Mijn Rosalia

[p. 67]

VII

Ik kon nu zonder moeite een krant lezen als ik wilde, maar kwam er weinig toe; voor ik een krant opnam moest ik nog steeds een zekere weerzin overwinnen, in mij gewekt door een gleichgeschaltete dagbladpers vol wilde beschuldigingen en dreigementen tegen mijn ras. Een vluchtige blik op de Diario de Notizias of de Seculo was mij trouwens voldoende om te zien dat in de wereld alles nog op dezelfde voet doorging: het in militaire kracht razend snel groeiende Derde Rijk vervulde zijn naburen van diepe bezorgdheid; Engeland en Frankrijk zagen het schouwspel besluiteloos aan, als verlamd. Door de massale vlucht der Duitse Joden sloeg het aanvankelijk medelijden met Hitlers slachtoffers in wreveligheid om; ook buiten Duitsland begon het anti-semitisme het hoofd op te steken: er was waarlijk al werkloosheid genoeg zónder deze ongevraagde toevloed van vreemdelingen. ‘Les chez nous’ noemden de Fransen met wrange humor de emigranten waarmee ze opgescheept zaten. Tragische ironie: het bei uns lag deze uitgeworpenen, die zich met de ziel maar niet van hun gewezen vaderland konden losmaken, nog steeds op de lippen. Führer en Duce zonden hun daverende pronunciamentos de ether in; wie goed kon luisteren, hoorde de kanonnen al donderen. Neen, ik hield mij maar liever aan de beduimelde boeken van het uitleenbibliotheekje in de Jardim de Julio de Castilho en las geen kranten. Die hier in Lissabon, onder het verplichte vertoon van zedelijke verontwaardiging, maar al te vaak bewondering tegen wil en dank voor de wonderen der dictatuur verrieden.

[p. 68]

Als Duitser, als Alemão, stond men in dit land hoog aangeschreven; indien ik wilde, kon ik daar als Jood zelfs nog van meeprofiteren. Ik hoorde duidelijk de trots in Rosalia's stem wanneer ze mij aan een klant voorstelde met wie zij zich in ‘het salon’ had teruggetrokken: ‘O senhor é Alemão’. Aurora was mij voor de gelegenheid speciaal uit mijn studie komen wegroepen, en ik had Rosalia niet beschaamd willen laten staan door aan haar verzoek geen gehoor te geven. De klant kwam diep onder de indruk, al trachtte ik hem dadelijk op zijn gemak te stellen door met een gebaar te verstaan te geven dat ik mij op mijn Duits-zijn verder niet verheffen wilde. Ik sloeg maar gauw een sherry naar binnen.

Op een keer besloot ik Rosalia toch maar eens te zeggen dat ik als Jood werkelijk geen recht meer had op de ere-titel Duitser en dan ook liever zou zien dat zij hem mij niet meer in het openbaar toekende. Het viel haar moeilijk dit te verwerken. Ik wás toch Duitser? Wat moest zij dán zeggen, als ze me voorstelde? ‘Meneer is Jood’?

‘Jazeker, waarom niet?’

Dat wilde er echt niet bij haar in. ‘Maar u ziet er helemaal niet als een Jood uit!’ sputterde zij tegen, diep geschokt nog door mijn pijnlijke en geheel onnodige bekentenis.

‘Dat ik er, volgens u, niet als een Jood uitzie, kan ik niet helpen, maar ik verzeker u, dona Rosalia, dat ik u niet voor de gek hou. En laat ik er aan toe voegen dat ik er even trots op ben, Jood te zijn, als een Duitser dat hij Duitser is.’

Zij hield het er nu maar op dat ik het besef mijner schande achter uiterlijke hoogmoed verborg. Er stak niets bijzonder eervols in om Jood te zijn, gaf ze me door een tactvol zwijgen te verstaan. Eens waren de Joden uit Portugal gevlucht, omdat zij weigerden Christus als hun Verlosser te erkennen.

[p. 69]

Nu vluchtten zij weer naar Portugal terug, omdat zij geen Heil Hitler! wensten te roepen. Het was een eigenzinnig en hardleers ras. ‘Ik heb natuurlijk wel gezien dat u nooit naar de Mis gaat,’ boudeerde Rosalia. En, als ik het haar niet kwalijk wilde nemen, zij betreurde dit feit. Gelijk bij ieder ander sterveling hier op aarde rustten ook mijn leven en zieleheil in de handen van A Nossa Senhora, Moeder Vol Genade, en van God Haar Zoon - waarom zo koppig te volharden in mijn verloochening van de Enige Ware Kerk?

Zij zag alles als een eenvoudige geloofskwestie. Ik beloofde haar, ons gesprek nog eens te zullen voortzetten wanneer ik in mijn studie van het Portugees nog weer een paar lessen verder was gekomen. Om het weer goed bij haar te maken, glimlachte ik zo eens tegen haar, maar zij bleef bedroefd: hier viel niets te lachen. Ze had reeds gebeden voor mijn inkeer vroeg of laat, bekende ze me nu.

En als ík koppig was, zij kon het ook zijn. Toen weer eens tegenover een klant met mij gepronkt moest worden en ik nieuwsgierig afwachtte hoe ze me deze keer zou voorstellen, hoorde ik haar na een korte weifeling verklaren:

‘O senhor é estrangeiro.’

‘Alemão?’ vroeg de argeloze bezoeker.

‘Estrangeiro,’ herhaalde ze op zo resolute toon, dat hij zelf het indiscrete in zijn vraag voelde en ze maar niet opnieuw stelde.

Op een dag leerde ik mijn latere schoonmoeder kennen; toen ik voor mijn gewone ochtendwandeling wilde uitgaan, m'n boek en schriften onder de arm, trof ik haar beneden in het atelier aan, waar zij met de meisjes zat te fluisteren. Zij had vermoedelijk zojuist haar licht opgestoken over o senhor

[p. 70]

Alemão, die de mooie kamer boven had gehuurd; ik las in haar welwillend-nieuwsgierig naar mij omgewende blik dat zij al omtrent mij geïnformeerd was.

‘Bon dia, Vossa Excelência!’ kraaide zij met haar hese stem en keek vrolijk naar mijn kale schedel, die haar in oprechte verwondering bracht. Daarna duidde ze op de zenuwachtig achter mij aangelopen Rosalia. ‘Dat is mijn dochter! Zo heb ik er drie,’ zei ze en loog zorgeloos: ‘Maar dit hier is m'n jongste! Nietwaar, minha pombinha, m'n duifje?’

‘Mijn moeder woont in Bélem... zij komt hier niet vaak,’ lichtte Rosalia mij verlegen in.

‘Niet zo vaak als ik wel zou willen,’ gaf de Oude toe. ‘Bélem is niet naast de deur, en als je dan de hele weg moet lopen...! Voor zonsopgang nog was ik al op pad, vanmorgen! Geld voor de tram heb ik niet! Ik ben niet zo rijk als mijn dochter!’

Later zou mij de reden van deze zeldzame bezoeken (zeldzaam, omdat Rosalia haar verboden had zich vaker dan eens in de drie maanden te vertonen) onthuld worden: zij kwam om geld. Dit was haar die morgen al verstrekt, maar niemand kon haar het recht ontzeggen, nog even uit te blazen na haar lange voettocht. Om haar krachten sneller te herwinnen, had ze door de meisjes een worst laten halen en een literfles wijn, die ze - al grotendeels leeggedronken - in haar schoot omklemd hield, of omhoog hief ter versterking van een argument.

Ik bekeek ‘dona Joana’ eens wat nader. Haar grijze warrelige haren, half onder een zwarte wollen sjaal verborgen, dansten in krulletjes voor haar lepe kraaienogen. Ze had geen tand meer in de mond, en in al de duizend rimpeltjes van haar huid zat stof en vuil; de laatste keer dat ze zich van

[p. 71]

top tot teen gewassen had, was, zoals ze me later nog eens schuddend van de pret zou vertellen, voor haar bruidsnacht geweest.

Ze dronk nog weer eens een hartige slok, diepte toen uit haar boezem een zilverstuk op, dat ze mij triomfantelijk toonde. ‘Dit, Excellentie, is voor 'n kaars voor São Antonio! Mijn bizondere beschermheilige! Hoe vaak heb ik hem al niet moeten vragen mijn weggelopen man voor me terug te vinden! Eens helemaal uit China, het land van de menseneters en de zeven pestilentiën, en telkens weer heeft hij hem behouden bij me thuisgebracht, die goede heilige Antonio. Tot hij hem op het laatst maar bij zich in de hemel heeft genomen! Ja, hij is dood, m'n brave man, al vijftien jaar wel, of nog langer, ik weet het niet meer. Maar zíj daar is zijn evenbeeld! Als ik m'n jongste zie, m'n kleine Rosalia, zie ik meteen haar arme vader weer voor me!’

De meisjes zagen rood van de pret, maar durfden niet hardop te lachen, terwille van hun patroa. Als ze met de Oude alleen waren geweest, zouden ze zich niet gegeneerd hebben, want deze had er (na de eerste paar slokken wijn) zelf schik om wanneer men zich over haar vrolijk maakte.

Overdreef zij haar eigen vulgariteit nog, alleen maar om haar dochter te kwellen? ‘M'n kinderen hebben het heel wat verder gebracht dan hun oude moeder, Vossa Excelência,’ zei ze. ‘Ik kan zelfs m'n eigen naam niet spellen, maar zíj daar is een dame. Hebt u haar op zondag naar de Mis zien gaan? In zijde en kant! En kijk nu eens naar míjn kleren: overal gelapt, en 't is ál dat ik heb. En m'n schoenen... alsjeblieft, zie eens die gaten in m'n zolen. Ik loop er maar op door zo lang ze nog meewillen, want geld om ze te laten verstellen heb ik niet.’

[p. 72]

‘Schaamt u zich dan helemaal niet, zo te staan liegen?’ vroeg Rosalia driftig en ongelukkig.

‘Waarom zou ik me schamen? Armoede is geen schande, en ik ben trots op m'n dochter, die het tot een dame heeft gebracht en dat op een eerbare manier, zonder zich te koop aan te bieden. - Niet dat het haar aan liefhebbers zou hebben ontbroken,’ voegde zij er nog obsceen grijnzend aan toe.

Rosalia zou mij dankbaar zijn geweest, als ik nu de tact had getoond, het veld te ruimen. Maar ik kon niet weg komen: de Oude fascineerde me.

‘Het is waar: u hebt een dochter waarop u trots mag zijn,’ zei ik.

Al wat vrouw was in de kamer, hoorde deze woorden. De meisjes bogen zich dieper over de bloesjes die ze bezig waren te borduren. De Oude keek me even aan, en van mij dwaalde haar blik naar Rosalia daar op de trap. Toen hapte ze in de worst en vroeg met volle mond: ‘Wat is Uwe Excellentie? Engelsman? Duitser?’

‘Meneer is buitenlander.’

‘Goed, maar waar komt hij vandaan? Uit het land der kaalkoppen?’

‘Moeder!’ Rosalia hief in toorn de hand op. De Oude trok er zich niets van aan: ze wist dat het een leeg gebaar was. Nimmer zou haar dochter zich zo ver durven vergeten haar grijze moeder te slaan. En ik verbrak de benauwende spanning door in een lach te schieten: de vraag van het brutale oude wijfje werkte onweerstaanbaar komisch op me.

‘Zie je wel, Zijne Excellentie lacht er zelf om,’ zei ze. Dit beviel haar in mij; ik kon het uit haar stem horen.

‘Ik kom uit Duitsland,’ lichtte ik haar nu in.

‘En wat zoekt Uwe Excellentie dan in Portugal? Waar

[p. 73]

men van honger omkomt, als men niet slecht genoeg is z'n medemensen te bedriegen? In Duitsland worden zelfs de kinderen van straatvegers nog in wagens rondgereden, heb ik me laten vertellen. Daar is het elke dag zondag.’

‘Niet voor Joden,’ zei ik.

‘Goed, niet voor Joden misschien. Maar is Uwe Excellentie dan 'n Jood?’

‘Dat is de reden waarom ik uit Duitsland ben weggegaan.’

Geen der meisjes waagde op te kijken, of op andere wijze blijk te geven deze schokkende woorden zelfs maar te hebben gehoord. De Oude schudde ongelovig het hoofd. ‘Kom, dat zijn maar grapjes. Uwe Excellentie is geen Jood. Uwe Excellentie is een goed mens, dat heb ik dadelijk gezien.’

Het een sloot het ander blijkbaar uit.

‘Of iemand goed of slecht is, maakt geen verschil voor Hitler. Als men Jood is, deugt men daarginds niet.’ En toen ik zag dat zij zich inspande om mij te volgen, vroeg ik: ‘U hebt toch wel van Hitler gehoord?’

Zij knikte. ‘Jawel. En als u nu van Joden spreekt - dàt is er een!’

Dit was een nieuw gezichtspunt. ‘Hitler een Jood?’

‘Hij is een slecht mens; dat weet ik van de pastoor zelf.’

In dit opzicht waren wij het tenminste eens, en ik besloot de zaak er maar bij te laten. Tot opluchting van Rosalia kondigde ik aan dat ik mijn morgenwandeling nu dacht te beginnen. De Oude lachte mij vertrouwelijk toe en meende mij bij het afscheid nog een compliment te moeten brengen:

‘Vossa Excelência fala muito bem Portuges para um Alemão... Voor een Duitser spreekt Uwe Excellentie werkelijk goed Portugees!’

[p. 74]

Een groter genoegen had ze mij niet kunnen doen, na mij in haar goedhartigheid eerst al van de drukkende last van mijn Jood-zijn te hebben willen bevrijden. Wij scheidden als goede vrienden.

Maar dat zouden we niet altijd blijven.