Lingua, dat is de tonge: leerende hoe de mensche zijn tonghe bedwinghen sal, twelck een cleyn lidt is, maer het can veel quaets ende goets doen

[fol. 5r]

Hier begint dat eerste Boeck vander tonghen, waer inne ons by merckelicke redenen bewesen wordt, wat grooter quaet ende goet in eens menschens Tonghe gheleghen is.

Aenghesien dat ic hier gheen slechte saken noch ydele fabulen verhalen en sal, maer sal hier leeren van sulcken saken, die in eens menschelicken leven alder profijtelicste ende salichste, oft oock alderschadelicste ende onsalichste zijn: soo bid ick allen menschen (want dese redene eenen yeghelijcken aengaet) dat ghy u ooren met sulcker neersticheyt wilt voegen, ende met sulcker vlijtiger herten hier na wilt luysteren, als ghy dagelicx placht te doene, na den genen die u in sware groote ende profijtelijcke saken goeden raet geeft. Ende eerst voor al so overlegge een yegelic in sijn herte, waert datter yemant van u luyden over hem droech eenich dootelick fenijn, dwelc den genen diet maer aen en genaecten terstont doode, ende tselve also in een busken over hem besloten droech, dat hyt niet van hem en conste wech gheworpen, en soude dese niet (hoe onaxsaem dat hy in andere saecken ware) met aldermeeste sorchvuldicheyt in dusdanige perijckel hem wachten, ende sorge dragen dat hy overmits sijn sorgeloosheyt ende onaxaemheyt, hem selven diet bewaerde of anderen die hy lief hadde, gelijc als sijn kinderen oft sijn huys-vrouwe niet en mocht dooden ende bederven? Met wat grooter sorchfuldicheyt soude hy sulcken busken bewaren ende wte weghe setten, hoe nauwe soude hy dat toesluyten datter niet wt en stortede, oft datter genen doote-

[fol. 5v]

licken reuck oft hinderlicke locht wt soude vlieghen, oft datter niemant onversiens aenroeren en soude? Wederom waerder yemant die by hem ende over hem droech eenighe medecijne, welcke medecijne tegen alle siecten een sonderlinge cracht hadde, ja ooc dat daer door een out mensche wederom mochte jonck worden, oft daer die doot yemanden op den hals zijnde, mede soude verjaecht ende verdreven worden, en soude dese niet met grooter sorchfuldicheyt beladen zijn, datter niet met allen van deser costelijcker medecijnen verloren en ginge, wt de welcke (wijsselijc bewaert zijnde) so wonderlicke profijt soude comen, niet allen tot den ghenen diese bewaerde, maer oock tot eenen yeghelijcken dien hyse soude willen mede delen. Ick en laet my niet duncken datter yemant so sorgeloos soude mogen wesen, hy en soude hier wel scherpelijc toesien.

⁺Hoe mach dan comen dat de menschen gheen dinck min acht en slaen dan haer tonge, daer wy nochtans in dese over ons dragen, dese twee voorseyde dinghen, te weten het dootlijck fenijn, ende deser alder gesontste medecijne.

Sonder twijfel daer en is onder die menschen geen schadelijcker dinc dan een quade tonghe, ende wederom niet beter ende saligher dan die tonghe, ist datse wel ende ghelijckt behoort, gebruyct wort.

Die oude Philosophen hebben dat verstaen ende oock den nacomers te kennen gegeven, de welcke (daerse nochtans van Christus leeringhe niet en wisten) hebben nochtans wt menschelijcke verstant ende redene veel dingen ondersocht ende bevonden, die groot profijt in brengen, om eens menschen leven eerlicken ende deuchdelijcken over te brengen. Want hier voormaels, als overmits die vernuftheyt van Plato, Carneades, ende Chrisippi) die

+ De menschen en draghen nieuwers min sorghe voor dan voor de tonge.

[fol. 6r]

wijsheyt noch niet gecomen en was tot sulcken overvloedicheyt der woorden, maer wort alleenlicken voort gheleert met corte spreeckwoorden, oft oock wert bewesen metten wercken, ghelijck als met stomme teeckenen ende bewijsingen: soo heeft ⁺Amasis Coninck van Egypten gesonden Pittaco zijnen gast (die vermaert wort voor een vanden seven wijsen van Griecken) een beeste ter offeranden dienende, begerende dat hy hem daer af soude wederom seynden, het stuck dwelc hy soude oordelen het quaetste te zijne, ende wederom tghene dat hy meynde te wesen het alder beste, meynende dattet gebeuren soude, dat hy hem wederom soude seynden twee stucken malcanderen seer ongelijck. Pittacus dan die tonghe wtsnijdende heeftse den Coninck gesonden, daer by ghevende te verstaen, dat in eenen mensche niet beter en is dan een goede tonghe, ende niet schadelijcker dan een quade tonghe. Want in andere ghedierten en is die tonghe noch het quaetste noch het beste stuck ende lit niet.

Wel aen dan, elc dencke nv by hem selven, ofter yemandt hadde een busken (ghelijckmen seyt dat Pandora hadde) daerinne besloten ware veel meer quaedts dan int hare was, dat is alderhande bederffenissen der lichamen, ende ooc niet min maer oock veel swaerder verderffenissen der zielen, dan oock int selve busken waren, soo veel profijtelijcke dinghen als hinderlijcke, ende alle het onderscheydt hier inne gheleghen waere, waert dat yemant niet sijnen tijde en ontslote, oft niet met sulcker maticheydt alst behoorde, en soude dese niet met alder sorchvuldicheyt beneerstighen, om dat hy soude moghen leeren die maticheyt van alsulcken sorghelijcken schadt, bysonder alsser sulcken perijckel in ware, dat dit hinder niemanden eer

+ Pittacus was een vanden seven wijsen van Griecken.

[fol. 6v]

en soude bevangen, dan den meester diet ontsloot. Want een quade tonge is dicmaels profijtelick den genen, daer sy op arbeyt om te beschadigen, maer tis onmogelick dat sy haren meester niet en soude hinderen, niet alleenlicken met onprofijt van wtwendige ende lichamelicke goeden, dwelck oock dicwils plach te geschieden, maer certeynlick ooc met een veel meerder smerte van eender oprechter conscientien. Ende oock voorwaer die alsulcken busken hadde, hy soudet mogen in de zee wech worpen, so dattet geenen mensche noch beschadigen, noch helpen en soude. Maer den schat der tongen willen wy, oft en willen wy, dragen wy altijt ouer ons. Daerom moeten wy met meerder voorsichticheyt sorge dragen, dat ons (ouermits haer wijsselicke bestieringhe) daer door alder minste quaet groeye, ende eenen yegelic toecome groot profijt. Want wi aenmerckende dat aldus gemeenlic vander natueren geordineert is, dat wt sulcken dingen daer dmeeste profijt wt comende is, oock wt den seluen wt groeyet ende voortcoemt het wterste ende meeste hinder. Wat isser saligher ende nootsakelicker dan die hemelsche lichamen oft gesterten? Maer deselue (so wanneer sy ongeluckelicken versamen) hoe grooten verdriet brengen sy den menschen aen? Vander locht scheppen wy onsen onsen adem, maer als hy gecorumpeert ende ontsuyneert is, wat grooter sterften maeckt hy onder tgedierte? Die rivieren ende die zee (behalven spijse, voetsel ende rijcdommen, diese ons ouervloedichlicken toe brengen) hoe grooten gemack ende gerief gevense ons om reysen ende andere nootsakelicheden ende orboorheden des levens? Maer vander selver opheffingen ende hooge vloeden, wat grooter schaden, wat grooten perijckel lijden wy? waer hebben wi nootsakelijcker ghebruyck af, dan vanden

[fol. 7r]

vyers? Maer wederom waer af coemt ons afgrijsselijcker perijckel? Die eerde al is sy een voortbrengster ende voetster van alle dinghen, sy heeft nochtans haer bevingen, gapingen, vervallingen, ende dootlicke roocken ende dompen. Noch ooc geen eerde en brengt meer fenijn voort dan die alder vruchtbaerste is van vruchten ende medicinale cruyden, gelijckmen seyt dat Aphrica is. Den honich diemen int lant ontrent Athenen vint, wort boven alle ander honich gepresen, maer het selve landt brengt oock voort hoonich die een dootlijck fenijn is. Daerom dwelck men vanden mannen tot Athenen geboren seyt, datse seer eerbaer zijn oft seer quaet, tselve salmen ooc mogen seggen vanden honich daer gevonden. So verre verbreyt hem dat ghemeyn spreecwoort: Daer honich is daer is galle, daer tsoet is, daer is bitterheyt, daer dal is, daer is berch. Onder alle medecijnen en wert voormaels niet geneselijcker gheacht dan tcruyt datmen noemt Helleborius, in ons taele niescruyt, maer tselve ghebesicht anders dan tbehoort, brenght eenen mensche terstont ter doot. Wat isser schadelijcker dan een ander slanghe? maer hier af crijghen wy die gesontmakende theriakele.

Van outs wort die fortuyne van alle natien vervloect ende gehaet, om datse met haer omloopende radt den genen die haer ghelust int hooghe verheft, dander inden gront bederft ende verworpt: Maer het selve doet oock eens menschen tonghe.

Die ouders hebben elcken mensche toegevoecht twee geesten oft engelen, vanden welcken eene ons coemt niet dan geluck ende voorspoet, vanden anderen niet dan catijvicheyt ende tegenspoet. Maer oft dat waerachtich is en weet ick niet: voorwaer tis meer dan waerachtich dat in eens yegelijcx tonge

[fol. 7v]

beyde die geesten oft engelen geleghen zijn. Tselfde hebben ooc die wijse mannen bevroeyt dat Plato geseyt heeft, dat geluckige ende hooge verstanden (so te spreken) zijn dicmaels tot grooten profijte der gemeynten, oft oock tot groot hinder ende schade. Dit heeft in Themistocle doen hy noch jonc was te voren gesien sijn meester, seggende, dat van hem niet middelbaers oft slechts comen en soude, maer dat hy soude wesen een seer wtnemende voorspoet voor sijn landen oft een seer wtnemende bederffenisse ende hindere. Van sulcker conditien ende natueren waren ooc Iulius Cesar, Alcibiades, Alexander de Groote ende veel meer andere. Cato diemen noemt van Vtica oft Vtuensis, als alle den raet van Roomen seer bevreest was tegen die toecoemst van Iulius Cesar, ende nv een yegelijc vande raetsheeren sijn oogen sloech op Catonen, hopende dat hy, die aldereerst dat quaet te voren geseyt hadde, eenige hulpe ende bystant soude brenghen, so heeft hy in sulcken perijculoosen tijde geraden, datmen Pompeio wederom soude bevelen die geheele overheyt vander gemeynten, met sulcken corten clausule ende besluyt, als sy gewoonlicke waren haren Capiteynen in eenich perijckel te belasten, de welcke was dusdanige, dat hy wel soude toe sien ende sorge dragen, dat die gemeyne welvaert geen achterdeel ende schade en gecreech, ende dat daerom, want Cato hem selven liet duncken dat oyt plach te gebeuren, dat alle onsprekelicke quaden ende hinderen vanden selven verdreven werden, diese eerstmael verwect ende voort gebracht hadden. Ende die Coningen zijn gemeenlic tot grooten achterdeele ende hindere des werelts quaet, oft tot grooten voordel ende profijdt der landen zijnse goet. Voorwaer al ist sake dat wy het quaet dwelc ons door die influentie der sterren ende elementen aencoemt, niet geheelic en connen van

[fol. 8r]

ons gekeeren nochtans eens menschen subtijlheyt oft vernuftheyt can dat verhoeden, datse so swaerlicken ons niet en beschadigen. Ende daerom is dat wy vande alder schadelicste beesten remedie ende medicijne vinden, ist dat wy wilde dieren ende groote monsteren met subtijlheyt temmen, ist dat wy een lant woest van hagedijstelen oft met hinderlicke cruyden verwildert, connen met bouwen ende regeren vruchtbaer gemaken, ende tot onsen gebruyc bequaem ende onderdanich, ist dat wy jonge peerden so connen leeren, dat hoe sy wilder ende straffer van natueren zijn, hoe sy (alsse getemmet zijn) tot onse gediensticheyt bequamer ende nutter zijn, connen wy den straffen ende wilden aert der jongers ende die altijt tot quaet ghenegen zijn, met goet onder wijs tot alle deucht ende profijt ghetrecken, dat mach ons doch letten dat wy tselve niet en poogen in ons tonghe te leeren bedwingen ende temmen? Maer aengesien dat niemant en can geen dinc wel gebruycken, hy en moet eerstmael zijn cracht ende natuere weten ende kennen, op dat u lieden niet en geschiede inde tonge dwelc veel menschen in ander saken gebeurt, te weten datse tot haerder grooter schaden oft schanden het goet vanden quaden leeren onderscheyden, so sal ic u lieden ten eersten verclaren, hoe grooten verdriet ende verderffenisse des levens toebrengt die tonge, ist sake by dien datse qualijc bestiert wort, ende ten anderen hoe grooten orboorheit, ist datse nieuwers tot ontsnoert en wort dan tot sulcken gebruyc daerse ons van Gode toe verleent is. Ten laetsten sal ic u te voren leggen bycans als een conste ende maniere om dit lit deuchdelijck ende profijtelick te regeren ende bestieren.

Hier soude ick een voor al die vrouwen vermanen diemen gemeenlicken na geeft datse hier inne ghebreckelijck zijn, ten waer sake dat ick over al

[fol. 8v]

so veel mans sage die so hinderlicken tonge hebben, dat de vrouwen in dit stuck haer manierlicker ende wijsselicker hebben dan de mans. Hierom ist wel een redene dat ick van eenen yegelick versoecke al even neerstigen gehoort, in dese sake die so nootsakelic is om weten, ende die een yegelic soo seer aengaet.

⁺Daerom gelijc de natuere door het schepsel, oft de gestaltenisse des lichaems schijnt den menschen in veel dingen vermaent te hebben, het gene dat hem tamelick is, gelijck by dien dat het lichaem recht op staet ten hemelwaerts, heeftse gheleert dat wy alle verganckelicke ende snoode dingen versmadende (daer sy alle andere ghedierten toe verworpen heeft) soude hem selven te verstaen gheven dat hy alleenlick soude moeten soecken tgene dat hier boven is, ende niet veranderlick oft bederffelick en is. Ende noch dat sy den mensche geschapen heeft naect ende saecht van lichame, vermaendt sy ons, dat wy niet tot oorloghen (ghelijck andere felle dieren, die sy met diversche quetselicke wapenen voorsien heeft) maer tot eendracht ende sonderlinge goedertierenheyt gheboren worden. Hier en boven datse der redene haer plaetse gegeven heeft inde hersenen, gelijc als int hoochste ende casteel des lichaems, certeyn daer door heeftse ons vermaent, dat alle quade begeerlicheden door tbevel ende tghesegghe der redenen moeten bestiert ende geregeert worden.

⁺So ooc die natuere heeft die tonge gheschapen, dat een yegelick diet wel bevroeden wille, aenmercken mach datse ons daer door vermanen wille, datter geen schadelicker lit des lichaems en is, ist dat misbruyct wort, ende geen oorbaerlicker ende profijtelicker alsmen dat sorchvuldichlic es bestierende. Want die voorsienicheyt der natueren heeft elc lit des lichaems, sijn eygen plaetse gegeven tsy na

+ Hoe die natuere alle dinck in eens menschen lichaem gheordineert heeft.

+ Hoe die natuere elcken lede ken sijn plaetse in des menschen lichaem verleent heeft.

[fol. 9r]

sijn weerdicheyt, oft om datment bevallick soude moghen ghebruycken. Want by dien de natuere der redenen oft den raet des herten, een plaetse gegheven heeft inde herssenen, ghelijck in eenen hoochen torre, soo heeftse het herte gheordineerde ende plaetse gegeven int besluyt der herten, dat is boven ⁺middelschot datmen int Griecksche noemt, Diaphragma, dat is onder de slincke borste, ende aen therte is gevoecht de longere streckende tot aen trugbeen, welcke longere vercoelt gelijc als eenen wayere, aengesien datse den wint in sulcker manieren ontvangt ende (wt blaest) ende het herte wort met sulcken vercoelingen vermaect ende gelaeft. Ende het herte dwelc geheel is vleeschachtich ende inde maniere oft van zenuwen tsamen gevlochten ware, heeft twee holen ende ontfangers, daer secretelicken den adem ⁺ende tbloet in ontfangen wort. Die longere licht zijnde ende gegaet gelijc als een spongie, heeft twee wthoecken, inder manieren ghelijck als eenen ossen [k]lauwe, op datse te beter (haer selven onderlinghe uerhalende ende verpoosende) den adem soude mogen bequamelicker ontfangen ende wtgheven. De crop vander magen heeft zijn plaetse onder tbesluyt vander magen, ende de levere is gelegen ander rechter zijde vander magen. Aen de levere is de galle ghebesticht, ende die milte leyt ter slincker zijden. Onder die maghe hangt aen den derm (diemen int Latijn noemt ieiunum) dat is den hongerigen derm, ende dat daerom want hi nemmermeer en behout van tghene dat hy ontfangt, maer terstont seyndt hijt voort in eenen engheren derm, die seer door een gewronghen is. Hier aen is noch ghevesticht eenen derm die te dweers leyt, diemen int Latijn noemt cecum intestinum, dat is den blinden derm, ende het wterste van desen derm coemt wt in sulcken derm

+ Waer therte gelegen is.

+ Die longhere.

[fol. 9v]

(die de gheleerden noemen den rechten derm) door welcken de grovicheyt ende het overblijfsel vander spijsen wort wtghelaten. Want vanden nieren af, so wort de pisse door witte aderkens (die de meesters noemen veteras) door gesijpt, ende ghedistilleert tot inde blase. Ende nv voortaen dat stuck ende deele vanden lichaeme, daer die generatie mede gheschiet, dat is ghelegen ende heeft zijn plaetse ghecregen onder den buyck, ghelijck als int alder verworpenste vanden lichame.

⁺Maer de tonge, gelijc als een wtlegghersse der herten ende der gedachten, heeft die natuere een plaetse gegeven int middele, om dat sy soude beneden de hersenen schuylen, ende niet verre en soude wesen vander herten, van boven hebbende naest haer die instrumenten van allen sinnen, als oogen, ooren, ende neusgaten. Want die cracht des smaecx gaet alleene der tongen aen, al ist sake nochtans dat sommige willen seggen, metten welcken Aristoteles ooc accordeert ende consenteert) dattet het ghevoelen is.

⁺Ende sonder twijfel is waerachtich, dat den smaeck sonder tghevoelen niet en can gecomen ende gheschieden. Maer oft eenige sonderlinghe differentie oft onderscheet den smaeck verscheyt vanden gevoelen, dat en gaet so seer deser materien niet aen. Voorwaer het gevoelen, dwelc door alle deelen ende leden des lichaems gespreyt is, is so crachtich inde tonge, datter geen subtijlder ende meerder cracht des ghevoelens en is, dan inde tonge. Ende met het eynde ende onderste deel is die tonghe ghevesticht ende ghebonden aen therten besluyt, dwelck is een wooninghe ende huys der herten.

Noch ten is hier oock van geenen noode groote questie te maken, oft de plaetse van des menschelicken verstants is inde hersenen oft int herte, aen-

+ Die gheleghentheyt der tonghen.

+ Den smaeck ende tgevoelen.

[fol. 10r]

ghesien datter alsulcken onderlinge eendrachticheyt is, dat so wanneer het eene van hen gequetst is, het andere oock dan in noode ende last is. Voortaen als de voorsienicheyt der natueren de tonge haer plaetse verleent heeft in het alderopperste des lichaems, [en] verclaert hy ons daer door niet die weerdicheyt ende digniteyt van dusdanigen ledeken. Hier en boven als die natuere geordineert heeft, dan die wtlegghersse van eens menschens meyninge soude hebben, haer woonstede alder naest der herten ende hersenen, en leert hy ons daer niet claerlicken by, dat sy geensins en mach anders spreken dan het herte en meynt, maer moet onderdanich zijn der redenen, wien sy onderworpen ende subiect is? ende datse niet eer en mach haren voys laten hooren, voor sy en hadde eerstmael raet genomen vanden naesten sinnen, bysondere van de ooren ende oogen, den welcken (boven anderen sinnen des lichaems) die overhant wort toegeschreven. Maer veel te meer moetse raet halen aen de binnenste crachten der zielen, gelijc zijn verstant, redene, ende memorie, de welcke haer ruste ende wercplaetse ooc hebben in de hersenen. Waer wt genoech blijct, hoe qualijck ende verkeert de sulcke doen, die haer tonge ontsnoeren tot spreken eer sy ghehoort ende ghesien hebben, oft eer sy in haer herte overpeyst hebben, hoedanich dattet is daer sy af willen spreken, oft hoedanighe de sulcke zijn daer sy teghen spreken moeten, aenghemerct dat den dienst der tonghen behoort te wesen die alder laetste ende de alder traechste.

⁺Maer want die natuere niet tot een slecht gebruyc ende dienst ons dit lit verleent en heeft, maer heeft ghewilt dattet zijn soude een instrument, ten eersten om spijse ende dranc tontfangen, ten anderen om gheluyt te wtene, ten derden om volmaeckte

+ Van diverschen gebruycke den tonghen.

[fol. 10v]

woorden te spreken ende pronuncieren, so ist profijtelijck ende wy moeten aenmercken, hoe cleynen ende onvolmaeckten ledeken des lichaems, ende maer eenen imperfecten stuck vleesch ghelijck wesende, die natuere nochtans geschapen heeft, tot so menighen verscheyden dienste bequaem ende nut.

⁺Ten eersten heeft sy haer geschapen vleeschachtich, met cleyne lieskens ende aderkens doorregen, gemengt met wat vets, maer nochtans licht ende dapper, ende haestelic werwaerts men wilt veerdich, boven wat scherpachtich, bysonder int midden oft opten rugge, daer mede sy aldermeest het ghehemelt des monts raect, al ist ooc sake datse op die plaetse den menschen so grof ende rou niet en is, gelijck sy sommige andere gedierten is, maer beneden is de tonge gheheel effen ende saechte, ende om datse te veerdiger soude zijn so is daer eewelic vochticheyt, also dat sy vochtich ende slibberachtich, in sulcker voegen te spreken, schijnt te swemmen in vochtige ende slibberachtige plaetsen. Aen het wterste ende onderste eynde daer sy alderbreetste is, ende eyndet in de gedaente van het ander naeste vleesch, daer comen tsamen twee weghen met een cleyn onderscheyt verscheyden, waer af den wtersten wech laet den adem door passeren tot de longere, en ooc wederom geeft. Den andere binnensten wech is saechter, ende seynt de spijse na den crop vander magen. Aenden wtganc van desen wege leyt een cleyn vliesken (welc vanden Griecken daer door wort ghenoemt Epiglottis) welc zijnen dienst heeft te sluytene den doorganck des voys, om dat spijse ende dranc sonder hindere souden nederwaerts inde mage dalen, ende sincken, ende dan ooc hem selven elderwaerts keerende ende roerende, opent sy den adem eenen wech om door te passeren. Nv is der tonge ooc gegeven een sonder-

+ Die ghedaente ende schrijvinghe der tonghen.

[fol. 11r]

linge vochticheyt, welcke vochticheyt ten sy dat sy gemengt worde metter spijsen, ende daer toe noch come het geraken der tongen ende des gehemelts vanden monde, en souden wy geenen smaeck crijghen. Welcke cracht al ist dat ghespreyt ende ghedeylt is over al de tonge, nochtans leeren die meesters datse int achterste ende wterste eynde alder scherpste is. Waer wt sommighe hebben dat ghenoemt in Griecxsche, Genesis, dat is, den smaec. Voorwaer met een gemeyn gevoelen onderscheyt de tonge welck scherpe, welck saecht is, welck heet oft cout is, met sulcker subtijlheydt, dat oock niet een alder dunst hayrken onder de spijse ghemengt haer en can ghefaelgeren ende bedriegen,

⁺Voortaen so zijnder ontallicke veel onderscheyden van smaken, die de tonge met een sonderlinge gevoelen can discerneren. Hoe menigerhande smaken van wijne vintmen? Dese altesamen met eens te proeven bekent ende onderscheyt sy. Daerom wat is van noode hier te verhalen de ontallicke differentien ende onderscheydingen der visschen, beesten, vogelen, cruyden, vruchten, ende specerijen.

Der tonghen veerdicheyt is nut ende ghedienstich om de spijse te ontfanghen, welck als sy wilt haer selven verbreyt, versmalt, vernedert, verheft, oprugghet, ende seer ontluyct. Andere ghedierten hebben die tonge langere maer ooc smalder, welcken sy den sommige gegheven is inde plaetse van handen, gelijc den Ossen om het gras te plucken, den honden om te slabben: maer die mensche heeft een corter tonghe, maer sy is breeder, ende dat om de woorden wt te spreken ende te formeren.

⁺Waer door oock ghebeurt, dat die vogelen die der mensche voys ende sprake navolgen ende conterfeyten, hebben ghemeynlijck een tonghe breeder

+ Van diversche smaken die de tonghe can onderscheyden.

+ Vogelen die den menschen in woorden conterfeyten.

[fol. 11v]

zijnde nader proportien dan andere vogelen doen. Ende het schepsel der tonghen helpt oock om de stemme ende voys te wtene. Hieromme ist oock dat de visschen, aengesien dat sy hebben een tonghe seer onghelijck den anderen ghedierten opter eerden levende, gheheel stom zijn.

Onse tonghe daer sy die voorste tanden mede raect, ende mede wt wort gesteken daer is sy scherper, welc lit by den Griecken Proglottis genoemt wort. Maer om alderhande geluyt van voysen ende stemmen te maken, daer toe is haer ghedienstich het ghehemelt des mondts, ende oock de tanden, metten welcken sy haer in menigherley manieren toevoecht ende toeschict gelijck als nv gheopent, als nv gesloten ende tsamen op een ghevoecht.

Die lippen zijn der tonghen oock seer behulpsaem, te weten als sy worden inghetrocken, geopent, ende wtghepuylt, ende wtgemuylt. Ten laetsten zijn haer ooc behulpsaem die keelgaten met haer ende haerder zenuen muyskens oft musculen, door wiens dienst, de voys ende stemme wtcoemt, grooter, scherper, doover, soeter, stuerder oft herder.

Maer aengesien dat de natuere elcken gedierte opter eerden gegeven heeft een eygene ende sonderlinge voys oft stemme, de mensche alleenlijc met zijn eenich instrument der tongen haerder alder stemmen conterfeytende ende navolgende is, met sulcken gelijckelickheyt so dat gebuerde dat ghy maer en hoorde den conterfeyter ende navolger, sout meynen datter een kint schreide, oft dat een vercken grimmede, of datter een peert brieste, oft dat een vrouwe met haren man keve, oft dat een coeckoec songe gelijc een nachtegale. Overlegt my nv de differentien ende onderscheyden der letteren, syllaben ende voysen, die eygen wtingen van diversche spraken,

[fol. 12r]

oft ooc die knerssingen ende blasingen. Alle dese veranderinge versiert ende stelt voort alleenlijc dat cleyne instrument, ende dat in menigerleye talen van verscheyden natien ende volcke. ⁺Want de historien leeren ons dat Mitridates de Coninck xxii. talen so naaste hadde ende volcomelic sprekende was, dat hy eenen yegelijcken vonnisse ende recht gevende was, ende dede sonder eenighen voorsprake oft wtleggere. Conde dat gedoen een mensche die grof ende [e]en Barbarist was, ende becommert met veel saken [d]es rijcx, wat en sal dan niet connen begrijpen een subtijl man (ghelijck als die van Athenen waren) hem nerghens mede becommerende dan om zijn tonge te oeffenen, ende menigerhande spraken te leeren.

⁺Daerom niet sonder redene en heeft dat oude geraetsel den mensche also beschreven ende genoteert. Inden eersten hebbende vier voeten, daer na twee voeten, corts hier na dry voeten, over al de eerde vliecht hy, ende met alderhande gedierten tongen spreect hy. Men vint oock sommige accoorden van musijcke ende ghetalen ende maten, die welcke overmits haer verborgen cracht doen swichten oft berueren menigerley affectien ende geneychlijcheden der menschen. Maer alsulcke instrumenten al ist datse met verscheyden pijpen ende conduyten vanden meesters oft constenaers gemaect worden, nochtans can alleenlic dat lit der tongen alle haer cracht ende macht begrijpen, ende conterfeyten. Dese tonge ter oorlogen conterfeyt sy een trompette oft hoorne, de selve alst haer belieft doet wederom vergaderen die knechten: om vrolijckheyt te bedrijven ist een schalmey, om genoechlijcheyt ende amorensheydt, ist een herpe, de selve als sy wilt singt oock een droeve liedeken.

⁺Wy verwonderen ons dat een cleyn visken Remora genoemt, een groot schip met vollen zeylen

+ Mitridates die Coninck sprack xxii. diversche talen.

+ Het gheraetsel van sphincx beteeckenende den mensche, welc Oedipus solverde.

+ Die cracht van tvisken Remora ghenoemt.

[fol. 12v]

varende subijt ende haestelic doet stille staen, ende wy en verwonderen ons niet dat die tonghe die nochtans niet veel grooter en is, dan dat visken Remora, can nochtans so menich duysent menschen tsamen geroepen, wederom roepen, oproer maken, doen swichten ende stille wesen, ende niet alleen deen stede tegen dandere, maer oock geheel Africam, Asiam, ende Europam in twist can stellen ende in roeren maken. Wat isser dan saliger ende weerdiger dan dit lit? wat isser crachtigher? Maer ten anderen wat isser periculoser ende sorghelicker?

Hieromme heeft de naetuere alsulcken mate ende regule der tongen gegeven, dat so wanneer met eenige sake niet langer en dient getoeft te zijne, maer moet haestelicken met woorden beslicht worden, dat alsdan gereet ende veerdich is tgebruyc der tonghen. ⁺In sulcker manieren heeft die sone van Cresus den Coninc zijnen vader behouden ende beschut, ende heeft doen ophouden ende afghekeert het sweert, dwelck op zijn hooft geheuen was. Hier en boven gelijck die natuere heeft willen hebben dat die regeerster ende bestierster van der menschen leven, te weten de tonge, altijt soude zijn bereyt ende gedienstich, also ooc heeft sy neerstelicken belast ende vermaent dat sy door haer onvoorsichtige ende wulpsche haesticheyt, niet en soude by brenghen schade voor profijt, bederffenisse voor gediensticheit, fenijn in stede van remedie ende behoedinge. Ende daerom als si twee oogen, twee ooren, twee neusgaten verleent heeft, en heeft alleenlic maer een tonge gegeven, en als si des menschen ooren also gheschapen heeft, dat hy weder hy wilt oft niet en wilt altijt die open heeft, so datse niet gesloten en mogen worden noch afgekeert (dwelck wy nochtans sien dat veel dieren gegeven is) voorwaer metten wercke roepende, dat

+ Cresus sone beschudde zijne vader, dat hy niet verslagen en wert.

[fol. 13r]

die Apostel sint Iacob leert in zijnen brief. ⁺Alle mensche sy snel int hooren, ende traech int spreken.

⁺Dan oock als sy de oogen maer met een dunne velleken bedect en heeft, alleenlick totten slape dienende ende orboorlick, so heeft sy die tonge verborgen ende besloten gelijck in een diep hol, daer sy nochtans met so veel vanden gevesticht ende ghevonden is, van boven onder die wterste eynden des monts, daer na aen beyde de zijden der kelen, dan ooc met banden lopende na der borst: maer van beneden int onderste caecxbeen totten tanden toe (dwelc vanden Griecken hypoglottis genoemt wort) also bedwongen ende nauwe gebonden, datmen sommige menschen moet de spanader snijden, om datse souden te volmaectelicker spreken, ende daerom meynt Varro dat die tonge haren naem heeft, lingua a ligando, dat is om datse also vast gebonden is. Hier en boven heeft sy daer noch voor geset een dobbel bolwerc ende xxxiiii. tanden gelijc als grendelen besloten. Want Homerus noemt die oock bequamelick int Griecx, erkos odonton, dat is het bolwerck der tanden, om dat die tonge tsy door dbijten ende quetsen haer soude laten bedwingen, waert dat sy der redenen niet en wilde onderdanich ende ghehoorsaem wesen. Want in het eerste ghelit ende oorden heeftse gestelt tanden scherper ende bequamer om te quetsen, de welcke die griecken daerom noemen Tomeis. Ende oock dickmael ghebeurt den genen, die haer tonge int eten onvoorsichtelic rueren, dat sy door die pijne vermaendt worden datmen niet sonder voorsichticheyt sulcken ledeken en moet useen ende besigen. Corts daer na heeftse noch daer voor geschoten die dobbele deuren der lippen, daer by leerende dat in de tonge eenen costelicken schat verborgen is, die sy so nauwe besloten ende bewaert

+ Iacob. I.

+ Hoe die tonge bewaert is.

[fol. 13v]

heeft, nochtans wiens onbehoorlic ende onmanierlick gebruyck soude groote hinder, schade ende verlies brenghen. Ende daerom al ist dat sy met so veel banden bedwongen is, en heeft haer nochtans niet met een slechte afheyminge besloten tegen alle ongebreydelde wulpsheyt, niet teghen die woorden wijsselijc te beleggen ende wten, maer tegen onvoorsichtichlijck tgene dat yemanden int hooft coemt, wt te bollen ende wt te stooten. ⁺Welck gebrec ooc by den Heydensche menschen seer wert mispresen ende veracht, dwelc Marcus Cato schampelicken voor groote schande te voren schoot ende verweet Marco Celio, noemende dat niet een ghebreck maer een siecte, de welcke den genen dier af besmet is, hem anders niet en quelt met een onversadelicke welluste van clappen ende snappen, gelijc die dronckaerts nemmermer versaet en zijn van drincken, oft die luye ende trage menschen van slapen. Dese siecte (seyt hy) heeft alsulcke ongereghelde cracht, dat so wie daer mede besmet is, niet alleen als hy eenich ocsuyn ende oorsake crijcht, terstont zijn ghebreck onderdanich is, maer ooc al ist dat hy niemanden en vint die zijnen yedelen clap hoore, dat hy van selfs roepe ende vergadere, ia ooc somtijts hueren tvolck, om haer met zijnen ydelen rel ende snappe te verdooven, gelijck dese quacsaluers op alle merckten staende, die met een tafel voor haer staende tvolc met groote beloften tot haer locken ende trecken. ⁺Ende na dese stuyt-vossen, al ist dat sy met die lichtveerdicheyt harder tongen den volcke vele ende wonderlijcke dingen wijs maken, staende sommige wel en luysteren, nochtans niemant en doet na haren raedt, aengesien dat haer redene gheen geloove en heeft. Daerom so worden haer redene en clapperien wel gehoort vanden genen die thuys niet vele te doene

+ Te veel claps te hebben wert eertijts vanden heydenen seer mispresen.

+ Vande quacsaluers.

[fol. 14r]

en hebben, nochtans niemant van hen allen en isser die hemseluen haer soude betrouwen waert sake dat hy siec oft gewont ware, al ist dat sy haer so grooten wonderlicken dingen vermeten ende beroemen. Marcus Cato verweet den selven Celio dat hy euen lichtveerdich was, so wel int spreken als in t'swijgen. Met een stuck broots (seggende) is hy te hueren, om te swijgen of om te spreken, te kennen gevende daer by, dat geen dinc den menschen meer ⁺en mistaet, dan te hebben een lichtveerdige tonge, ende byna te cope ende veyl, als nv om alle dinc te rellen ende clappen, als nv ooc om te swijgen, daert van noode waer te spreken, welcke soorte van volcke de Griecken noemen met een fraey woort Glossogastoras, dat is, die op haer tonge leuen oft eyghen buyc-tongen. Maer niemant en sal hem by avontueren grootelic van Cato verwonderen die een oprecht Romeyn was, ende die niet en was met eenige wellusticheden der griecscher consten vermorwet ende verleyt, dat hem so seer mishaecht heeft die onbequame ende onredelicke clappernije, als ooc Mar. Tullius Cicero, die alle zijn leven versleten heeft inde conste der eloquentie ende welsprekentheyt, ende van wien dat woort na gehouden ende nageseyt wort de laurieren croone ende hoet wijcke voor de tonge. Liever nochtans heeft ende hoet wijcke voor de tonge. Liever nochtans heeft ende meer prijst een stilswijgende wijsheyt, dat is, die niet constich en is ter talen, dan een sotte clappernie, so dat hem dochte datter geen rasender dinc en is, dan een ydel getier ende geroep der woorden, sonder eenige navolgende sin ende besluit al waert datse ooc seer goet ende verciert waren. Want de gene die also spreken, en schijnen selve niet te weten dat sy spreken, maer gelijc vanden rasenden dienaren der afgoden voormaels geseyt is, sy geuen geluyt sonder eenich verstant, aengemerct dat sy niet

+ Vanden genen die haer tonghe veyl hebben.

[fol. 14v]

en overdencken wat sy spreken, noch selve niet en verstaen haer eygen woorden, welcke woorden sy niet en wten voorsichtelick, maer sy ontvallen haer.

Hierom gebeurt ooc dicwils, dat gelijck sy niet en overpeysen wat sy seggen sullen, so ooc niet gedachtich en zijn wat sy geseit hebben, also dat sy ooc somtijts tgene datse onwijsselijc ende onvoorsichtelijc geseyt hebben met gelijcker onbeschaemtheyt, loochenen ende ontkennen ghesproken te hebben.

⁺Homerus als hy voor hem nam ende inden sinne hadde te schrijven dat Thersites was die aldersnootste ende mismaectste der Griecken die int belegge ende destructie van Troyen waren, en beschrijft geen gebreck nauwer ende bescheydelijcker dan zijnen groote, onvoorsichtigen, ongeschicten, luyde tierende, ende rasenden dullen snap ende ghebeeren.

⁺Men seyt gemeenlic met een spreecwoort, dat mate in alle dinck het beste is, die nochtans nieuwers onbehoorlijcker ende met meerder perijckel gebreck en is, dan int spreken, daerom noemt hy Thersitem Ametrepi, sonder eenige voordachticheyt sprekende, noch en seyt niet dat hy sprac maer dat hy bulderde ende lelijck ghebeyrde. Hy wist veel meer te snappen ende slabberen dant behoorlick was, ende dat bolde hy wt sonder eenige discretie ende sonder regele oft mate, ende daerom noemt hy hem Abosma, dat is ongeschict. Ende aengesien dat alsulcken onmanierlicken veerdicheyt der tongen geen profijt voort en brengt, maer is gemeenlick hinderlijck. Daerom seide de Poeët Maps, dat is, te vergeefs tierde hy. Maer gemeenlick ghebeuret, dat die alder sotsten clap wtbollen aldermeeste zijn roepende, dwelc ooc Homerus niet versweghen en heeft, als hy seyde, Dat Thersites leelijc, luyde ende onbeschamelijck was roepende ende tierende. Welc gebrec men seyt

+ Thersites ongemanierde tonghe.

+ Mate te houden is goet int spreken.

[fol. 15r]

dat Cicero boerdelijck was beschimpende, om dat hy geseyt heeft, dat die Orateurs oft taelsprekers geen goede redene oft argument hebbende, haer so tot roepen en leelick gebeyre haesten, gelijck eenen kreupelen mensch die niet gaen en can hem te peerde maect. Daerom noemt Homerus die woorden van Thersites een kijvagie ende creytinge, niet een redene, ende hieromme seit hi ooc, dat Thersites altijt boven alle dandere vergramt ende gestoort was op Achilles ende Vlisses, aengesien dat sy beyde waren, tsy om een redene te verhalen bequaem ende persect, oft om vromicheyt te toonen cloec ende onversaecht. Van Vlisses en ist van geen noot dat ic dat getuyge, maer van Achilles, om dat hy door den lof ende prijs van die vrome feyten die hy dicwils bedreef, verdonckert heeft den lof van zijnder welsprekende vernuftheyt, daerom sal ic verhalen die woorden van Homerus. Want in het eerste boec van Iliados, schrijft hy aldus van Phenis die Achilleon in zijn joncheyt onderwesen ende geleert hadde. Hy leerde hem (spreect hy) van als, so wel vernuft eloquentie oft welsprekenheyt, als vromicheyt ende cloeckheyt te ghebruycken.

⁺Nv die welsprekende tongen van Nestor, Vlisses ende Menelaus, al hadden sy elck een sonderlinge cracht ende gracie, maer maecktse nochtans seer ongelijck der snateringhe van Thersites, schrijvende Nestori toe, een redene wten ouden mont soeter dan honich vloeyende. Vlisses schrijft hy toe een sware redene ende met graviteyt, hemselven wel bedenckende ende versinnende eer hy yet begonste te seggen, daer by seggende, dat hy een groote treffelicke stemme wter herten was brengende. Menelao schrijft hy toe sluytende ten propoost der materien ende der saken. Hier tegen so schrijft Homerus, dat

+ Van Vlisses, Nestors ende Menelaus eloquentie ende welspreeckenheyt.

[fol. 15v]

Thersites redene was stuer, daer nae sonder eenighe voorsichticheyt der woorden oft der saken, maer te vergeefs wtvloeyende, so dat de tonge altijd tgedachte verraste, ten lesten onhebbelicke luyde roepende, ende met een ydele geluyt der woorden die ooren verdoovende. Hier omme aengesien dat door een soete sprake, met graviteyt ende wter herten comende, oueruloedich van woorden daer die sake dat eyscht, cort en subtijl daert van node is, bequaem der materien, tijt ende personen, daer andere personen daer door altijt lof, prijs ende eere behalen. Thersites als hy met den schepter gheslaghen zijnde, wtstorte tranen ende weende, wert vanden geheelen heyre bespot ende begect, leerende met zijn eygen schande swijgen, die niet geleert en hadde hoe hy spreken soude, so dat warachtich moet zijn, het gene dat Euripides gheschreven heeft:

Den loon van eender onghebreydelder tonghen hoort mijn verhalen,
Is schade oft schande al zonder falen.

⁺Hy en mocht niet merckelicker wtspreken een lichtveerdige ende ongemanierde tonge, onvoorsichtelic alle dinc wtbollende, niet overdenckende met rijpen rade wat behoorlicken is, wat orboorlic ende profijtelick is, oft wat niet, dan dat hy ghenoemt heeft den mont van sulcken buldereer ende snatereer ongebreydelt te zijne, ende zijn onbedachticheit heeft ghenoemt sonder regule ende maniere. Maer gelijc een peerdt dat met gheenen thoom oft breydel bedwonghen en is, dicmaels so wel den berijder als hemselven, in eenige diepte oft in eenige leege valleye ende poele worpt, bedervende so wel hemselven als eenen anderen, so ooc die tonge als sy niet met een maticheydt der redenen bedwongen en wort, dan brengtse hinder ende bederffenisse niet allene den

+ Den loon van een onghesnoerde tonghe.

[fol. 16r]

ghenen dier na luysteren ende gelooven het gene dat hy sprekende is, maer ooc aldermeest den selven die so lichtveerdelijck is blatende ende rellende. Hoedanighen vruchten voortbrengt ende geeft eenen acker die nochtans goet van natueren ende gronde is, maer blijft altijt ongebout, soodanige brengt ooc voort die tonghe die niet bestiert noch geregiert en wort Want my dunct dat in Euripidis veersken voorschreven dat woort Telos niet en beteeckent, het eynde, gelijck tot noch toe die geleerde dat verstaen, ende haer laten duncken, maer een loon ende tol.

Eenen yegelijcken ledeken des lichaems is zijn sonderlinge gebruyck toegeschickt, welcke ist datmen te rechte ende soot behoort vseert, brengt altijt eenich profijt: maer wordet misbruyct, voorwaer met eenigen hinder ende schade wort hy geraect ende gheboet diet misbruyckt heeft, ghelijck die qualicken siet die stoot hem dicmaels, ende crijcht dan tsy een blauwe schene, oft een buyle int voorhooft, maer gelijck die manierlijcheyt der tonghe, glorie, eere, ende profijt behaelt, so oock ist sake datse yemant misbruyct, crijcht voor eenen loon schade, hinder ende bederffenisse. Het schijnt by avontueren een cleyne schade te wesen verlies van gelde, maer gelijck eenen costelijcken schat is te hebben, inden eersten eenen goeden naem ende fame, so ist ooc een aldermeeste en jammerlijckste schade, so wanneer een mensche dien verliest ende quijt wort. Maer boven dit ist meerder schade so wanneer yemant zijn leven verliest, al en waert maer hieromme datmen het leven dwelck men eens quijt is met gheenen costen en can weder ghercrijghen, als verlies van gelde men lichtelijcken can weder verbeteren, die fame ende name, al ist nochtans qualijc om doen mach nochtans by tijden ende middele gebetert worden. Maer

[fol. 16v]

het aldermeeste ende swaerste verlies van allen is verlies der sielen, dat is, die eewighe salicheyt verliesen, ende gewinnen die eewighe doodt.

Als ons alle dese bederffenisse ende hinderen ons besonder toecomende zijn vande onmanierlicheyt ende ongheregeltheyt der tongen, en soudemen niet seggen dat hy tegen zijn eygen salicheyt is die voor sulcken vruchtbarigen lit, daer hem nochtans ooc so grooten verdriet af comen mach, gheen sorge en draecht? Maer want hedensdaechs van veel menschen min geacht wort tverlies der famen dan van den gelde (maer met een onwijse ende verdraeyde ordeel ende vonnisse) daerom sal ic hier eerst af verhalen.

Men vint gebreken daermen door gehaet ende benijt wort, gelijck vermetentheyt ende ghewelt, daer zijnder oock daermen door veracht wort, ghelijck overdaet ende oncuyscheyt, onaxsaemheyt ende dwaesheyt, nochtans geen van allen en maect den mensche onnutter, oft die van een yegelic versmaet ende oock verhaet wort, dan een ongemanierde ende lichtveerdighe clappernije. Dit betoonen ons soo menighe schampige toenamen, der ouden wijsen Philosophen, so veel boerdige schempen, spreecwoorden ende fabulen, daer sy mede beschimpt hebben de menschen die van deser siecten gequelt ende besmet waren, ⁺so al wast sake dat sy niet en hadden leeren spreken, nochtans en consten sy geensins geswijgen. Want Eupolis heeft geseyt, dat sy niet en spreken maer dat sy snateren, daer hy een van desen soorten aldus beschrijft: Om te bleten ende snateren (seyt hy) is hy een seer volmaeckt meester, maer om met redenen te spreken is hy een alder onnutste mensche. Alsoo heeft de Poëte Eupolis onderscheyden die twee griecxsche woorden, te weten Lalo ende Lego, gelijck Salustius onderscheyden heeft die clappernie

+ de clappernije brengt yegelijck inden haet

[fol. 17r]

vander welsprekenheyt. Hy hadde (seyt hy) claps genoech maer luttel wijsheyt. Want gelijc wijsheyt nemmermeer sonder welsprekenheyt en is, [so] oock eenen clapachtighen aert altijt met sotternije behanghen is. Dat veersken van Epicharus die Poëte is oock seer verbreyt, daer mede hy eens beschimt heeft eenen die te seer veel claps hadde, die welcke als hy nochtans gheen gratie en hadde om een redene te vertellen, nochtans door tgebrec der tongen en conste hy niet swijgen. Om te spreken (seyt hy) is hy ombequaem, maer te swijghen is hem onmoghelijck.

Aristophanes die Poëte met veel fraeye ende weerdige vocabulen (ende byna daertoe versiert) heeft constich beschreven den mensche die te veel claps heeft noemende alsulcken, een onbeschaemt boerclouwen: onversaecht, onghemaniert, ongesnoert, altijt met openen monde, eenen ydelen blatereer oft snatereer, wtstotende ende wtbollende plompe ende grove woorden. Daer isser de welcke al ist dat oock die redene niet en can bedwingen vander sotte ende dwase ratelinghe, de welcke nochtans schaemte een luttel bedwingt, ende daerom noemt hy sulcken een onbeschaemt boerclouwen. Daer na om dat dusdanige met groot geroep ende getiere alle dinck willen bevestigen en verbulderen, noch yemanden gehoor geven, aengesien dat die onwetentheyt altijt verselschapt is metter onbeschaemtheyt, hierom noemt hy alsulc onversaecht. Hier en boven die ongesnoerde wulpsheyt der tongen, ende om so te spreken die dronckenschap des claps, ende die openheyt geen dinck hoe secreet dattet ooc is heelende ende swijgende, heeft die Poëte met dry bequame woordekens beschreven, te weten, ongebreydelt, ongetempert, oft sonder mate, ende open van caken, waer af deerste woort ghenomen

[fol. 17v]

is vanden ongethoomden peerden, die den breydel noch niet gewent en zijn, het andere van ongetemperde oft ongewaterde wijn, het derde woort van huysen die gheen deuren en hebben, welck gebreck die Griecken noemen met een diesgelijcken woort, te weten open van monde oft open van caken.

Nv oock seer bequamelick heeft Aristophanes sulcken mensche die boven maten clapachtich is, genoemt eenen yedelen blatereer oft snatereer, om dat ghy sout weten dat hy om twee saken niet en can verdragen worden, eensdeels dat hy niet dan plompe ende oprechtighe beuselen wt en bolde, dwelc niet dan der kinderen ende vrouwen aert is, oft ooc die maniere van eenen dullen mensche, ten anderen om dat hy eenen yegelijcken verdooft ende verveelt, het derde woort is aerdich van drie woorden by een vergadert, deerste is Kompost dwelc beteeckent opgeblasentheyt ende groote beroeminge, het ander is Phakelos, dat luyt eenen hoop ende menichte van woorden, het derde is Reo, dwelc beteeckent vloeyen, daer by te verstaen gevende, dat hem die woorden sonder eenighe voordachticheyt met grooten hoopen wtvloeyen, ende dat met grooter opgeblasenheyt.

Noch oock met anderen schadelijcken woorden beschimpen ende straffen die Griecxsche Poëten dusdanige maniere van volcke, welc te lanc soude wesen hier te verhalen, ende ooc vanden latijnsche worden oock dese genoemt met schimpighe woorden, gelijck als sy dusdanige noemen, wel getongt, wel ghebeckt, clappaerts, beuselaers, blateraers, ⁺snorkers, poffers, ende dierghelijcken, ende men seyt niet dat sy spreken, maer dat sy beuselen, ratelen, blaten, crijten, verdooven, verstooren, roepen, tieren, bassen, poffen, ende snateren.

Oock hier voormaels der Sophistem disputatie

+ Hoemen die clappaerts met schimpighe woorden noemt.

[fol. 18r]

ende snateringe (al en warense ooc niet ongeleert) was byden ouden Pilosophen seer ghehaet ende veracht. Nv merct noch met hoe veel spreeckwoorden ende gemeyne seggen, dat dit gebreck der menschen hier voormaels ooc gestraft ende versmaet wort, ghecomen zijnde alderhande gelijckenisse wt alle natueren van ghedierten oft dinghen, die door haren [b]eck ende gheratele den menschen quellijcken zijn, hierom seytmen gemeenlijck. Hy clapt gelijck een extere, hy cakelt gelijc die gansen, hy slacht den crekel hy en swijcht niet, hem en sal gheen spinnecop inden mont wassen, hy clapt eenen mensch buylen int hooft: ende dier meer gelijcke. Hierom oock eenen mensche die alle secreet dat hy weet wtbolt, dien noemen sy een vat sonder bodem. Maer dit gebrec hebben die Griecken seer fraey genoemt, brootdroncken, om dat gelijck die gemeyne lieden ende den meesten hoop des volcx, als sy den wijn int hooft hebben ghemeenlijck wtbolt het ghene dat sy behoorden te swijghen, soo oock sommighe door die ghenoechte der clappernijen worden gelijck als droncken lieden, ende hoe sy langer clappen ende bollen, hoe haren rel ydelder ende onnutter wordt.

Tgebreck datmen noemt int latijn Battologiam, dat is van te veel woorden te maken, vintmen ooc inde heylige schriftuere, al ist sake dat dusdanighe naem zijnen oorspronc heeft wt een fabule ende beusele, te weten van eenen schaepherder Battus genaemt, ⁺welcken Batto Mercurius, als hy eenen hoop ossen heymelijck wech gestout hadde, gegeven heeft een koe, om dat hy die diefte niet openbaren en soude oft mellen. Battus gheloofde hem met goeder vaster trouwen alsulcx te swijghen. Corts daer na Mercurius wederom tot hem comende, hebbende zijn gedaente ende stemme verandert, heeft den

+ De fab[ule] van Battus.

[fol. 18v]

selven Batto gelooft eenen stier met een koe te geven, woude hy die dieverije oft den dief mellen, ende terstont seyde Battus. Onder ghene berghen zijnse, ende sy zijn achter gene bergen. Men seyt dat Mercurius wert lachende, ende dat hy navolgende den rel ende clappernije van Battus, seyde: O ghy ongetrouwe clappaert, gaedy my tegen my selven mellen? teghen my selven gaedy my mellen: ende terstont heeft hy hem die so ontrouwen tonge hadde verandert in eenen steen diemen int latijn noemt Index, in onse sprake eenen toutsteen, daer mede die goudtsmeden het gout proeven, soo dat hierom seer ghenoechlick gheschreven heeft die Poëte Ovidius:

Die groote schande seer mispresen
Is op den onnooselen steen gheresen.

Hier en boven gelijck den genen die stove houden van outs schande wort na gesproken om tgebreck der clappernien, so wort oock schande ende oneere na gegeven den Barbiers, aengesien dat daer tsamen comen alle volck dat ledich is ende veel becx heeft, met wiens ge breck ende besmettelijckheyt sy lieden ghemeynlijcken oock ghequelt ende besmet worden. ⁺Tot deser manieren is oock voormaels versiert een fabule. Vande ezels ooren die de Coninc Midas hadde, hebdy dicwils gehoort. De welcke al wast dat hijse met eenen purpuren hoet bedecte, en conste nochtans zijnen Barbier niet bedriegen. Dese Barbier als hy sulcken secreet niet en dorste te kennen geven, vreesende den Coninck, ende en conste oock geensins geswijgen, overmits zijn ghebreck dwelc hy vander natueren hadde, so is hy gegaen in eenen acker die wten wege stont, ende gravende aldaer eenen put, heeft inde aerde neder gestort dit secreet, dwelck hy int herte niet langer verborgen en conste seggende: Die Coninck Midas heeft ezels

+ Vanden Coninck Midas die Ezels ooren hadde.

[fol. 19r]

ooren, ende terstont heeft hy den put met eerde toegevult, om dat die woorden souden blijven verholen, ende is so van dat sware pac ontlast zijnde wech gegaen. Daer na is op de selve plaetse gewassen een rietbosch, het riet datter gewassen was, heeft onder het volck gespraeyt die woorden die sy wter eerden gebracht ende ontfangen hadden, so datter gheen spreecwoort gemeynder en was onder tvolc dan dit: Die Coninc Midas heeft ezels ooren. Wy mogen met die fabele wel lachen, ende men mach die wel verachten, alleenlijc ist sake dat wy die verholentheyt ende neersticheyt dier inne verholen is in onse herten drucken. Ooc wat vintmen hedensdaechs menige menschen desen Barbier gelijck, den welcken ist dat ghy haer yet secreets betrout, sy laten haer duncken dat sy bersten souden, oft sy moetent yemant overblasen tgene dat sy weten? Sy soecken yemanden haers gelijck, ende dan met veel eeden begherende secreet te blijven ontlasten sy haer selven. Dese die soecken wederom eenen anderen, ende die derde doet ooc van dien gelijcke, ten laetsten gebeuret dat binnen corten tijden alle menschen weten dwelck men eenen betrout hadde ende bevolen te swijghen.

Voorwaer het moet wel een groot ende merckelijc gebreck wesen, ende daer tverstant der natueren seer af grouwelt, dwelc het slecht volc met zo veel schimpen, toenamen, proverbien, gemeyne spreecwoorden ende fabulen is straffende ende beschimpende, so dattet noch diefte, noch overspel niet so veel schimpen en heeft vervolcht. Al ist sake dat het goetduncken van eenen oft twee slechte lieden cleyn ende luttel is te achten, certeyn die eendrachticheyt ende het verachten van so veel natien over so menige jaren en canmen ende en machmen niet cleyn achten. Hier en boven dit en zijn niet alleen opinien der menschen, maer veel

[fol. 19v]

meer een wtwijsen ende oracule der natueren.

Maer nv sout te lanc vallen, woude ic gaen verhalen, met hoe veel schimpige woorden, met hoe veel subtijle ende corte redenen die oude rijpe wijse mannen dit gebrec der ongemanierder tongen gelachtert ende gestraft hebben. ⁺Onder alle manieren van spreken wort alder meest gepresen, de welcke die van Athenen ghebruycten, aengesien dat sy altijt haer redenen beleyden met corte woorden, ende niet met een ydele getier van veel woorden. ⁺Maer die van Lacedemonien, wiens oprechticheyt ende cloeckheyt in andere saken gepresen wort, boven alle natien der Griecken, dese waren seer hatende die ydele ende onnutte clappernije, want sy waren cloec van feyten ende inde daet, maer seer weynich van woorden, so datse geen conste der tongen en presen, om dat inde conste bedroch gelegen is, hem latende duncken dat de redenen der wijser mannen behoort te spruyten wter herten, ende niet vander consten. Al ist ooc dat byden Romeynen die Rethores cleyn geacht worden, ende daer was lange geschil ende questie, oft die cloecheyt van den Orateurs was spruytende, ende comende door die conste, oft door die wijsheyt, ende oft die leeringe die de Rethores gaven, helpen oft letten mochten totter consten der eloquentien. Voorwaer by Ciceronis tijden hebben der sommige geweest, den welcken mishaechde die maniere, daer in hy hadde te voren geleert, gelijc een exempel van eenen volmaecten Orateur. Certeyn van Bruto die een oprecht man ende van verstande was, en wert die niet gepresen. Ende ooc inde stadt van Athenen (dwelc de moeder ende voester was van alle sonderlinge consten) was den naem der Sophisten seer gehaet ende mispresen, die te dier tijt de conste van Rethorica openbaer leerden, maer meer om hem selven schoon,

+ Die van Athenen waren wel gheleert.

+ Die Lacedemoniers seer wijs ende vroom

[fol. 20r]

voort te doene dan om eenige treffelicke ende sware saken te bedienen. Niet dat ic dat daer by seggen wille, dat ick die conste soude lachteren, de welcke Aristotelem soo grooten ende gheleerden Philosooph niet verdroten en heeft int licht te brenghen ende voort te leeren, maer om dat een yeghelijcken is die onghereghelde snaternye, als nochtans die conste boven alle consten gepresen hierdoor vanden sommighen veracht ende mispresen wort.

Maer ic keere wederom tot die van Lacedemonien byden welcken so grootelick gehaet wert die ydele clappernije, dat sy Etsiphonten (die nochtans een welsprekende ende eloquent man was) die hem vermeten ende beroemt hadde dat hy op alle saken soude eenen heelen dach lanck een redene oft oratie doen, niet langher en hebben willen ghedoogen by haerlieden te woonen, seggende, dat een goet Orateur behoort te hebbene mate in zijne redene, dat hy niet corter en valle in zijne woorden dant van noode is, oft oock niet langher. Want beyde ist te vermetelick, dwelc de sommige certeerende meer claps hebbende dan welsprekenheydt, haer beroemden datse groote dingen int corte verhalen ende betrecken souden, ende een cleyn beusele oft sake met woorden int lange extenderen ende groot maken conden. Ia oock na het goetduncken van den Rethores onder alle gebreken van eenen Orateur en is geen schandelicker ende leelicker dan eenen overtolligen hoop van woorden by te brengen. Want wat vrucht woudy by eenen rechter bedrijven, die int hooren vermoeyt wort, oft die voor de menichte van woorden niet en can onthouden wat ghy gheseyt hebt? ⁺Hier om wert wel te recht gepresen Cleomenes woort, den welcken als een orateur oft legaet des volcx van

+ Van Cleomenes.

[fol. 20v]

Samo met menichte van woorden arbeyden ende meynde te versuaderen dat hy tegen Polycraten oorloge soude aennemen, heeft in deser manieren geantwoort. Tgene dat ghy int beginsel geseyt hebt, dat en hebbe ic niet onthouden ende en is my niet indachtich, hierom en hebbe ic het middelste deel niet verstaen. ⁺Daer en boven het leste mishaecht my. Dan desen is oock gelijck tgene datmen seyt van eenen anderen Cleomenes de sone van Cleombrotus, voor den welcken als een legaet zijn relaes langer maecte dant behoorlijc was. Cleomenes vergramt zijnde, ende in zijn woorden sprekende: Waerom (seyde hy) maect ghy in so cleyne sake so grooten voorredene? Want het betaemt dat een relaes niet langer en is, dan die sake eysschende is. Ende ooc Aristoteles heeft dit gebreck eens boertelick beschimpt, totten welcken als eens een zijn woorden seer lanck ende veel makende, ten laesten gelijck oft hy wilde hem selven exculerende tegen den Philosophe, seyde: O Aristoteles Philosophe ick hebbe (seggende) tegen u te langhe ghebeuselt. Neen ghy by (Iupiter antwoorde hy) tegen my niet, want na alle tghene dat ghy gheseyt hebt en hebbe ick niet eens geluystert. Met meerder graviteyt en mocht die Philosooph hebben geantwoort, ende noch ooc niet schimpelicker en hadde hy connen den ydelen clappaert gestraffen. ⁺Het is ooc een boerdelick woort, dwelc die Coninc Archelaus sprack, den welcken als eens een Barbier die wter maten wel clappen conste, onthangende vast die doecken, dicwils vraechde, hoe hy wilde geschoren zijn. Al swijgende sprac die Coninck.

Ende dese cortheyt van woorden en heeft niet alleen den volcke van Lacedemonien behaecht, al ist datse daer door genoemt wort Laconismus, maer oock Phocion zijnde een man binnen Athenen seer

+ Van Cleomenes den sone van Cleombrotus.

+ Archelaus de Coninck.

[fol. 21r]

geacht, als hy eens over de merct wandelde, ghelijck oft hy hadde gaen fantaseren, ende een van zijne vrienden hem seyde: ⁺My dunct o Photion dat ghy fantaseert, dies Phocion antwoorde, dat hebdy wel geraden. Want ick overpeyse by my selven oft ic yet soude mogen af corten oft achterlaten van tgene dat ic den borgeren van Athenen verclaren sal. Seer wonderlic heeft hy daer mede beschimpt die noodeloose sorchfuldicheyt van anderen menschen, die met grooter neersticheyt arbeyden om haer redenen overvloedich van woorden te maken. Dusdanige duncken my so bootelick haer saken te wercke te leggen, gelijck de ghene die sorchfuldich zijn om een lange maeltijt te bereyden, maer niet ter tafelen en brengen dat smakelic ende leckerlijc is. Dese sorchfuldicheyt ende neersticheyt heeft die wijse ende eerbare man Phocion geemployeert om zijn redenen met corte ende luttele woorden te belegghen. Dese selve Phocion seyde, Dat Leosthenis oratie ende relaes, daer mede hy meynde tvolc van Athenen, hem vele ende groote dingen toeseggende, tot oorloge te verwecken, datse gelijc den cypressen boomen, de welcke al zijnse schoon ende hooge, nochtans geen vruchten en brenghen. Die van Lacedemonien vyerden ende eerden Herculem principalicken, voorwaer nemende liever een exempel ende spiegel om cloecheyt te thoonen, dan om wel te clappen ende spreken. Daerom als eens een Rethor den lof van Hercules, dwelc hy met grooter arbeyt gemaect hadde, wilde verhalen voor Antalcidam den opper Capiteyn ende ⁺leytsman van Lacedemonien, hopende daer door grootelick in zijn gratie te comen, so en heeft Antalcides dat niet willen gedoogen, seggende: Wie isser die hem lachtert ende veracht? Want alsulcx liet hy hem duncken datmen alle redenen oft oratie cleyn

+ Van Photion.

+ Van A[n]talcides

[fol. 21v]

behoort te achten, ende te versmaden de gene die gheschieden van noodeloose saken ende dingen. Maer byden genen die van groote meesteren ende heeren somtijts quaet gevoelen hebben oft quaet seggen, daer moetmen somtijts eenige lof ende prijsinge gebruycken. Maer zijnen tijt ende tonge te verslijten om yemanden te prijsen die van niemanden ghelachtert en wort is alsulcx, ghelijck oft yemant eenen mensche woude voorspreken ende verantwoorden, die van niemanden voor recht betrocken en is. Och hoe grootelijcken soude dese hooftman versmaet ende versnaut hebben alsulcken ratelaer, die met de lichtveerdicheyt zijnder tongen altijt is crijtende ende bulderende ende lachterende, het leven ende manieren der eerbaren ende treffelicken persoonen, die nergens om en woude hooren den lof ende lauderinge van zijnen afgodt, dan om dat hy hem liet duncken dat sulcx van geenen noode en was? ⁺Hier by dient ooc wel het gene datmen van Agides de sone van Achidamus schrijft, Dese heeft eenen legaet vanden Abderiten, de welcke hem vraechde na dat de selve legaet zijn redenen seer lanck van woorden ghemaect hadde, wat hy zijn gemeynte voor een antwoorde wederom soude seggen, heeft aldus beschimpt: Boetschapt (seyde hy) haerlieden dat ick u so langhe tijts verduldichlijck ghehoort hebbe, als ghy int clappen versleten hebt. Met ghelijcker antwoorde heeft hy oock geraect ende beschimt eenen legaet van Pirinthien, de welcke (na dat hy zijn lanck relaes voleynt hadde) vraechde wat antwoorde hy overdragen soude tot zijnen borgheren van Pirinthus, wat soudy anders voor een antwoorde dragen (seyde hy) dan dat ghy qualick hebt connen u relaes voleynden, maer ick mijn swijgens niet. En is het profijt dat door dese commissie ende legatie hadde mogen comen niet

+ Van Agides Achidamus sone.

[fol. 22r]

gheheelick belet door die ongheregheltheyt der ongesnoerder tonghen? Van deser soorten zijn oock de lange oratien ende relasen, daer hedensdaechs Princen ende groote Heeren meer door gequelt ende vermoeyt worden dan ghe-eert, als sy haren [lo]f (somtijdts oock niet warachtich zijnde) het sy met schaemten oft met verdriet, ende onwille moeten aenhooren, om dat des Orateurs arbeyt niet te vergheefs en soude schijnen ghedaen, dier by avontueren drye maenden lanck om die oratie wel te vercieren toeghedaen is gheweest. ⁺Agesilaus, als een van zijnen edelen seer prees eenen gheleerde Sophist, ghelijck als een wonderlicken ende expert meester oft constenaer, om dat hy een cleyn rechte sake met woorden conste swaer ende groot ghemaken ende extenderen: Certeyn (seyde hy) ick en soude dusdanigen voor geenen goede schoemaker houden, die aen eenen cleynen voet eenen grooten schoen aentrocke ende aendede. So grootelijc ist den wijse mannen ende groote personagien een sware pijne ende cruys die ydele lichtveerdicheyt der tongen. Ende dit gebreck crijgen gemeynlick die gene die na de regulen vanden Orateurs ende Rhetores haer tonghe meer wapenen met ydele woorden ende clappernije, dan haer herte met eerbare redenen. ⁺Hierom wel te recht wort oock seer vanden wijsen lieden gepresen dwoort dat Agasicles seyde, totten welcken als op een tijt eenen sprac dat hem groot wonder gaf, dat hy Philosophanem den Sophist niet en gebruyckte tot eenen meester om te leeren clappen. Het betaemt ende behoort (seyde hy) dat ick haerlieder schoolkint blijve, wiens sone dat ick ben. Wat hadde dese wijse man ende heere van zijn ouders geleert? Niet eenige sophisterije oft andere onnutte beuselerije om langhe redenen te maken,

+ Van Agesilaus.

+ Van Agasicles.

[fol. 22v]

maer goede exempelen om vromelic ende eerlic zijn heerlicheyt te regeeren ende bestieren. Hoe grootelick (so ick ghelooue) heeft hem in zijn herte mishaecht die sotte ende vrouachtighe clappernije die de conste der welsprekenheyt, die nochtans wter natueren profijtelic is, niet en heeft willen van sulcken vermaerden meester ende constenaer leeren? Wat soude hy geseyt oft gedaen hebben, hadde hem een alsulcken ratelaer aengevallen ende aenveert, gelijc Horatius in sermonibus ons beschrijft, hem so aenclevende ende so vast aenhangende dat sy niet en waer af te smijten, so moeyelick metten beck, ende van alle dingen ende fateringen so wter maten snappende ende rellende dat hy niet en waer om verdragen oft lijden? Als my tsweet (seyt Horatius) ten enckelen afliep, ter tijt dat sy allen ydelen rel wt bolde, ende als nu de straten als nv oock de stadt was prijsende. Ten laetsten docht hem dat zijnen wtersten sterfdach hem nakende was, aengesien dat hy geraect was by een so moeyelicken clappaert ende ratelaer, ende Horatius liet hem selven duncken dat hy door de hulpe van Apollo behouden ende verlost wert, om dat ten laetsten een van des clappaerts tegenpartije ende de vyant hem int gemoete comende den onnutten beuselaer voor rechte betrack ende ontboot.

Daerom dan aengesien dat ons die sprake van Gode hier toe principalic verleent is, om dat deen mensche metten anderen te heugelicker ende vrolicker soude leven, maer die ongemanierde clappernije maect, het gene dat wter natuere alder soetste is, waert sake dattet yemant gebruycte so dat behoort, dat tselve den menschelicken leven groot verdriet ende quellagie toebrengt. Wy aenmercken oock dat de natuere hier inne alder meest sorchvuldich is geweest, om alle dingen (al schijnen sy malcan-

[fol. 23r]

deren contrarie te wesen) in eendrachticheyt ende versoeninghe te stellen. Deser versoeningen ende eendrachticheyt heeftse gejont vrolicheyt oft vermakelicheyt, gelijck als een aes om eenen yegelicken [m]ede aen te locken. Door dese eendrachticheyt heeft[se] ons gerecommandeert ende gegeuen die liefde om kinderen te genereren, ende met neersticheyt de selve te voeden ende op te houden, hier door heeftse ghemaect dat deen den anderen is beminnende, deen oude mensche den anderen ouden grijsaert, deen mint het andere, het jonghe kint den ouden mensche, ende d'oude den jongen. Hier door comet dat wy jonghe leeuwen ende jonghe wolven opvoeden, so langhe als sy ons vermakelick zijn. Dese vermakelicheit der natueren wort ons dicwils benomen door gesprec der ongemanierder tongen. Also ooc den wijn, dwelck ons de natuere bysonder verleent heeft om alle droefheyt te verdrijven, ende om smenschen herte te verheughen, door ons misbruyck wort hy dickmaels eenen oorspronck van kijvagie, twist, ende dootslaginghen. Ende nergens door coemt dicwils meer verdriet ende ellende, dan wt den wijn, die ons nochtans verleendt is om alle verdriet ende swaricheydt te verdrijven.

⁺Maer wie en schroomt ende en vervaert hem niet van eenen rasenden mensche? So genoechlick laet ick my duncken ist te wesen by eenen die sat, vol, ende droncken is. Want gheen dinck en isser ghelijcker eenen rasenden oft dullen mensche, dan een die met gramschap ontsteken is, ende een die onmanierlicken droncken is. Ende beyde dese dingen oft gebreken zijn der dullicheyt so na gelegen, dat dicwils door groote gramschap oft ongeregelde dronckenschap coemt een geduerige ende eewige rasernije. Al ist oock saecke dat die wijse Philosophen gheen onderscheet en

+ Een dronckaert gelijct eenen rasenden mensche.

[fol. 23v]

weten te setten tusschen de gramschap ende rasernije, dan dat gramschap is een corte ende ongheduerighe rasernije. Want als den grammen moet vercoelt is, soo comen die sinnen weder tot haer selven, ende als den wijn verteert is, dan wort een mensche wederom nuchteren.

⁺Maer geen dinck en isser gelijcker der dronckenschap, dan een die te veel claps heeft, so dat het gemeyn volc dusdanige plach te seggen, die man clapt hem selven droncken. Ende hierom ist veel schandelicker te veel claps te hebben dan droncken te zijne, aengesien dat sulcx van ons selven ende door ons eygen schult ende gebrec toe coemt, als nochtans die menschen dicwils gedwongen worden tot drincken, oft ooc dicwils ooc subitelic metten dranc bevangen worden, gelijck dies niet gewent en zijn, somtijts oock worden sy door den wijn bedrogen, aengesien dat hy crachtiger is dan hy meynde dien gedroncken heeft. Also die jongelinc daer Terentius af schrijft, beclaecht dat hem beuselen zijn wijs gemaect, ende dat hy bedroogen is. Den wijn (seyt hy) die ick gedroncken hebbe heeft my verwonnen, want doen ic noch aen die tafel sat docht my dat ick noch geheel nuchteren was. Hieromme het gene datter somtijts onbedachtelic wtgebolt wort over tafel ende int goede chier te maken, dat geeftmen die cracht van Bacchus toe, ende dat schrijftmen den wijn toe. Gelijc Pyrrhus Coninc van Epirus eens gratie gedaen heeft sommigen van zijnen ruyteren, ende vergeven haer onverstandich spreken, vanden welcken een hadde geantwoort: O heer Coninc wy souden u noch gedoot hebben, en hadde ons de flessche metten wijn niet begeven. ⁺Maer die dronckenschap en verweckt in alle menschen so veel claps niet, want men vinter die geheel stom worden, ende meer genegen zijn tot slapen

+ Een die te veel claps heeft gelijct eenen droncken mensche.

+ Diversche natuere van dronckaerts.

[fol. 24r]

dan tot clappen, so dat ooc altijt niet warachtich en [is] het gene datmen gemeynlic seyt: Dattet terstont [op] de tonghe van eenen dronckaert leyt het ghene dat in eens nuchterens mans herte verholen was.

Maer so wie door zijn eygen schult ende ghebreck [kr]ijcht den ongematichden snap der tongen, waermede soude dese hem mogen verontschuldigen, oft met wat coleur soude hy zijn eygen schult connen verschoonen? Ende nochtans veel onmanierlicker relt ende snatert een clappaert al is hy nuchteren, dan yemant anders droncken zijnde, maer die van natueren niet besmet en is met dit gebreck. Nu oock die dronckenschap die door den wijn coemt, heeft sommige commoditeyten ende oorboorlicheden, om de welcke so van Plato ooc gepresen is geweest. Sy verjaecht alle onbehoorlicke schaemte, sy verheucht die droefheyt des herten, sy verwect die traecheyt des geests, sy doet den gheenen spreken die onnuttelijc swijgen, sy openbaert sommighe gebreken die hierom van noode waren ontdeckt te worden, om datse door vrolickheyt sonder groote gramschap vergeten souden worden. Ten laetsten gelijc tusschen den Lapithen ende haers ghelijcken, somtijts groot ghevecht ende oorloge coemt wt dronckenschap, so oock door goede chier te maken, rijst ende wast dicmaels tusschen veel persoonen vaste ende gedueringe vrientschap, maer van een onnutte onbequame clappernije, wat profijt kan daer afgecomen? Noch so veel meer (ist dat wy den Philosophen geloove geven) van wijn verheucht te zijne en is gheen dronckenschap, ten sy datter die onredelicheyt ende onmanierlicheyt der tonghen by sy. Want sy leeren ons dat dronckenschap anders niet en is dan te veel claps te hebben, comende door overvloedicheyt van wijn ende dranc. Daerom ooc datmen van wijn verheucht is

[fol. 24v]

en verachten sy so grootelick niet, ist sake datmen can geswijgen, maer ist datter die sotte ratelinge des claps toecoemt, so wordet niet dan een onwetende dronckenschap. Ende oock gemeynlijck, die vanden wijn wat verheucht ende vrolic zijn geworden die seytmen dat sy wel by drancke zijn, maer men seyt niet datse droncken zijn ende sat, ten sy dat haerlieder tonge alderhande sotten clap wt bolt.

Ende desen sotten clap om dese saken en is hy so swaer niet te achten, aengesien dat die oock metten wijn vercoudt ende stille wort, ende nemmermeer en is hy moeyelick: ende quellicken dan over tafele, alsmen geen wijsheit oft sake van importantien en hanteert. ⁺Maer eenen clappaert tot allen tijden, tot allen plaetsen, tot allen stonden is hy eenen yegelicken met zijnen droncken clap quellijck ende moeyelijck. Allomme moet hy zijn tonge roeren, in alle vergaderingen, in raden, in vierscharen, in weghen, in huysen, in schepen, op waghenen, over maeltijden, op droeve plaetsen, makende den druc swaerder dan hy is, op blijde plaetsen, gelijc een opgaende wolcke oft tempeest ende onweer is hijt altemael bedroevende ende verstoorende. Op de wagenen maect hy meer verturberinge der herssenen, dan het schocken vanden wagen. Inde schepen gaet hy te boven met zijnen ydelen clap die walginge der Zee. Op den voetwech is een vrolijck medegeselle in stede van eenen wagen, maer een clappaert is ons een swaer pack al sitten wy ooc op den wagen. In geselschappen ende vergaderingen daermen prijst met behooren te spreken ende te swijgen, daer brengt een clappaert verdriet ende walginge voor genoechte ende vrolicheit, alsmen door zijnen ydelen rel niet en can gehooren het soete geluyt der herpen, oft niet en can geluysteren na eenige boerdelicke cluchten, oft yemants anders redene

+ Eenen clappaert is eenen yegelicken op alle plaetsen quellick.

[fol. 25r]

en can gehooren, oft ooc daer op geantwoorden. Op [de] speelcameren verdooft hy die hem aldernaest sit, ende bancke ende voor den Rechter maeckt hy van een goede sake een quade, eensdeels om dat hy den Rechter met walginge ende verdriet is doodende ende moeyelick, sijn woorden sonder eenich versinnen ende maniere wtstortende, oft ooc om dat alsulcken persoonen geen gheloove en wort ghegeven, al waert dat sy oock de waerheyt by ghevalle seyden. Daer wijsen raet van noode is, stelt hy den dach wt, hy noopt ende bortelt inde huysen daer hem een yegelick terstont moede is. Hy loopt op alle hoecken ende yegelicken int gemoete, hy geleyt, volcht haestelick na, ende hangt een yegelijck aen vaster dan peck oft [t]erre, daer en tusschen altijt yet inde ooren blasende ende tuytende. In eenige crancheden ende sieckten sirt hy geheele dagen ende nachten byden siecken, dickwils zijnde moeyelicker ende pijnlicker dan die sieckte, somtijts doet hy oock sterven de gene die andersins mochten blijven leven. Den ghenen die gerust zijn verstoort hy wt haer ruste ende ende maecktse ongerust, die yewers mede becommert zijn belet hy dat hy nauwe en connen volbrengen datse in handen hebben. Ende ooc int midden der perijculen, oft int hertste vander oorlogen, daer niet dan hulpe ende bystant van doene en is, daer en bolt hy anders niet dan onbequame fabulen ende beuselen. Somtijts verhaelt hy ooc sijn fabulen byden genen die liggen en slapen, ende dat daeromme dat hy geensins en can geswijgen.

De gene die by manieren ende met redenen vermaent ende spreeckt, wort vanden menschen geerne ghehoort, maer een clappaert al waert ooc dat hy yemanden prees ende loofde, so is hy nochtans verdrietelicker om hooren, veel meer dan eene die yemanden lachtert ende achter rugge beschimpt. Ende tis oock

[fol. 25v]

merckelick bevonden dat dusdanige clappaerts die met dese siecte bevaen zijn, ende van sulcker natueren, als sy den geheelen dach eenen yegelijcken quellijck ende molest geweest zijn, dat sy in haren droom ende slaep noch veel dingen wt bollen, somtijts wtstortende dwelc sy wel mochten geswegen hebben. Daerom als door een gemeyn vsantie (ooc byden Heydenen onderhouden) der slaepcamere toebehoort stilte, om aldaer vredelic te rusten, een clappaert is nochtans moeyelick met sijn beuselen sijn huysvrouwe beneven hem in een bedde rustende, afweyrende den soeten slaep wt haren oogen, den selven slaep ist dat hy haer overvalt belettende, ende en gehengt niet dat oock den nacht (die een yeghelijck tot ruste is verleent) soude gherustelick worden overbracht, als nochtans ghelijck Virgilius Maro beschrijft:

Alle vermoeyde lichamen op der eerden
Inder nacht den soeten slaep aenveerden,
Door al is dan ruste in elcke passagie,
In duynen, foreesten, ende in bosschagie,
Alderhande vogelen diversch van coleuren,
Haer selven dan stillen, hoe wilt van natueren
Beesten noch dieren, haer dan yewers vercloecken,
Den nacht doeghet al swijghen, in alle hoecken,
Ia dat hem onthout in velden, in haghen,
Den nacht en can sorghe, noch arbeyt verdraghen.

Men vint geen vogelen, tzy nachtegale oft exteren, oft ooc andere die groot geschater metter bec maken, sy sullen haer nochtans des nachts tot ruste ende stilte begeven. De krekel al is hy selden stille, en wort niet gehoort ten zy dat eerstmael alle wolcxkens des dageraets door de sonne verdreven zijn, ontrent den avont swijcht hy ende is stille. De vorsschen beginnen spade inden avont te queecken, maer nochtans doet haer den nacht oock swijgen. Een clap-

[fol. 26r]

paert en laet oock dien tijt des nachts met ruste niet door passeren, welc (om dat dan over al ruste is) ge[no]emt wort de stilte des nachts, ende hy en laet hem niet duncken dat tot dier uren des nachts gheen [pa]sse ende stonde en geeft om rellen ende bollen, welcke ze daerom wort ghenoemt ongetijdich oft middernacht, aengesien datse nieuwers toe ghetijdich ende bequaem en is dan om te rusten, ende niet om menigerhande affeyren te hanteren. Geen plaetse, geenen tijt en mach ruste ghecrijgen van een ongemanierde tonge. Ende het wort eenen clappaert dicwils qualijck geloont ende vergouden, als hy onder tscheyrmes ooc niet swijgende, wort somtijts vanden Barbier gesneden ende gequetst, oft als hy gaet eten so veel snaps heeft, dat hy hem aen de spijse dickwils is verslickende. Martialis geckt ende spot met eenen genoemt Matho, de welcke met een heete cortse bevaen zijnde, woude een relaes doen, dat hy voor een welsprekende man, geacht wort door eenen dwaes ende sot. ⁺Men lacht ooc met eenen [m]an wt het lant Phrygia genoemt, die liever hadde niet te siene, dan soberlijck te drincken.

Maer die geneychlijcheyt tot clappen, beneemt oock somtijts den mensche sijn leven, so wanneer men die te bedde leyt van eenige quetsuere oft eenige apostematie, ende hem belast worde vanden medecijn, dat hy hem sommige dagen stille houde, ende sonder spreken zy, en can hem nochtans niet [g]emijden van sijn fabulen ende beuselen, ende also ander ghesontheyt die hem de meester toeseyde, brenght hy hemselven tot meerder kranckheden, ende bederft hemselven. Die metalen beckenen in Podona hangende en clincken niet ende en geven gheen gheluyt, ten zy datse gheraeckt oft ghesmeten worden, ende al ist (wanneer sy eens gheroert

+ Van eenen ongemanierden dronckaert.

[fol. 26v]

zijn) datse dan een lange poose binnen clinckende, nochtans houden sy ten laetsten eens op. Oock die ongerustige havene, die daerom (gelijck ick geseyt hebbe) genoemt wort Heptaphonon, om dat als sy sevenmael den voys verhaelt heeft, sy dan stille swijcht ende ophout, een clappaert begint ende heft op van selfs sijn geluyt, ende geeftmen hem oorsake om twee oft dry woorden te spreken, so en maect hy int clappen noch eynde, noch en hout eenige maniere. ⁺Arrhabius die speelman moeste met meerderen prijs ende gelt gehuert worden om op te houden, dan hy gehuert was om te spelen. Maer met geenen loon en canmen eenen gehueren oft met gelde gepaeyen, dat hy swijghen soude ende ophouden, die eens door veel clappens droncken is geworden ende daer inne verhit. Ist sake dat wy Horatio geloove geven, so zijn die sangers met deser siecten besmet van deser eerde, datse onder de vrienden met smeecken ende bidden haer niet en connen begeven tot singen, ende alsmen haer niet en bidt oft en begheert dan en connen sy nemmermeer opgehouden oft afgelaten van singen. Een clappaert tzy ghebeden oft ongebeden, begint een redene om nemmermeer te eynden. Thuys daer die fama, dat is, het rumoer woonachtich is (soo die Poëten schrijven) en gheeft geen gheluyt, ten zy dattet van eenich geruchte geraect ende genaect wort. Een clappaert versiert wt sijnen hoofde ende wt hem selven een ontallijcke menichte van beuselen ende fabulen, gelijck een spinne haren draet doet. Op seker uren des daechs queecken die vorsschen, die gansen en kakelen altijt niet, men hoort die swaluwen alle d'jaer door niet, die koeckoec heeft ooc sijn gewoonlijcke maenden om singen, vochtich weder doet de krekelen swijgen, ende die nachtegale laet oock af van singhen als hy moede is. Een clappaert is op alle

+ Van Arrhabius den speelman.

[fol. 27r]

plaetsen, op alle stonden ende tijden quellijc ende moeyelijc. Een echel valt af als sy vol bloets is gesogen, maer een clappaert die niet en is om versaden, blijft altijt eenen mensche aenhangen, tot dat hy den genen die [hy] eens aenveert heeft bycans met sijnen rel doot.

Ist sake dat yemant door te veel muylen ende swijgen ooc moeyelijc is, dat en derre geen groot wonder schijnen te wesen, aengesien dat die sprake ons verleent is om die onderlinge gemeynschappe der menschen te verheugen ende vermaken. Maer so wie seker mede ons quellijck ende verdrietelijc is, dwelck ons verleent is om alle verdriet mede te verdrijven, wat doet hy anders dan dat hy honich ver[ke]ert in aloes, soeticheyt in bitterheyt? Grootelijc moet oock een vrouwe versmaet worden ende niet [w]eert datse bemint wort, de welcke al is sy costelijcken verciert, nochtans wort sy van een yegelijc gehaet om die dorperheyt ende onaerdicheyt haerder manieren. Soo oock in den haet vanden Goden moet hy gheboren zijn, die hem maeckt door die wrake (van Gode den menschen hier toe gegeven in vrientschap ende liefde daer door te ghenieten) den haet van allen menschen.

Nv dit gebreck is boven andere gebreken, oock dat rampsalich ende ongeluckich, aengesien dat een ghierich mensche, oft een overspeelder, oft een die [ee]rgierich is, heeft somtijts eenige genoechte van [sij]n begeerlijckheyt, alleen een clappaert doet alle dinghen te vergeefs, om te vercrijghen het ghene dat hy begeert. Hy arbeyt ende is neerstich om een yegelijck te verheugen, ende hy brengt hem selven biden haet van een yegelijck, hy begeert gehoort te worden, maer na niemanden en luystertmen min.

Maer want die curioosheydt om alle dinck te weten ghemeenlijck der clappernijen is aenhan-

[fol. 27v]

ghende, daerom zijn die clappaerts hier in oock ongheluckich, om datse alle dinck begheeren te weten, maer niemant en derf haer yet betrouwen te seggen. Want so waer sommighe persoonen te samen spreken van heymelijcke ende secrete saken, ist dat sy van verre eenen clappaert sien comen den raet scheydende, vlieden sy van hem, oft ist sake dat hy haer by avontueren subijtelijck over den hals coemt, ghy soudt seggen datter een bespieder haer ware op den hals ghecomen, oft (gelijckmen seyt) dat eenen wolf haer redene waer aenhoorende, soo haestelijck swijghen sy al te samen stille. Ende dan gaet die wolf al gapende ende grimmende wech, oft ist dat hy hem niet en schaemt, ende van selfs yet begint te vallen, so vlieden haestelijck die ghene die daer vergadert waren van hem, ende stuyven van malcanderen, gelijck als die schiplieden van verre sien comen wt eenigerhande rootse eenen grooten wint, sorghende dat haer onweder ende walginge toecomende is, terstont eer haer die tempeest over den hals coemt, vliet elck met sijn schip daer hy hem alder best mach onthouden ende bergen. Ende eer hy sijnen mont wel geopent heeft, eer hy begint sijn relaes sonder eynde, so sluypen sy van malcanderen, d'een hier d'ander daer. Daer en boven, ist sake dat sy te voren gewaer worden die coemste van eenen clappachtigen mensche, so wort den raet haestelijck gescheyden, ende gelijc de ruyteren so haest als haer gebootschapt ende ghewaerschouwet is die coemste der vyanden moeten den legher op breken, also soeckt elck een gat daer by door soude moghen vlieden ende hem versien. Maer ist sake datmen somtijdts niet en can ontloopen, ghelijck als sy te samen in een schip gheraken, oft op eenen waghen, oft over een maeltijdt, niemant (die hem

[fol. 28r]

kent) en sit dan gheerne ontrent den beuselaer. Ia [da]t meer is, niemant en coopt oft en huer geerne een huys, daer hy weet dat eenen onredelijcken [sn]atereer inde ghebuerte woont, soo dat oock warachtich is dat Hesiodus geleert heeft: Pima kakos [gition], id est, Malus vicinus, magna noxa, dat is, ⁺Een quaet clappachtich ghebuere, is een groot hinder ende bederffenisse.

Themistocles als hy woude een stuc lants ende eenen acker vercoopen, om dat hy te beter getrocken ende vercocht soude worden, belaste hy den wt[ro]eper dat hy boven alle commendatien dat daer [to]e soude voegen, datter een goet ghebuerman aldernaest woonende was. Want men mach geenen ergeren gebuerman hebben, dan eenen clappaert, ende die geen sake en can helen in sijn gebuerte.

Ist dan het sake dat soo grooten quaet in heeft dat onmanierlijck ende onbehoorlijck gebruyck der spraken, al ist dattet niet dan beuselen ende ydele fabulen en zijn diemen voortbrengt, wie sal dan [aldusdanige] verdragen, die (behalven het verdriet der clappernien) haer grootelijc beroemen ende vermeten groote dingen veel meer dan dien opgeblasen glorio[s]en sot Thraso oyt dede, ende achter rugge yemanden sijn fame benemen, oft liegen leugenen met grooten [h]oopen, oft wtbollen alle secreten, ende ooc dickwils woorden wtstooten die voor den genen diet hooren, moeten sorgelijck ende perijculoos zijn? Maer hier af sal ick op een ander tijt breeder verhalen.

Nv hebben wy alleenlijc voor handen sulcken gebrec, daer sommige geleerde mans (gelijc wy sien) mede besmet zijn. Want dat eenen clappaert misdoet in te veel clappen ende spreken, dat misbruycken oock somtijdts die gheleerde met onbehoorlijcke neersticheyt van schrijven ende tselve te verhalen oft

+ Een clappaert is een quaet ende moeyelijc gebueren.

[fol. 28v]

reciteren. Alsulcken eenen heeft ons Martialis seer aerdich ende constichlijc met sommige veerskens beschreven, ende my dunct dat de pijne wel weert is de selve hier te verhalen, want sy zijn wter maten fraey, ende aldus luyden die in onser talen ende spraken:

Dat niemant u int ghemoeten coemt geerne,
Dat yegelijc van u vliet in huys ende in taveerne,
Dat ghy u altoos Ligurine vint alleene,
Wildy de waerom weten, voorwaer ick meene
Om dat ghy een Poët zijt te onmanierlijck,
Dwelc is in u een ghebrec seer onbestierlijck:
Noch Tigris dat dier, hoe fel van aerde
Dwelc berooft van zijn jongen, oyt quaetheyt baerde,
Noch geen slangen en worden so ontsien,
Noch voor een schorpioen, en salmen so vlien,
Want wie soude sulcken last connen verdraghen?
Want al lesende coemdy yegelijcken plagen,
Ghy coemt voor my lesen sit ic oft stae ick,
Ligge ick, slaep ic, loope oft gae ick
Altoos zijdy my quellijc, ten can my niet missen,
Ia al ist dat ick gae tsy cacken oft pissen,
Ontloop ic u in stoven, ghy coemt my ontrent,, ooc,
Op de vyferie, ben ic u ghewent,, oock,
Ghy volcht my altoos na als de coene,
Ghy belet mijn avontmael, ende mijn noene,
Ist dat ick slape, mijn ruste die verjaecht ghy:
Wildy weten wat in u mishaecht my,
Goet zijt ghy, ende eerlijc, nochtans met corte sprake
Yeghelijck schout u, dit is een quade sake.

Het is in hem selven een oorboorlijcke sake, wt te spreken ende te laten blijcken het ghene dat ghy besuert hebt, ende daer ghy arbeyt toe hebt gedaen, maer die onmanierlijckheyt ende onghetijdicheyt maect dat hy qualijc can aenhoorders gecrijgen, daer tot gebeden oft oock met loon gehuert zijnde.

[fol. 29r]

Alsulc eene was Regules so ons Plinius beschrijft. Ooc vermaent Horatius ende schrijft ons van eenen dierghelijcken, wien de Wethouders ende Rechters hebben liever van selfs gedragen ende gegeven kisten van cederen hout gemaeckt dan sijn redenen ende relaes te hooren. Als dusdanigen hinder ende verdriet yemanden te seer benaut ende quellijc is, dan en heeft hy niet beter dan die voeten, ghelijck Archilochus geschreven heeft, aenghesien dat als dan alle onsen troost ende salicheyt int vluchten alleen gelegen is. Phi[lo]xemus heeft liever gekosen wederom na de steen[p]utten geleyt te worden dan die veerskens ende schriften van Dionisius te hooren wten ende reciteren. Ende Horatius hadde liever ghekeelt ende haestelijck vermoort te worden, dan te aenhooren eenen clappaert zijn relaes te volle wtspreken. ⁺Helpt my deure oft doorsteect my (seyt hy) dan desen ratelaer langer te hooren. Ende daer en tusschen gebeuret gemeynlijck, datmen een redene dicmaels hooren moet, om dat hy altijt geen nieuwe stoffe en heeft, oft om dat sulcken clappachtigen mensche niet onthouden en can, het ghene dat hy geseyt heeft, oft voor welcke persoonen. En hebbe ick u noyt vertelt (seyt hy) van den jonkelinc van Rhodus? Ic hebt meer dan duysenmael gehoort, maer ic bidde u, verhaelt noch eens. Twee oft drymael moetet verhaelt worden tghene dat fraey en lustich is om hooren, ende nochtans en conmen die ooren dat nauwelijcx verdragen ende gelijden, aengesien datter geene vanden anderen sinnen so haeste en verwalget eenige dingen als den ooren. Ende daerom wie soude connen verdragen den genen die dickwils geenderhande ende de selve beuselen by brengt, ende die menschen ooren die niet ledich en souden blijven, overlaeyt met moeyelijcke ende gheraepte fabulen? Soo wie dat die Oratien van Cicero dickmaels

+ Vanden genen die haer redenen te seer lanck maken.

[fol. 29v]

overlase, hy souder achter na af walginge ende aftreckinge crijgen. ⁺Ende Lysias oratie, als sy door het eerste lesen grootelijc behaecht hadde den genen daer sy toe geschreven was, maer als hyse anderwerven ende ten derdenmael gelesen hadde, heeftse hem ghedocht seer blauwe ende slecht zijn, nochtans wiltmen voorwaer segghen, dat sijnen stijl vol van wtnemender gratien ende wellusten was. Waerop hy selve oock eens boerdelijc heeft gheantwoort: Suldy voor den Rechteren ende Wethouderen meer dan eens u relaes wtspreken? ⁺Alleen Homerus met een wonderlijcke ende menigerhande veranderinghe van diversche fabulen schijnt seer geschout te hebben het ⁺vervelen, maer nochtans niet over al, want Virgilius heves vele achter gelaten, ende nochtans is hy oock somtijts verdrietelijc ende moeyelijc int lesen, op dat den leser so dicwils een dinck hooren moet als nv vanden genen diet gebiet, ende dan wederom vanden overdragere ende bode, dwelc wy seer selden in Virgilio bevinden. Den Lacedemoniers was so behaechlijc ende aengenaem die soberheyt ende cortheyt der redenen ende woorden, dat Anarandridas eens eenen gestraft heeft, om dat hy byden oversten ende Wethouderen (die sy in haer sprake noemden Ephoros) warachtige ende orboorlicke redenen gesproken hadde, maer met meer woorden dant wel behoorlijc was: Mijn vrient (seyde hy) een bequame sake ende dinck gebruyct ghy onbehoorlijck. Hier door machmen bevroeden, wat grooter quaet gelegen is, alsmen van ydele fabulen te onmanierlicken clappende is, ende ooc hoe verdrietelijc dattet moet wesen om hooren voor alle wijse voorsienige mannen, alsmen hem schande was na sprekende die een profijtelicke sake verhaelde, nerghens om, dan om dat hy die wat langer maeckte dant behoorde. Ende ooc over al sietmen dat warach-

+ Lysias oratie.

+ Van Homerus schriften.

+ Van Virgilius schriften.

[fol. 30r]

tich is, dat diet alderminste in de cracht ende int herte hebben, die hebbent meest inde tonghe.

Den vogelen heeft die natuere verleent schateringe ende conterfeytinge van diversche stemmen, maer [ni]et also den stieren ende leeuwen oft anderen beesten. Ende aengesien dat inde kinderen, oude lieden oft vrouwen, die cracht des natuerlijcken verstants niet [se]er crachtich ende overvloedich en is, hierom is die tonge ooc een luttel onmanierlicker. ⁺Ciceronis wel sprekende overvloedicheyt en soude niemant connen [g]elijden, en dede sijn groote gratie die hy hadde in sijn spreken, al wert hem nochtans na gegeven dat hy int Asien was geboren, want die Asianen oft wt Asien geboren, consten wter maten wel clappen. Ende nochtans de gene die sijn eloquentie ende verstant presen, [e]n hebben hen niet dorren betrouwen in saken daer sy eenen stantvastigen ende vromen man van doene hadden ende behoefden. ⁺Demosthenes en was niet veel corter in sijn relaes te doene dan Cicero, ende nochtans sijn vromicheyt ende cloecheyt der herten, en wert so groot niet geacht als sijn Oratie. Een groote onouerwinnelicke cracht des verstants, hadden beyde die Catones, ende wy lesen dat sy beyde sulcken gratie hadden, dwelc een yegelijc hem verwonderde, dat sy met corte woorden groote sententien besluyten consten. ⁺Want doen Cato die outste totten volcke van Athenen een relaes wt sprac ende dede, so verwonderden sy haer dit boven al, dat het gene dwelc hy met corte ende luttele woorden int Latijn verhaelt hadde, tselve die tael-spreker oft wtleggher (want Cato sprack door eenen wtlegger oft interpres) en conste nauwelijck met veel woorden ende groote aenhangende redenen den volcke wijs ghemaken ende overseggen. Waer door een yegelijc dese opinie heeft gecregen, dat der Griecken redenen ende

+ Van Ciceronis welsprekenheyt.

+ Van Demosthenes eloquentie.

+ Cato de oude.

[fol. 30v]

woorden spruyten wt die lippen, maer den Romeynen wter herten. Want die met een seker ende vast gevoelen aenmaerckt ende begrijpt het gene dat eerlijck ende tamelijck is, ende stelt den sinne sijns herten vastelijck ende sterckelijck op die eerbaerheyt, dese en heeft van geenen noode so veel omslaghen van woorden te maken, om sijn meyninge oft sijnen wille te wtene. Want geen menschen en maken in haer redenen meer woorden, dan die niet en verstaen de sake daer sy af seggen, oft die seer luttel overpeyst ende overleyt hebben de redene die sy voor handen hebben, gelijc oft sy tusschen beyde haer stonden en overdachten wat sy souden moeten seggen. Hieromme geen lieden en besluyten ende begrijpen haer redenen met cortere woorden, dan die aldervaste connen die maniere ende ordinantie om een redene wt te leggen. Want den genen die wel kenlijck ende openbaer is, waer aen principalijck die sake is hangende, ende met wat argumenten die meest souden mogen bevesticht worden, den sulcken ist seer lichte (achterlatende alle overtollige woorden) alleenlijc te spreken het gene dat van noode is ende ter saken behoevende. Ende ist sake dat de wijsheyt der consten dan ooc te hulpe coemt met een oprechticheyt tsamen gehecht, so machmen lichtelijcken schouwen het gebreck der onmanierlijcker clappernijen. ⁺Alsulcken man was ooc Cato de jonge, diemen noemt Vticensis oft van Vtica, die met swade ende rijpe sententien der menschen herten conste bewegen ende beroeren, meer dan met sijn overvloedicheyt der woorden, noch hy en haeste hem ooc niet seer om een relaes te doen, dan als eenige sake sijn redene wt eyschte. Sodanich was ooc binnen Athenen Photion, vanden welcken wy op een ander plaetse vermaent hebben. Sodanich was gemeynlijc haerder alder Oratie, van wiens oprechticheyt ende wijsheyt

+ Cato de jonghe.

[fol. 31r]

haer die voorouders altijdt verwondert hebben. Want deser mannen oratie oft relaes is gelijckende een gouden penningen, de welcke al zijnse cleyn int handelen, ende licht van gewichte, nochtans sy vele weert zijn, also beswaert ende belast met veel woorden maer tot eene profijte comende) die ooren vanden genen diet aenhoort, gelijck eenen die geladen is met [ys]eren oft coperen penningen niet vele weert zijnde. Hierom niemanden en is ooc moeyelijcker sulcke onmanierlijcke oratie, dan den genen die in constich welspreken groot behagen hebben. ⁺Aristoteles vermoeyt zijnde met eens onwijselicken clap, als de selve (gelijc oft hy een groote sake voort hadde gebracht) dicmaels hem was vragende: En is dat niet weert om te verwonderen Aristoteles? dies seyde Aristoteles: Dat en is geen wonder ende en dunct my niet vreemt wesen, maer dat dunct my vreemder te wesen, dat een die voeten heeft u langhe can verdraghen ende ghehooren.

Want dusdanigen verdriet heeft oock die clappernye, dat sy niet en can gelijden dat een ander altijt swijcht, noch en laet oock yemanden ondertusschen [ende] by behoorten spreken, maer begeert alleenlijc dat hy somtijts yet daer toe segt, gelijc als sijn redene [la]uderende ende prijsende, oft begheerende dat hy in sijn redene voort vare ende die voleynde in deser manieren, dats waer, dats aerdich, wat gebeurde daer na? ghy hebt gelijc, oft wat hoor ic? Ick hebbe eertijts eenen persoon gekent die hem voor den volcke [so] eerlijc voort dede, gelijc oft een Cardinael geweest hadde, maer die ooc meer claps hadde dan hem wel [t]amelijck was, die op elcke beusele die hy vertelde seer oneerlicken was verhalende, het gene datter staet in die fabule van Aristophanes, hie, hie, hie, hie, ge-

+ Een rijpelijcke antwoorde die Aristoteles sprac.

[fol. 31v]

lijck oft hy begheerde dat een yeghelijck met hem ghelachen hadde, jae ende oock eensdeels met hem selven lachende. Die ghene die een goedt esbatement wten, en begeeren niet dat sy gepresen worden, dan als sy haer voornemen voleyndt hebben. Een clappaert die van sijnder beuselen nemmermeer eynde en maeckt, woude wel datmen alle sijn onnutte beuselen prijsende waer. Ende ten is hem niet ghenoech een beusele oft fabule by ghebracht te hebben, maer d'een knoopt hy altoos aen d'ander, ghelijckmen d'een garen aen d'ander wevet.

⁺Tot sulcken onnutten clappaerts souden wy moghen wel te rechte segghen: O ghy clappaert, wildy weten wat grooten quaet ghy cont bedrijven? een redene, dwelck een die alder genoechelijcste sake is, condy bederven, u tonghe boven de welcke ghy geen profijtelijcker ende saligher lidt en hebt, die verslijt ghy te vergheefs, daer en tusschen verliesende soo grooten profijt dwelck men door een manierlijck ende sober ghebruyck souden moghen ghewinnen, ende eenen seer costelijcken schat stort ghy wt den monde, ghelijckmen d'watere (dwelck niet veel en costet) voor die deuren set oft ter deuren wt gietet. Ende het ghene dat costelijck is, bewaertmen met dobbele deuren. Ende niemant en sal ooc eenigen schat betrouwen in een huys daer de deuren geen sloten hebben, noch ooc (meyne ic) ghy en sult u gelt niet steken ende betrouwen in borsen oft tessen diemen niet toesluyten en can, ende ghy alomme over u dragende een so costelijcken schat der tongen, hoe coemt dat ghy altijt met openen monde wandelt? ⁺Ende hier en tusschen alsser geenen lichteren arbeyt en is dan te swijgen, nochtans soect ghy ende gebruyct uwe neersticheyt om een conste

+ Wat quaet een clappaert can doen.

+ [Aen]hoort ghy onnutte clappaert.

[fol. 32r]

te leeren, die u nieuwers toe nut oft bequame en is. Ghy zijt eenen yegelijcken verdrietelijck, bysonder verstandige lieden. Niemant en geeft u geloove, al ist dat ghy by ghevalle de waerheyt spreeckt, maect van u selven allemans spot ende geck, ende [wor]t van alle menschen verstooten ende veracht, gelijc ghy uwen vader vermoort hadt. Want wie en [sou]de niet liever verkeeren met eenen ongevreesden mensche quaedt wesende van leven, maer die ma[nier]lijc ende heusch is in sijn tonge, dan met eenen beuselclapper ende snateraer, doende nochtans anders geen [erch] ende quaet? Ende oock ghy en hebt selve geen ge[nue]chte van u gebrec, ende ander menschen zijdy ver[drie]telijck. Nv oock so ist veel catijviger bespot te worden, dan verhaet te zijne. Want die catijvige armoede en heeft gheen swaerder ende meerder cruys, [dan d]at sy een yegelijcx spot-kint moet wesen, gelijc [een] Poët seyt: Dese is tot sijnder wterste armoede gecomen, die welcke als hy schamel gheworden is, nochtans niemant met hem medelijden en heeft [oft] goede jonste en draecht, maer wort van een yegelic bespot ende begeckt. Dit gebeurt u (ghy clappaert) dagelijcx. Maer nauwelijcx en wete ick oft desen arbeydt te vergheefs aenveert hebbe, als voor mijne oratie ende relaes den clappaert betere te onderwijsen, ende hem van sijn sieckte te genesen, de welcke want hy niet swijghen en [kan], en can geen medecijne en ghenemen, niet ongelijck den siecken, die den dranck ende medecijne wederom over gheven, eer sy dien gheheel ende [alte]mael in ghenomen hebben. Al ist sake datmen [vee] ghebreken vint, die noch argher ende quader [zijn], nochtans en weet ick niet ofter eenich ghebreck is datmen qualijcker ghenesen oft ghemeenen can, dan die clappernye.