De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 20. Brieven 2987-3141

3037 Van Conradus Goclenius
[Leuven] 10 augustus 1535

Hartelijk gegroet, roemrijke Erasmus. Ik heb twee brieven van jou ontvangen, voornamelijk over het sturen van een dienaar naar Bazel.^1. De eerste brief kreeg ik via de bode van je vriend Lieven; blijkbaar heeft die de brief zonder problemen kunnen transporteren. Omdat ik heb begrepen dat je hetzelfde karwei ook aan anderen hebt toevertrouwd, wilde ik na ontvangst van je brief liever de dank voor een geslaagde actie aan anderen laten dan mezelf in een onzeker gokspel storten waarvan de uitkomst vaak niet beantwoordt aan wat je zou wensen. Maar toen ik uit je tweede brief, die een Leuvense boekhandelaar hier bezorgd heeft nadat hem die in Antwerpen door een mij onbekende toevertrouwd was, begrepen had dat er tot dan toe nog niemand bij jou aangekomen was, heb ik zorgvuldig en nauwkeurig rondgekeken, want mijn inzet moet natuurlijk wel overeenkomen met jouw wensen. Ik denk dat ik een jongeman gevonden heb die volkomen bereid is alle opdrachten en wensen van zijn meester uit te voeren: volgens mij precies zo iemand op wie jij zit te wachten, wanneer je schrijft dat je niet iemand moet hebben die wetenschappelijk onderlegd is maar iemand die betrouwbaar en gehoorzaam is. Enkele respectabele heren in wie ik alle vertrouwen heb, onder anderen Andreas Balenus, hoogleraar Hebreeuws,^2. bevestigen dat deze jongeman er een van dit type is en dat hij excellente kwaliteiten heeft, en dat hij helemaal gewend is aan het werk waaraan iemand op gevorderde leeftijd, die het steeds zwaarder krijgt, behoefte heeft: want hij heeft zijn zorgvuldige wijze van werken bewezen door een langdurige trouwe dienst bij een ande-

1. Deze twee brieven van Erasmus zijn niet overgeleverd. De laatste bewaarde brief van hun correspondentie is 2998, van Goclenius (25 februari 1535), de voorlaatste is 2876, van Erasmus (7 november 1533).

2. Andries van Gennep uit Baelen (1484-1568).

[p. 188]

re bejaarde heer, bij wie hij twee volle jaren gediend heeft, met veel lof. In een onzekere zaak als deze moet ik en kan ik geen garanties geven over de uitkomst.^3. Maar als hij niet aan jouw verwachtingen beantwoordt, mag je hem naar eigen inzicht wegsturen wanneer je wilt. Want ik heb geen contract met hem gesloten maar alles volkomen aan jou overgelaten. Om te zorgen dat hij meer lust had om de reis te ondernemen heb ik hem reisgeld gegeven, zo veel dat hij daarmee ook weer naar huis terug kan komen als jij eventueel al een andere dienaar naar je wensen geworven hebt. Zonder probleem had ik wel iemand kunnen vinden die beter thuis was in Latijn, Grieks en Hebreeuws, maar voor het werk bij jou leek deze jongeman me meer geëigend. Als jij voornemens blijft om niet één dienaar maar meer dienaren te zoeken, zoals je in je tweede brief zegt, dan is er nu een Hollandse jongeman voorhanden die goed thuis is in Latijn en Grieks en die bereid zal zijn jou bij je wetenschappelijke werk van dienst te zijn.^4. Ik wacht af wat jij ervan vindt, en ik zal alle moeite doen jouw wens te vervullen.

Tot zo ver over bedienden. Nieuwtjes over wat hier is gebeurd zul je verder wel van deze dienaar krijgen.^5. De hoofdzaken zijn de volgende. Onze universiteit heeft dit jaar veel aanzienlijke personen verloren. In april is Jan Stercke uit Meerbeek overleden, eertijds president van ons Busleydencollege; in juni Nicolas Coppin, die als deken opgevolgd is door Ruard Tapper uit Enkhuizen en in zijn prebende, zoals dat heet, door Jan Driedo uit Turnhout. Noodlottigerwijs heeft deze er niet lang van kunnen genieten want zelf is hij op 4 augustus bevrijd van alle mensenzorgen; Jacobus Latomus heeft zijn plaats ingenomen, uit Kamerijk teruggeroepen via een verhoging van zijn prebende. Zo zal het bestuur van de afdeling theologie vanaf nu berusten bij twee nauw verwante zielen, namelijk Latomus en Ruard Tapper.

De sekten tellen intussen niet minder aanhangers, hoewel ze zich uit vrees op de meeste plaatsen heel rustig houden. Na de verovering van Münster lijkt het gif van die besmette mensen eerder teruggedrongen door die gruwelijke straf dan uitgeroeid. Want hoewel het vuur van de wederdopers flink afgekoeld is, zit alles nog helemaal vol met sacramentariërs. In dit verband heeft

3. De jongeman in kwestie is Lambert Coomans, die enkele jaren secretaris was geweest van kardinaal Willem van Enckevoirt in Rome (de zogenoemde bejaarde heer) tot diens dood in 1534. Hij vertrok naar Freiburg en zou tot Erasmus' overlijden in zijn dienst blijven.

4. Onbekend gebleven.

5. Bedoeld is Lambert Coomans.

[p. 189]

Quirinus Hagius, jou wel bekend, een poging gedaan om bij enige aanzienlijke heren van Holland ernstige ontstemming jegens jou op te wekken.^6. Want bij een groot feestmaal (waarbij aanwezig waren Vincent Cornelissen, Abel van Colster en Joost Sasbout^7.) heeft hij het bestaan om, toen er geklaagd werd over het verval van de godsdienst, te beweren dat jij het altijd eens bent geweest met Oecolampadius. Omdat dit iedereen absurd voorkwam, vooral omdat jij je eigen mening op wel meer dan één plaats gegeven hebt, voegde hij er nog iets uiterst giftigs aan toe: dat alleen je huisgenoten jouw echte mening kunnen kennen, want zij horen je vrijuit praten en niet vanuit boeken, die zich schikken naar de omstandigheden; maar binnenkort zou jij ook openlijk gaan verkondigen wat je heimelijk vindt, beter gezegd, je hebt dat al verkondigd als men jouw boeken, speciaal De sarcienda Concordia, aan een nauwkeurig onderzoek onderwerpt. Ik heb dit allemaal gehoord van je vriend Nicolaas Kan, tot mijn grote verdriet; toen die een dag of zestien geleden op zijn reis even bij mij kwam, smeekte hij me om deze schurkenstreek van Quirinus uit zijn naam aan jou door te brieven; dan kun jij desgewenst de wond die hij jou heeft toegebracht zonder dat jij dat wist, met een passend middel genezen.

Frans van der Dilft, die in de afgelopen winter door de artsen opgegeven was, door zijn naasten al werd bejammerd en ternauwernood niet begraven,^8. is op een of andere manier toch weer tot leven gekomen, en niet alleen tot leven gekomen maar ook op 20 juli in het huwelijk getreden met een jonge vrouw die jaarlijks een bruidsschat ontvangt van bijna tweeduizend gulden. Maar dit heb je waarschijnlijk van hemzelf al vernomen. Ik heb de jongeman die nu bij jou is niet naar Erasmus Schets gestuurd om te vragen of hij soms iets naar jou gebracht wilde hebben: vier dagen geleden hebben de heren Olaus en Lieven mij in Brussel een brief laten zien door Schets aan hen gericht, waarin hij schreef dat hij op het punt stond een eigen zaakvoerder rechtstreeks naar Bazel te sturen en een brief aan jou te schrijven en dat hij ook voor de brieven van hen zorg zou dragen.^9. Dit aanbod namen zij liever aan omdat ze niet genoeg tijd hadden om een brief te schrijven tijdens mijn aanwezigheid daar; want koningin Maria stond klaar om met het hele hebben en houden van haar hof op weg te gaan om Eleonora, de koningin van

6. Quirinus was in 1532-1533 in dienst van Erasmus geweest. In 1534 voelde Erasmus zich door hem verraden. Zie zijn brief aan Amerbach en diens sussende antwoord: brief 2940 en 2943 van begin juni 1534.

7. Vincent Cornelissen was thesaurier-generaal van de Nederlanden, Abel Colster was secretaris van het Hof van Holland, Josse Sasbout was lid van de Raad van Holland.

8. Zie brief 2998, slotalinea.

9. Waarschijnlijk gaat het over brief 3042, de begeleidende brief bij correspondentie uit Engeland. Van Olahus en Lieven zijn geen brieven aan Erasmus bekend uit deze tijd.

[p. 190]

Frankrijk, te ontmoeten: zij zouden te Kamerijk bijeenkomen, naar men zegt alleen voor een beleefdheidsbezoek en om te zorgen dat tussen de gezusters een zusterlijke vriendelijkheid in stand zou blijven.^10. Maar sommige mensen zijn van mening dat al het geld dat besteed gaat worden aan show en overdaad, beter bewaard had kunnen worden voor noodzakelijke staatsuitgaven, of voor het onderhouden van de soldaten die geworven zijn tegen piraat Barbarossa en de Afrikanen, vooral omdat nog onzeker is wie zal winnen.^11. Maar de liefde voor de koningin won het van de adviezen van anderen, en er is nagenoeg niemand in de hogere kringen die niet liever in een goed blaadje staat door zijn vleierij dan een besmeurd blazoen te dragen door de waarheid te zeggen.

De keizer is op 18 juni in Afrika geland, heeft zijn kamp opgeslagen tussen de ruïnes van het oude Carthago en blokkeert nu te land en ter zee de nauwe toegang tot het meer dat zich over een lengte van twaalf mijlen uitstrekt tussen Tunis en de Zee van Afrika. Dit gebied noemt men La Goulette, en als dat eenmaal veroverd is, zal niets meer aan de overmacht van de keizer in Afrika weerstand kunnen bieden, denkt men. Dit zijn berichten uit Carthago van begin juli en met de dag wordt gunstiger nieuws verwacht.

Op 2 juli is in Engeland Thomas More onthoofd.^12. De standvastigheid die hij tijdens de rechtszitting en de voltrekking van het vonnis demonstreerde, was minstens even groot als die Socrates in de Oudheid liet zien toen hij door een zeer onrechtvaardig besluit van de Raad van Athene veroordeeld was; een paar dagen vóór hem was de bisschop van Rochester terechtgesteld, tegen wie de woede van de koning alleen maar zo hoog oplaaide omdat hij door de paus gekozen was als nieuw lid van het college van kardinalen. Maar luister naar iets wat elke barbaarsheid te boven gaat. Het hoofd van de bisschop is op een staak gespietst en is dagenlang tentoongesteld, voor aller ogen, maar het raakte - zo werd gezegd - niet alleen niet in verval maar is zelfs object van veel aanbidding geworden. Toen dit praatje zich begon te verspreiden, is het hoofd snel verwijderd. Om nu te voorkomen dat er aan het hoofd van More iets zou zijn waardoor de mensen in bijgelovige verwarring zouden geraken, moet je horen wat voor vreselijk onmenselijks ze gedaan hebben. Ze hebben het drama van Thyestes opnieuw opgevoerd: ze hebben zijn

10. Landvoogdes Maria gaat op bezoek bij haar oudste zuster, Eleonora, in 1530 gehuwd met koning François van Frankrijk.

11. De christenen noemden hem Barbarossa of Roodbaard maar zelf had hij de naam Khair ad-Din gekozen terwijl zijn eigenlijke naam Khizir was (ca. 1466-1546). Sedert 1520 was hij vanwege zijn vloot bondgenoot van de Sultan.

12. De onthoofding vond op 6 juli plaats, niet op 2 juli.

[p. 191]

hoofd gekookt, dat pas na lange tijd zo zacht geworden was dat het bijna uit elkaar viel, en het toen op een piek gestoken. Drie zaken werden hem ten laste gelegd. Hij weigerde te zweren dat hij, volgens de formule van Luther, geloofde dat de paus geen enkel recht heeft in kerkelijke aangelegenheden, maar dat de koning van Engeland het hoofd is van de Anglicaanse kerk; ook weigerde hij te erkennen dat het laatste huwelijk van de koning volgens de regels gesloten was en dat zijn voormalige echtgenote met recht was verstoten. Ten derde werd hem ten laste gelegd een brief die hij aan Fisher geschreven had met het verzoek dat die zijn gids of zijn metgezel wilde worden om in de strijd ter verdediging van de waarheid dapper te sneuvelen: want hij zelf was bereid daarvoor zijn leven te geven. More bevestigde dat hij dit gedaan had en verklaarde dat hij dat terecht had gedaan. En zo heeft, door een vonnis van de rechters, een eminent persoon het levenseinde getroffen dat ik geschetst heb. Zodra ik meer informatie krijg, laat ik het je allemaal weten.

Bij mij is een zekere Thomas Theobald op bezoek geweest; ik verdenk hem ervan dat hij in dienst van de koning in deze streken spion is.^13. Hij heeft me verteld dat Thomas Bedyll jouw jaargelden in ontvangst genomen heeft en naar jou doorgestuurd, en dat er geen gevaar is dat jij wat dit betreft enige schade lijdt. Als hier nog iets anders gebeurt, zal ik het je schrijven via de kooplui die naar Frankfurt gaan. Dus, het ga je heel goed.

Op de feestdag van de heilige Laurentius (10 augustus) in het jaar 1535

Je vriend Conradus Goclenius

Aan de zeergeleerde voorman van alle schone kunsten, heer Erasmus van Rotterdam. Te Bazel

13. Goclenius had gelijk: Thomas Tybold (Theobaldus) was spion van de Engelse regering. Hij schreef zich in Leuven in aan de universiteit maar onderhield tevens samen met de Londense boekhandelaar Reyner Wolf de contacten tussen zijn opdrachtgevers (Cromwell, Cranmer, Bedyll) en protestantse kringen in de Lage Landen en Duitsland.