De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 15. Brieven 2082-2203

2197 Van Lieven van den Zande
Sint-Maartens-Bos, 15 juli 1529

Lieven van den Zande groet Erasmus van Rotterdam, zeer waarachtig theoloog, hartelijk

Een tijd geleden heb ik je, beste Erasmus, een brief gestuurd die naar ik vrees veel te breedsprakig was,^1. vooral omdat hij aan jou was gericht die onder zulke zware inspanningen gebukt gaat en door zulke dwaze onruststokerijen en opstanden van de evangelischen (onder deze naam verkopen zij zich) wordt belaagd.^2. Ik vernam trouwens dat die woelingen kort na het schrijven van deze brief waren ontstaan. Direct bij het eerste gerucht hiervan ben ik uit vrees dat je te midden daarvan nog een grotere ramp tegemoet ging zo ingestort dat ik mij bijna ben doodgeschrokken. Toch heb ik kort daarop de moed hervat en ben ik met mijn gebruikelijke vertrouwen in Christus de hemelse vader gaan smeken, dat hij niet zou toestaan dat je in handen van de opstandelingen terecht zou komen. Ik hoop dat mij in elk geval nu het gewenste bericht bereikt dat jij zover buiten het bereik van wapengeweld bent gekomen dat de kwaadaardige plannen van die deerniswekkende personen je niet kunnen treffen. Want ik kan niet anders dan bezorgd om je zijn omdat ik ervan overtuigd ben dat met jou meteen ook de studie en de voortgang van zowel alle vrije kunsten als van de meer waarachtige theologie gevaar lopen.

Maar ik ben ten dele door mijn mateloze genegenheid voor jou ertoe aangezet je zo uitvoerig te schrijven - want ik beeldde mij in dat ik bijna als een

1. Brief 2082; zie met name p. 26.

2. Zie brief 2097, noot 1.

[p. 307]

aanwezige persoonlijk met een aanwezige sprak - en ik ben ten dele door een al dan niet juiste bewering van onze vriend Karel Uutenhove daartoe verleid. Die zwoer bijna bij alles wat heilig is dat het jou zeer welkom zou zijn als ik zelfs vaak schreef. Ik dacht dat hij dat oprecht zei, niet zozeer om mijzelf ervan te overtuigen dat ik met mijn brief jou een plezier deed, als wel omdat hij smeekte dat ik hem in mijn brief aan jou ter sprake zou brengen. Want ik kon er niet toe komen te geloven dat hij dit zou hebben gevraagd als hij niet had gemerkt dat mijn diensten op een of andere manier bij jou in goede aarde waren gevallen, zodat je mijn goede bedoeling en inspanningen niet helemaal als verachtelijk beschouwde indien je met mijn geleerdheid minder was ingenomen.

Deze brief heb ik met andere zaken die toen naar mijn mening tegelijk verzonden moesten worden, zorgvuldig ingepakt, met touwen omwikkeld en met twee lakzegels verzegeld zoals je had opgedragen.^3. Daarna heb ik hem naar Erasmus Schets gestuurd om hem zonder enige angst voor onderschepping veilig aan jou te laten bezorgen, omdat ik zonder meer aannam dat deze man zijn plicht trouw is nagekomen. Ik wilde immers alles liever dan dat de brief op een of andere manier bij jou zoek zou raken. Er is zelfs geen sprake van dat ik wilde dat iets hiervan iemand anders dan jou ter kennis kwam, zodat zelfs mijn vrienden en dienaren tot nog toe niet weten dat ik jou iets heb geschreven, laat staan wat ik heb geschreven.

Maar toen de brief was verstuurd begon ik enigszins spijt te krijgen van het feit dat ik jou de vrijheid had gegeven om te antwoorden (wat ik weliswaar heel oprecht had gedaan), vrezend dat ik jou, heel druk bezet als je bent, naast de ergernis van het lezen van mijn brief ook tegenzin bezorgde om terug te schrijven. Maar toch begon het mij dwars te zitten dat ik op een andere manier niet kon achterhalen of hij was afgeleverd. Bovendien realiseerde ik mij hoe groot de afstand is die ons scheidt, hoe talrijk ook de intriges van slechte mensen zijn en hoeveel lieden er rondlopen bij wie behalve een gelegenheid niets ontbreekt voor het plegen een misdaad. Dat soort overwegingen waren er heel veel. Zodoende bleef voor mij behalve op papier niets over waarmee ik een wandaad van dergelijke lieden zou kunnen tegenspreken (als iemand dat tenminste van plan was). Maar ik kan er beslist van uitgaan dat mijn brief bij jou is bezorgd omdat ik natuurlijk niet alleen vertrouwde op de belofte waarmee je mij had geschreven dat al wat ik naar deze bode stuurde veilig bij jou zou aankomen, maar ook op de betrouwbaarheid van Schets zelf. Hoe dit ook zij, een antwoord van jou, hoe kort dan ook, zou mij veel meer zekerheid hierover hebben geboden. Zie je hoe groot de bezorgdheid is die mij bezighoudt?

3. Zie brief 2062, p. 304.

[p. 308]

Hoe eervol vermeld je mij, beste Erasmus, in de gedrukte brief^4. die als voorwoord van een uitermate sierlijk Grieks werkje van Chrysostomus aan onze vriend Karel is gericht! Ik leg uit dat het zo is gedaan alsof je me aan mijn oor trekt^5. om te laten zien hoe jij wilt dat Van den Zande is. Ik hoop dat ik echt zo ben, al was het maar omdat jij het hebt gezegd. Buitengewoon dankbaar ben ik je, gedeeltelijk vanwege zo'n groot bewijs van je welwillendheid en gedeeltelijk vanwege het waarlijk gouden^6. werkje dat je weliswaar met name voor onze vriend Uutenhove, maar ook voor ons allen hebt gepubliceerd. Wil je graag horen wat je met dit werkje hebt bereikt? Je hebt honger opgewekt; ik hoop dat het mij is toegestaan van zo'n overvloedige tafel verzadigd te raken!

Overigens heeft de dood één iemand van de lijst van namen in jouw brief ons ontnomen, Anton Clava, die op 31 mei van dit jaar 1529 ophield sterfelijk te zijn. Bij zijn heengaan liet hij mij als aandenken in zijn testament drie Griekse boeken na: de Bijbel^7. zoals men hem noemt, jouw Herodotus^8. en de Moralia van Plutarchus.^9. Ik bid dat Christus hem beloont en heb goede hoop dat hij nu gelukkig bij hem is. Aan jou vraag ik, Erasmus, wanneer een geschikte gelegenheid zich voordoet, onze vriend Clava te gedenken.^10. In de bloemlezing van je brieven zal hij altijd voortleven.^11. Maar in tegenstelling tot het oude spreekwoord^12. verlang ik dat ook de herinnering aan de overledene levend wordt gehouden. Ook onze Ceratinus is helaas te vroeg overleden en vertrokken naar waar iedereen gaat.^13.

Maar genoeg over treurige zaken. Bijzonder veel genoegen beleefde ik aan je prachtige grappen waarmee je, zo lijkt me, op een heel aangename manier als het ware even uitrust, maar toch vooral de grappen die je over

4. Brief 2093, p. 69.

5. Adagia 640.

6. Toespeling op de naam Chrysostomus (‘Gouden mond’).

7. De eerste afzonderlijke uitgave van de hele bijbel in het Grieks, in 1517 bij Aldus Manutius in Venetië verschenen; zie brief 770.

8. Een exemplaar van de editie van Manutius (1502), door Erasmus in 1518 aan Clava geschonken; zie brief 841.

9. De Griekse tekst die in maart 1509 bij Manutius was verschenen.

10. In brief 2260 zou Erasmus aan deze wens gehoor geven.

11. Brief 841 was opgenomen in de Farrago (1519), de brieven 524 en 530 in de Epistolae elegantes (1517); de drie brieven verschenen ook in de Epistolae ad diversos (1521, zie brief 1206).

12. Het is niet bekend waar Erasmus op doelt.

13. Vgl. Plautus, Casina 19; het bericht is overigens niet juist, Ceratinus overleed op 20 april 1530.

[p. 309]

onze Anticomariet^14. hebt verzonnen. We hebben gelachen tot we niet meer konden. Denk je soms dat die man, zelfs als hij zo treffend is vermaand, bloost van schaamte? Bij de muzen, Erasmus, ik denk van niet. Zo dik is zijn huid. Ik zou willen dat we ooit persoonlijk uitvoeriger over hem kunnen spreken.

Ik hoor dat je veilig met al je bezittingen uit Bazel bent weggegaan en nu in Freiburg verblijft. Dat bericht men immers voortdurend. Maar ik denk dat jij bekijkt welk toevluchtsoord voor jou, bejaard als je bent, het veiligst kan zijn om het laatste bedrijf van je leven als sterveling waarvan ik niettemin een gelukkige verlenging wens, door te brengen. Wellicht heb je Italië of in elk geval Frankrijk in je hart uitgekozen. Maar ik adviseer je, beste Erasmus, alle andere mensen en woonplaatsen vaarwel te zeggen en, zodra je dat veilig kunt, je naar Gent terug te trekken. Je zult merken dat hier in korte tijd een grote verandering in het gedrag van de mensen heeft plaatsgevonden. De volledige Raad van Vlaanderen staat van harte aan jouw kant en waardeert je. Een aanzienlijk deel van de monniken heeft zijn verstand teruggekregen en is van bijgeloof naar ware vroomheid overgegaan. Als er nog liefhebbers van de oude situatie over zijn houden zij zich uit angst rustig. Ik zou durven beweren dat er in de hele christelijke wereld geen stad is waar het evangelie zo eerlijk wordt verkondigd en waar Erasmus zoveel oprechte vrienden heeft. Je kent immers het karakter van onze landgenoten die van huichelarij geen weet hebben.

Wat kan ik je nu vertellen, Erasmus, over mijn bijzondere vriend Omaar van Edingen?^15. Zelfs alleen zou hij voor jouw verlangens voldoende zijn - een man die hoffelijker is dan de Gratiën zelf, die bij alle burgers zoveel aanzien geniet dat iedereen die hij zijn vriendschap waard acht, niet anders dan op hem gesteld kan zijn. Hij belooft niet alleen maar stelt ook zich zelf, machtig als hij is, en alles wat hij heeft, voor jou en jouw behoeften beschikbaar. Als het wonen in de stad je aanstaat zal hij ervoor zorgen dat je er niet alleen goed en eervol maar zelfs prachtig bent gehuisvest. Als je op het platteland wilt wonen biedt hij jou het werkelijk schitterende huis dat hij bezit, in zijn geheel spontaan aan. Daar kun je in alle rust ver van alle woelingen filosoferen. Het is een plek op een lichte helling, ongeveer een mijl van heuvels verwijderd, met een heel gezond klimaat, heel lieflijk vanwege een overvloed aan bronnen en groene velden zover als het oog reikt, op enige afstand van andere bewoners en uitermate geschikt om te filosoferen. Het huis zelf is

14. Bedoeld is Pierre Cousturier; zie brief 2016, p. 191 en het colloquium Synodus grammaticorum, asd i, 3, p. 588; vertaling Gesprekken, p. 393-394.

15. Zie brief 2060.

[p. 310]

tegen een grasheuvel gebouwd die wat hoger is dan de omgeving, en versterkt op de manier van een eiland met water eromheen. De toegang is alleen mogelijk met een brug die opgehaald kan worden. Als je hier naar het oosten kijkt heb je Jérôme Ruffault, abt van de Sint-Adriaansabdij in Geraardsbergen (zo wordt de stad genoemd), een man die je zeer is toegedaan. Aan de achterkant woont de heer Frans van Massemen, een zeer edele ridder en aanzienlijke baron, een bijzondere beschermheer van mij en alle geleerden; daarna zul je wat meer naar achter ook mij treffen. Ten slotte zal onze Van Edingen zich volledig inzetten om je te eren en te gerieven. En dat alles binnen een mijl. Ik heb trouwens liever dat je door je aanwezigheid ondervindt wat voor vriend ik ben. In elk geval kan dit verblijf op het platteland zelfs een vorst voldoende genoegen bezorgen. De gemeente wordt Hasselt genoemd, niet die waar die luie minderbroeder Frans Titelmans uit Leuven vandaan komt, maar een heel andere. Zij brengt immers geen mensen voort die hun vrije tijd slecht gebruiken.

Maar om niet opnieuw de grens van een brief te overschrijden sluit ik af met nogmaals het dringende verzoek nergens anders dan naar Gent te gaan, want je hebt deze stad niet tevergeefs zo met je lofprijzingen geëerd.^16. Zij verlangt zelf te laten zien hoe juist het is wat je hebt gedaan.

Ik wens dat het jou in Christus goed gaat, mijn meest dierbare Erasmus. Moge zijn genade altijd met jou zijn.

Uit het kartuizerklooster Sint-Maartens-Bos, 15 juli 1529

Iemand berichtte mij dat het werk De vocatione gentium dat tot nu toe aan Ambrosius werd toegeschreven,^17. in het klooster Zevenborren bij Brussel op de eerste bladzijde een andere auteur noemt. Hoewel hij de naam had gezien kon hij hem zich thans niet herinneren en ik had geen tijd om het na te zoeken. Als je het mij opdraagt zal ik ervoor zorgen dat we het weten. Opnieuw wens ik je het beste toe.

Bijna was ik het volgende vergeten. Bij jouw aantekeningen bij de Handelingen van de apostelen, hoofdstuk 7, bladzijde 277,^18. heb ik geschreven: ‘bij vijfenzeventig zielen:^19. deze kwestie heeft de heilige Hieronymus prachtig opgelost in zijn Quaestiones Hebraicae etc.’^20. Dit houdt geen verband met

16. Zie brief 2093, p. 69; de brief werd al gedrukt.

17. Zie brief 2190, noot 1; het werk wordt thans aan Prosper van Aquitanië toegeschreven.

18. In de Annotationes van 1527. In de editie van 1535 voegde Erasmus een nieuwe noot in waarin de opmerking van Van den Zande is verwerkt.

19. Handelingen 7:14; de andere bijbelplaatsen zijn Genesis 46:26-27; Exodus 1:5 en Deuteronomium 10:22.

20. Zie Liber quaestionum Hebraicarum in Genesim over Genesis 46:26-27.

[p. 311]

jouw aantekening en ook niet met de kwestie die daar wordt behandeld, maar heeft betrekking op een verschil in de Heilige Schrift. In Genesis (hoofdstuk 46), Exodus (hoofdstuk 1) en Deuteronomium (hoofdstuk 10) is slechts van zeventig zielen sprake, terwijl Lucas het over vijfenzeventig zielen heeft. Toen ik mijn opmerkingen die ik voor eigen gebruik had genoteerd haastig uit de marges van mijn boek verzamelde, heb ik niet voldoende op deze passage gelet. Ik vraag je om, vriendelijk als je bent, mij dit niet kwalijk te nemen. Voor de derde keer wens ik je het beste toe.

Aan de uitmuntende vader in Christus Erasmus van Rotterdam, zeer waarachtig theoloog. Te Freiburg