De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 13. Brieven 1802-1925

[p. 334]

1906 Aan Noël Béda
Bazel, 16 november 1527

Erasmus van Rotterdam groet Noël Béda

Ik ben bang dat de moeite die ik doe vergeefs is; maar op aansporing van de liefde, die volgens Paulus alles hoopt,^1. zal ik in ieder geval op deze manier kijken of ik mijn broeder kan winnen.^2. Want ik wil, mijn beste Béda, nu niet het oog richten op wat u met uw gedrag en uw geschriften uitdrukt, maar op het feit dat u een broeder in Christus bent, op het feit dat u een collega bent door uw priesterschap en de beoefening van de theologie. Wat is dat in vredesnaam voor geest die u drijft? U wilt Lee, die in Spanje iets dergelijks op touw zette, een plezier doen en uw eigen ergernis wreken. Daarom pakt u het oude toneelstuk weer op en probeert u zelfs uw eigen college,^3. dat tot nu toe altijd als eerbiedwaardig en serieus werd beschouwd, de smet van uw onbesuisdheid aan te wrijven, met de brutaliteit die u en uw kring eigen is. Iedereen kent die onmiskenbare aantijgingen van u, die flagrante leugens, die schaamteloze blasfemieën waarmee u de aanval opende op uw naaste, die dat niet verdiende en zelfs op vriendschap aandrong. Getooid met dergelijke bloempjes gaat u voort; u verbergt u niet en vertoont u zonder schaamte in het openbaar. Het komt niet bij u op u met uw broeder te verzoenen. Misschien deinst u er zelfs niet voor terug in zo'n stemming, zinnend op broedermoord (verschrikkelijk!), de heilige eucharistie en de tafel te naderen, om met die mond, die zoveel tweedracht zaait, het hemelse symbool van vrede te ontvangen. Hoe laat de eucharistie zich met zoveel laster, de communie zich met zo grenzeloze haat verenigen?

Het is menselijk, zoals hij zegt,^4. een fout te begaan, maar of het maken van zulke fouten menselijk genoemd mag worden, weet ik niet. Het is menselijk in middelmatige ondeugden te vervallen. Wat u bewust en weloverwogen doet, uit kwaadwilligheid en halsstarrigheid, is misdadiger dan doodslag, vervloekter dan iemand vergiftigen. Maar laat het inderdaad menselijk zijn een keer in dronkenschap of razernij zo tegen een broeder tekeer te zijn

1. 1 Korintiërs 13:7.

2. Voor de formulering (‘lucri facere’) vgl. 1 Korintiërs 9:19-22.

3. D.w.z. de theologische faculteit van Parijs.

4. Erasmus doelt wellicht op Augustinus, Sermones 164, 14: ‘Het was menselijk te dwalen, maar het is iets van de duivel uit verbittering in een dwaling te volharden’. Het tweede gedeelte van deze uitspraak komt verderop in de alinea voor.

[p. 335]

gegaan, het is in elk geval iets van de duivel daarin te volharden. Bij het doopsel dat u ontving! Hoe moeten we het dan noemen als iemand kwaad op kwaad laat volgen, erger op het ergste stapelt? Als u ook maar enigszins voor schaamte vatbaar was, behoorde u zich in elk geval te zuiveren van lasterlijke leugens die te bekend zijn om ontveinsd te worden, voordat u aan de volgende lastercampagne begon. Nu bent u zo met uzelf ingenomen, dat u zelfs de hoogste macht, dat wil zeggen die van de koning, ervan beschuldigt de rechtsgang te belemmeren. Maar als de koning over u zou rechtspreken, mijn beste man, krijgt u het loon van lasteraars en kleingeestige vitters, van lieden die de openbare orde willen verstoren.

Mijn broeder, ik vrees het ergste voor uw zielenheil. Hoewel u zich inbeeldt dat ik een vijand ben, weet ik uit ervaring dat u beslist erger dan een vijand bent; toch heb ik - zo moge Christus mij liefhebben - ook met zo'n vijand medelijden. Kom tot inzicht, mijn broeder, gebruik uw verstand; het is beter op uw schreden terug te keren dan op uw ondergang af te stormen. Als het u niet interesseert wat mensen van u vinden, als u het onzin vindt dat ik mij zorgen maak over uw heil, heb dan tenminste ontzag voor God, die de harten doorzoekt en alle boosaardige plannen bestraft! Kende ik maar een manier om geesten uit te drijven of een bezweringsformule, waarmee ik die vervloekte geest die in u huist naar buiten kon roepen! Saul werd gekweld door een kwade geest die van de Heer kwam, maar bij tussenpozen, als David op de lier speelde, verdween de geest.^5. Maar u gaat hardnekkig door en stort zich in steeds gemenere zaken, zodat ik vrees dat zelfs Davids lier geen vat heeft op de razernij die zich van u meester heeft gemaakt. Ik zou werkelijk willen dat ik een lier met bijzondere krachten had, zodat ik die ernstige kwaal van u kon genezen. Want ik zie dat u vol venijn zit en verstrikt bent in het kwaad.^6. Wanneer is Augustinus, iemand voor wie u veel respect lijkt te hebben, ooit zo tekeergegaan tegen de donatisten of de circumcellionen^7. als u tegen Erasmus - dat wil zeggen tegen een vriend, een broeder, iemand die ook nog met gevaar voor eigen leven strijd levert met mensen die door u als vijanden van de kerk worden verfoeid, iemand in wiens geschriften tot nu toe niets gevonden kon worden wat goddeloos was? De laster betreft alleen de formulering of woorden die niet waren begrepen, of is op kwaadwillige verdraaiing gebaseerd.

Op dat punt staat u het voorbeeld van Lee wel aan, wiens eerste woedeaanval zelfs bij mijn vijanden niet in de smaak viel en grote ergernis wekte bij

5. 1 Samuel 14-23.

6. Handelingen 8:23.

7. Rondtrekkende asceten, die de rijken met geweld hun bezit ontnamen om het aan de armen te geven.

[p. 336]

mensen in Engeland die zeer bevriend met hem waren. Nog steeds geloven ze in Engeland niet helemaal dat hij in Spanje werkelijk doet wat hij aan het doen is. U noemt hem een volmaakt theoloog, terwijl hij nooit een voet over de drempel van een school voor theologie heeft gezet. Hij betekent zoveel voor u om geen andere reden dan dat hij een hekel aan Erasmus heeft. Ik heb het vermoeden dat het eerste boek, gedrukt in Parijs,^8. grotendeels uit uw koker kwam. Houd uzelf rustig voor de gek, noem het geloofsijver zoveel u wilt; neem dit van me aan: het is overduidelijke razernij, het is het werk van Satan.^9. De geest van Christus laat heel andere dingen zien: liefde, vreugde, vrede, geduld, vriendelijkheid, goedheid, lankmoedigheid, zachtmoedigheid, geloof, zelfbeheersing.^10. Hoe zou het hart van een mens zoveel laster, zoveel leugens, zoveel blasfemieën kunnen voortbrengen, als het niet door de geest van Satan werd beheerst? U hoeft slechts tot inzicht te komen, mijn beste Béda. De Heer is barmhartig en vol mededogen.^11. Als u tot Hem roept, zal Hij u zijn goede geest schenken, die u zal leiden over geëffende grond.^12. Ik zal wat er gebeurd is graag vergeven en er deze betekenis aan geven, dat de Heer u opgedragen heeft mij te beledigen, zoals Hij ooit Simi opdroeg David te beledigen.^13. Misschien besloot Hij mij op die manier te louteren. Als ik u misschien ergens te fel heb aangevallen, ben ik bereid om vergiffenis te vragen en het naar mijn beste vermogen goed te maken.

Alle weldenkende mensen geven unaniem te kennen dat ze uit geen enkel boek meer vruchten plukten dan uit mijn Parafrasen.^14. U richt uw pijlen juist op dat werk. Hebt u niet in de gaten dat dit door die slang is ingegeven, die jaloers is op het heil van de mensheid? Waarom maakt u zichzelf niet eerder tot een instrument van Christus' geest? U beweert dat u een voorvechter van de kerk bent. Maar er is geen betere manier om de kerk tegen te werken dan iemand die door de vijandige partijen als doodsvijand wordt beschouwd, met laster de mond te snoeren en nieuwe verdeeldheid onder de mensen te zaaien. Ik weet dat u zich door emoties laat meeslepen. Maar neem dit van me aan: niets is leugenachtiger dan haat, niets is ijdeler dan toorn, niets misleidender dan jaloezie. Nogmaals, neem dit van me aan, mijn beste Béda, u luistert naar de slechtste raadgevers die er zijn. Wees verstandig, ga te rade bij naasten-

8. Zie brief 1902, noot 8.

9. 2 Tessalonicenzen 2:9.

10. Galaten 5:22-23.

11. Vgl. bijv. Psalm 103:8.

12. Psalm 143:10.

13. 2 Samuel 16:5-13.

14. Erasmus' Parafrasen op alle boeken van het Nieuwe Testament behalve Openbaring verschenen tussen 1517 en 1524.

[p. 337]

liefde en de geest van Christus; dan zult u inzien dat Satan u om de tuin leidt met een vals beeld van vroomheid, om u op die manier naar de afgrond te sleuren. Ziet u niet hoeveel verdeeldheid er onder de mensen is? En toch begint u, alsof dat allemaal nog niet genoeg is, zo'n vreselijke tragedie!

Als ik me door alle beledigingen uit het veld zou laten slaan en naar de vijanden van de kerk zou overlopen, van wie anders zou God genoegdoening voor dit zieltje eisen dan van u? Dat ik tot nu toe standhield, is niet aan mijn eigen kunnen te danken, maar aan goddelijke genade; dankzij die steun zal ik tot het einde volharden, naar ik hoop. Maar wie zou al die vreselijke beschimpingen, die maar blijven doorgaan, niet op een gegeven moment moe worden? Begrijpt u niet wat een ophef ik in dat geval teweeg kan brengen? Realiseert u zich wel wat een doorwerking het kwaad dat u nu teweegbrengt heeft? Erasmus heeft meer vrienden dan u denkt. Zelfs als zijn positie zwak zou zijn, beseft u niet hoe machtig en onoverwinnelijk de waarheid is? Dringt het niet tot u door hoe groot het aantal mensen is dat ertoe overhelt het gezag van pauselijke concilies en daarmee ook uw gezag naast zich neer te leggen? Wat zullen die lieden zeggen wanneer er een hele zwerm punten tevoorschijn komt waar ik al op reageerde, alsof iedere reactie was uitgebleven? Wat zullen ze zeggen wanneer ze zien dat het om spitsvondigheden met betrekking tot de formulering, verdraaiingen en boosaardige verdachtmakingen gaat? Ik zal, indien mogelijk, mijn best doen om niet de oorzaak van zoveel onheil te worden en het zelfs geen kans te geven. Daarom wil ik graag meewerken aan alles wat van christelijke zachtmoedigheid en zelfbeheersing getuigt. Maar als u doof bent voor alle vermaningen en doorgaat met het aanwakkeren van dit vuur, zal ik de valse beschuldiging van goddeloosheid krachtig van me afslaan, daar ik mij van geen enkele goddeloosheid bewust ben. De afloop komt niet voor mijn rekening. Deze brief zal mij vrijpleiten bij God en de mensen. Ik zal bidden dat de Heer u op betere gedachten brengt; als Hij mijn gebeden verhoort, zal ik Hem voor zijn goedheid danken en u gelukwensen; dan wil ik niet meer denken aan het leed dat mij in het verleden is aangedaan. Het ga u goed.

Te Bazel, 16 november 1527