De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 13. Brieven 1802-1925

1895a Aan de vrome lezer
Bazel, oktober 1527

In 1528 verscheen bij Froben het tweede deel van de werken van Augustinus, dat de correspondentie bevat. Deze brief is het voorwoord daarbij.

Erasmus van Rotterdam groet de vrome lezer

Uit het slot van het tweede boek Nalezingen en eveneens uit een brief die voorafgaat aan de Opsomming van ketterijen aan Quodvultdeus blijkt vrij duidelijk dat de brieven en preken destijds niet door Augustinus geordend waren.^1. Dat hij dat ook later niet gedaan heeft, is alleen al hieraan te zien, dat er in dit deel geen rekening wordt gehouden met de tijd, personen en onderwerpen. Maar een nog overtuigender bewijs is het feit dat er enkele brieven bij waren die niet van Augustinus zijn, zoals meteen bij de eerste keer doorlezen opviel. Die hebben we van een kritische aantekening voorzien. Sommige daarvan zijn eenvoudigweg verzonnen, zoals die van Bonifacius aan Augustinus en van Augustinus aan Bonifacius.^2. We hebben geen enkele brief verwijderd, op één heel lange en bijzonder ongeletterde na, en zelfs dat zouden we niet gedaan hebben, als hij niet in de delen van deze editie te vinden was.^3. We hebben zoveel voorzichtigheid betracht, dat niemand iets te klagen heeft over onze toewijding.

1. Aan het slot van de Retractationes en in Epistulae 224, een van de vier brieven van en aan Quodvultdeus die voorafgaan aan De haeresibus, zegt Augustinus dat hij nog geen nalezingen bij de brieven en preken gereed heeft.

2. Het betreft zestien korte briefjes, door Migne afgedrukt in een appendix met brieven die ten onrechte tot de correspondentie van Augustinus werden gerekend (Patrologia Latina, dl. 33 kol. 1093-1099).

3. Dit was brief 111 in de uitgave van Amerbach (Bazel, 1493). In Erasmus' uitgave is hij als ‘Liber sive exhortatio de salutaribus documentis ad quendam comitem’ opgenomen in deel 4, met een aantekening over het auteurschap. Ook Migne beschouwt het niet als een werk van Augustinus (Patrologia Latina, dl. 40 kol. 1047-1078).

[p. 299]

Bovendien zitten er hier en daar brieven tussen die Augustinus zelf in zijn Nalezingen boeken noemt. Hoewel het soms best moeilijk is een brief van een boek te onderscheiden, formuleert Augustinus het zelf ergens zo, alsof beknoptheid of breedvoerigheid zorgt dat een tekst een brief wordt genoemd of niet, eerder dan de stijl of de inhoud, vooral omdat het door het voorbeeld van de apostelen gebruikelijk werd ook de meest serieuze stof in brieven te behandelen. Want met uitzondering van de evangeliën, waartoe we ook de Handelingen van de apostelen rekenen, hebben ze niets op schrift nagelaten behalve de brieven, en wel brieven over allerminst persoonlijke dingen, waarvan ze bovendien wilden dat ze door iedereen gelezen werden. Ergens anders vindt hij dat iets niet als brief geldt als de naam van de schrijver en de geadresseerde niet worden vermeld. Er zijn ook werkelijk enkele die je echt brieven zou kunnen noemen, die over iets persoonlijks gaan en eigenlijk hetzelfde als een beleefd gesprek zijn, al zijn het er heel weinig.

Maar ieder mag daar zijn eigen mening over hebben. Ik zou met stelligheid durven beweren dat er geen ander werk is waarin de vroomheid van deze zeer heilige man, zijn naastenliefde, zachtmoedigheid, vriendelijkheid, wellevendheid, zorg voor de aan hem toevertrouwde kudde, verlangen naar eendracht en ijver voor Gods huis duidelijker zichtbaar zijn. Hoe spant hij zich in, hoe zwoegt hij, hoe wordt hij alles^4. zodra er een sprankje hoop was dat een heiden naar Christus, of een ketter naar de gemeenschap van de kerk getrokken kon worden! Hoe vernedert hij zich, hoe verandert hij, om met Paulus te spreken, zijn toon,^5. overal zoekend naar een gelegenheid om vroomheid op te wekken en te verbreiden, waar hij ook maar een vonkje verstand bespeurt! Welk onnozel vrouwtje, welke gewone man, welke hoveling, welke heiden, welke ketter krijgt niet een slagvaardig, mild en hoffelijk antwoord van hem? Met wat een zorg en angstvalligheid bemiddelde hij voor de circumcellionen, die meer dan één dood verdienden!^6. Is er iemand die vuriger pleitte voor zijn vrienden dan hij voor zijn vijanden? Hoeveel weeën doorstaat hij als hij allen baart voor Christus,^7. hoezeer wenst hij mensen geluk die hun verstand terugkrijgen, hoeveel zorg besteedt hij aan hen die gevaar lopen, hoe druk is hij bezig om hen die dwalen te onderrichten, met de bedoeling allen te genezen en niemand te verliezen! Hoe verschrikkelijk zit het hem dwars als zich op een of andere manier iets ergerniswekkends voordoet! Je zou werkelijk in hem de hen uit het evangelie kunnen zien, die angstvallig

4. Vgl. 1 Korintiërs 9:22.

5. Vgl. Galaten 4:20.

6. De circumcellionen waren rondtrekkende groepen rebellen in Noord-Afrika, die het door Augustinus bestreden donatisme aanhingen.

7. Vgl. Galaten 4:19.

[p. 300]

en vol zorg haar kuikens onder haar vleugels verzamelt en koestert.^8.

In verschillende brieven kun je ook de stijl van de rechtbank herkennen (door de Grieken de stijl van het proces genoemd), vooral wanneer hij in discussie gaat met de partij van Donatus. Ook bij scherpzinnige argumentaties ontbreekt de voor hem karakteristieke intense stijl niet. Maar of hij nu onderricht, berispt of met onverbeterlijke vijanden in gevecht is, toch proef je overal de zoetheid die de christelijke naastenliefde eigen is, zodat hij in mijn ogen een soort Micio uit de komedie is (als dat tenminste een passende vergelijking is), die ook dan nog mild is wanneer hij scherp terechtwijst.^9. In deze ene persoon kun je, als in een spiegel,^10. de opziener^11. bekijken zoals beschreven door Paulus: onberispelijk, sober, bezonnen, gematigd, gastvrij, een goede leraar, niet aan wijn verslaafd, niet gewelddadig, niet inhalig, maar vriendelijk en vredelievend, en niet geldzuchtig,^12. niet aanmatigend, niet driftig, goedwillend, beheerst, toegewijd, rechtvaardig, zich houdend aan de betrouwbare boodschap die in overeenstemming is met de leer, in staat om anderen met heilzaam onderricht te bemoedigen en dwarsliggers terecht te wijzen^13. met alle mogelijke zachtmoedigheid. Als bisschoppen en theologen die op de stoel van de bisschop zitten zich in deze spiegel bekijken, schamen sommigen zich (denk ik) voor hun hooghartigheid verbonden met onwetendheid, voor hun strengheid vergezeld van onzuiver gedrag.

Bij sommige boeken van Augustinus kun je duidelijk merken wat voor kind in Christus hij nog was, bij andere wat voor jongeman of grijsaard hij was. Alleen dit werk laat je in een keer kennismaken met de hele Augustinus. Dat talent had ons een overvloediger oogst gegeven, als hij het geluk had gehad in Italië of Gallië geboren te zijn of geleefd te hebben. Afrika was onontwikkeld, genotzuchtig, afkerig van de studie, belust op bijzonderheden.^14. Daarom kwellen ze hem geregeld met onbenullige vraagstukken, die weinig bijdragen tot vroomheid, en ziet hij zich vaak genoodzaaktzijn pen aan te passen aan de neigingen van zijn volk. Maar voor het ontginnen van zo'n wil-

8. Vgl. Matteüs 23:37.

9. Micio, een personage uit Terentius' Adelphi, stelt zich in tegenstelling tot zijn broer Demea mild op bij de opvoeding.

10. Adagia 1250.

11. Dit is de letterlijke betekenis van episkopos (Lat. episcopus, ‘bisschop’).

12. 1 Timoteüs 3:2-3.

13. Titus 1:7-9. De laatste woorden van de zin staan evenals de voorgaande in het Grieks.

14. Vgl. Adagia 2610 (‘Afrika komt altijd met iets nieuws’). Augustinus werd geboren in Thagaste en werd later bisschop van Hippo Regius; dit zijn nu respectievelijk Souk Ahras en Annaba in Algerije.

[p. 301]

dernis is zo'n boer nodig. Hij zou evenwel lezenswaardiger dingen geschreven hebben als hij zich gevoegd had naar de smaak van de Romeinen of Grieken of minder aan de onwetendheid van eenvoudige mensen had toegegeven. Maar christelijke naastenliefde vindt het belangrijker het welzijn van zoveel mogelijk mensen te bevorderen dan de goedkeuring van een selecte groep weg te dragen, ze hongert eerder naar het zielenheil van medemensen dan naar roem voor zichzelf. Sommigen, vooral eenvoudige vrouwen, kenden een soort vrome eerzucht door het prachtig te vinden als ze de bisschop wat voor geschrift dan ook hadden ontfutseld. Zo komt het dat de vrome man, door aan ieders wensen tegemoet te komen, de veeleisende lezer soms teleurstelt.

Ik denk dat bijna niemand zou geloven hoeveel zweetdruppels het mij gekost heeft de fouten eruit te halen en de volledig in de war gebrachte interpunctie te herstellen. Maar een aalmoes is pas echt volmaakt als de persoon aan wie ze gegeven wordt zich er niet van bewust is, en nog edelmoediger als die persoon haar verwerpt. Dit geven we tegen rente aan Christus, niet aan de mensen, die zo ondankbaar zijn dat je het bijna niet kunt geloven, zoals we al te vaak merken. Toch zal hun boosaardigheid ons nooit van ons streven om wel te doen afhouden. We hebben met een volkomen betrouwbare schuldenaar te maken.

Volledigheidshalve vermeld ik dat we aan het eind van dit deel het breedsprakige slotgedeelte op naam van Cyrillus - die plotseling Latijn spreekt - en Augustinus - die in slecht Latijn aan een Griek schrijft - hebben verwijderd, omdat het een schaamteloos verzinsel is.^15. Als iemand toch de behoefte heeft om het te lezen, kan hij het vinden tussen de toevoegsels bij de delen Hieronymus. Wie in zoiets genoegen schept, kan zich daar ruimschoots verzadigen. Lees, verstandige lezer, dit alles aandachtig; u zult geen spijt krijgen dat u er tijd aan besteedde. Het ga u goed.

Bazel, oktober 1527

15. Deze brieven, nrs. 205 en 206 in de uitgave van Amerbach, hebben Hieronymus als onderwerp. Migne nam ze op in de hiervoor (noot 2) genoemde appendix (Patrologia Latina, dl. 33 kol. 1120-1153).