De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 3. Brieven 298-445

333 Aan Raffaele Riario
Londen, 15 mei 1515

Erasmus van Rotterdam aan de zeereerwaarde vader in Christus Raffaele, kardinaal van San Giorgio

Dat ik u al enige jaren geen brieven heb gestuurd, komt niet doordat ik uw weldaden vergeten ben, zeer eerwaarde vader. Ik liet nooit na en zal ook nooit nalaten deze te prijzen en te gedenken. Deels weerhield mij een zekere schroom, want ik vond het niet juist u, die het zo druk hebt met belangrijke zaken, ook nog met mijn onbenulligheden lastig te vallen - soms bewijs je iemand een grote dienst door hem niet te groeten - deels weerhield mij de ongunst der tijden die ons trof, erger dan de ijzeren eeuw. Als de wetten al zwijgen temidden van het wapengekletter, hoeveel te meer zwijgen dan niet de maagdelijke muzen wanneer de wereld door die razende stormen vol lawaai, onrust, verwarring is? Maar nu eindelijk onder de gelukkige leiding van paus Leo,^1. in alle opzichten de grootste, de vrede is weergekeerd op aarde, de onrust onder de vorsten is bezworen en de verderfelijkste tweespalt die de wereld kende is weggenomen, verlangen niet alleen mijn brieven naar Rome te gaan, maar brand ik ook zelf van verlangen om mijn oude beschermers weer op te zoeken. Mijn positie hier in Engeland is gemiddeld, weliswaar geringer dan ik verwachtte en mijn vrienden beloofden, maar toch beter dan ik verdien. Zelfs de koning, Hendrik viii - geloof me, hij heeft een betere en gelukkiger aard dan men zich kan voorstellen -, spreekt en denkt met meer liefde en respect over mij dan wie ook. Bijna alle bisschoppen schenken mij hun gunsten; en vooral die van Durham,^2. de secretaris van de koning. Zo ook de bisschop van Rochester,^3. een man van ongewone vroomheid en geleerdheid. Daarbij de aartsbisschop van York,^4. die momenteel bijzonder bij Zijne Koninklijke Hoogheid in de gunst staat en invloed-

1. Giovanni de' Medici werd op 11 maart 1513 tot paus gekozen en nam de naam Leo x aan. Riario was zijn belangrijkste tegenkandidaat.

2. Thomas Ruthall.

3. John Fisher.

4. Thomas Wolsey.

[p. 75]

rijk is. Want hij is zo nauw betrokken bij de taken van de koning dat het openbaar bestuur grotendeels op zijn schouders rust. De zeer eerwaarde aartsbisschop van Canterbury, primaat van heel Engeland en een man in wie men al het beste vindt van wat men onder de mensen kan aantreffen, koestert, beschermt, eert me met waarlijk onophoudelijke goedgunstigheid of, juister nog, genegenheid, zozeer dat, als hij mijn broer of vader was, het niet liefdevoller zou kunnen.

En toch is er het onontkoombare verlangen naar Rome telkens wanneer ik denk aan die vrijheid, dat podium, dat volle licht, die zuilengangen, bibliotheken, heerlijke gesprekken met zeer geleerde mensen, zovele vooraanstaande persoonlijkheden die zich voor me interesseerden, wat ik allemaal achterliet toen ik Rome achter me liet. En vaak vind ik zelfs dat ik alle mogelijke tegenspoed verdien, omdat ik zo dom was een zo groot beschermheer, die zoveel voor mij deed en die me zo graag op alle mogelijke manieren vooruit wilde brengen, in te ruilen voor iets anders. Maar wat moest ik doen? Mijn vrienden beloofden me in hun brieven gouden bergen, ja méér dan gouden bergen. William Mountjoy deed vaste, grote beloften, en zegde mij daarbij die grote vrijheid en onafhankelijkheid toe, die ik zo op prijs stel dat, als iemand me die zou afnemen, ik denk dat het geen leven meer zou zijn. Een jongeman van waarlijk goddelijke inborst en met verfijnde smaak in de schone letteren volgde de overleden koning op. Veel eerder al, nog voor de dood van zijn vader, was hij zo op me gesteld dat hij me, in Italië, begunstigde met een zelf opgestelde, eigenhandig geschreven brief,^5. die zo was dat je daaruit zijn bijzondere aard en geschiktheid voor het koningschap kon opmaken. Daardoor zag ik allemaal koningen Midas voor me en rivieren nog rijker aan goudzand dan de Pactolus en de Taag.^6. Ik droomde van een gouden eeuw en van gelukzalige eilanden en toen... ‘ontwaakte ik’, zoals Aristophanes^7. zegt. Trouwens, om eerlijk te zijn, het was niet de fortuin die me toen in de steek liet, maar ikzelf heb mijn kansen niet gegrepen; ik ben immers iemand die zo terugdeinst voor een publiek ambt, zo weinig eerzucht kent, ja, zo laks is, dat ik duidelijk zo fortuinlijk moet zijn als Timotheus^8. en het geluk in mijn netten gewikkeld moet krijgen tijdens mijn slaap.

Ik verwijt mijn vrienden, net als ik bedrogen in hun zoetste verwachtingen, dan ook niets. Zij werden net als de koning zelf, schepper van een gou-

5. Brief 206.

6. In de oudheid stonden deze rivieren bekend als rijk aan goudzand, zie Adagia i, 6, 75.

7. Aristofanes, Kikkers 51.

8. Adagia i, 5, 82. Timotheus was een Atheense generaal die altijd geluk had.

[p. 76]

den eeuw, door het weldra volgend oorlogsgeweld overvallen en aan de voltallige muzen ontrukt; zo zette de krijgstrompet van Julius de hele wereld aan tot strijd. Maar nu door uw wijsheid de rust is weergekeerd, gord ik me opnieuw aan voor mijn literaire werkzaamheden. Trouwens, ook midden in het oorlogsgeweld onderbrak ik die nooit. Onder veel andere werken verzorgde ik namelijk een nieuwe, herziene en met een kwart aangevulde uitgave van mijn Adagia. Intussen is men het hele werk van de heilige Hieronymus aan het drukken. Eigenlijk komt hij opnieuw tot leven; zijn werk was voorheen zo beschadigd en verminkt dat het lijkt alsof het voor het eerst wordt uitgegeven, en niet alleen maar is gecorrigeerd. Met onschatbaar veel moeite, door vergelijking van vele handschriften, en wel zeer oude, verbeterde ik hem, en waar nodig voegde ik er aantekeningen aan toe, zodat men hem nu vlot kan lezen. U weet immers dat de tekst overal vol passages zit die de lezer ophouden door hun duisternis, Griekse en Hebreeuwse, die ik ofwel herstelde ofwel emendeerde. Onechte werken die niet door hem geschreven zijn, die soms door toeval, soms door toedoen van een vervalser bij de andere terecht zijn gekomen, liet ik niet weg, maar bracht ik onder in een apart deel. Een lezer, die liever alles heeft dan alleen maar het meest verfijnde, hoeft op die manier niets te missen, terwijl men tegelijkertijd niet langer onder de naam van een zo groot man allerlei zoutloze onbenulligheden kan verkopen. Het enorme werk ligt nu op de pers en zal, naar ik meen, tien delen omvatten; aan de druk wordt zoveel geld en zorg besteed dat ik er een eed op durf te doen dat geen enkele drukkerij de laatste twintig jaar een werk heeft uitgegeven dat met evenveel middelen en evenveel liefde tot stand is gebracht. Ik denk dat het van Hieronymus minder geëist heeft om zijn werken te schrijven dan van mij om ze opnieuw uit te geven. Ik wierp me er zo met mijn hele ziel en zaligheid op dat het weinig scheelde of al die arbeid om Hieronymus te laten herleven had mij het leven gekost.

Maar mijn enthousiasme is zo groot dat ik voor dit grote en prachtige werk zelfs zou willen sterven. Oordeelt u zelf maar hoe de zaak mij ter harte gaat. Verleden jaar verbleef ik hierom acht maanden in Bazel. Dat was een dure aangelegenheid, om nog niet te spreken van al het werk en de bijzonder gevaarlijke reis. De volgende herfst zal ik zeker naar Italië vertrekken, natuurlijk om daar de rijke bibliotheken langs te gaan. Geen werk zal me ooit te veel zijn, als ik merk dat u en uw gelijken mijn inspanningen waarderen. Ik heb nog niet besloten aan wie ik dit werk zal opdragen,^9. maar ik zal ernstig rekening houden met uw advies. Is er iets wat ik niet aan de aartsbisschop van Canterbury te danken heb? Hij verdient het meer dan wie ook dat

9. Uiteindelijk werd de editie van Hieronymus opgedragen aan William Warham.

[p. 77]

ik hem op iedere pagina eer. Anderzijds besef ik terdege dat het goed zou passen wanneer de grootste van alle theologen wordt gewijd aan de grootste van alle pausen, ja, wanneer alle schone letteren weer opbloeien onder de bescherming van hem die de vrede, waarzonder letteren en studies niet kunnen gedijen, teruggaf aan de wereld. Ik voorzie dat de naam Leo geen geringe aanbeveling voor Hieronymus zal zijn en, omgekeerd, de opdracht van de werken van Hieronymus luister toevoegt aan Leo's naam. Maar over deze zaken zullen we nog persoonlijk uitvoeriger en meer gedetailleerd spreken. Intussen bid ik dat u, als zich iets voordoet, die beschermheer wilt zijn die u in Rome telkens voor mij was. Is er iets waarbij Uwe Eminentie er geen bezwaar tegen heeft gebruik te maken van zijn nederige beschermeling, vooral waar het de bisschop van Canterbury betreft, dan zal ik u tonen dat mij alles mag ontbreken, behalve toewijding en trouw.

Maar bijna was ik nog iets vergeten. Met meer klem bezweer ik u, smeek ik u bij de schone letteren die Uwe Eminentie altijd bij uitstek pleegt te bevorderen, dat de voortreffelijke Johann Reuchlin bij zijn zaak uw goedgunstigheid en welwillendheid mag ondervinden. In één moeite door zult u zich dan verdienstelijk maken voor de letteren en geletterden, van wie ieder met des te meer overtuiging Reuchlins kant kiest naarmate hij geleerder is. Heel Duitsland is hem dank verschuldigd, het land waar hij als eerste de studie van het Grieks en het Hebreeuws tot leven heeft gewekt. Het is een groot kenner van allerlei talen, gepolijst door vele wetenschappen, beroemd door zijn vele boeken en bekend in de hele christenheid; hij is zeer in de gunst bij keizer Maximiliaan in wiens raad hij zitting heeft, invloedrijk en gerespecteerd bij zijn volk, waar hij een publieke functie bekleedt, tot nu toe van onbesproken naam; daarnaast verdient hij respect voor zijn ouderdom en grijze haren. Hij verdiende het op deze leeftijd de zoete oogst van eervolle studie binnen te halen en wij keken ernaar uit dat hij wat hij jarenlang voor zich hield, nu tot ieders voordeel naar buiten zou brengen. Alle goede mensen, niet alleen de Duitsers maar ook de Engelsen en Fransen die hem kennen door zijn geschriften, vinden het schandelijk dat deze uitmuntende man, met zulke prachtige prestaties op zijn naam, door zulke weerzinwekkende geschillen wordt gekweld en dát voor een kwestie die, naar mijn oordeel, nog onbenulliger is dan de schaduw van de ezel uit de spreekwoordelijk geworden grap.^10. Door uw wijsheid zijn de wapenen van de vorsten aan banden gelegd, laat zij nu ook de vrede teruggeven aan de beoefenaars van de schone letteren. Laten zij alles wat naar wrok, naar naijver smaakt, ver van

10. ‘De schaduw van een ezel’ staat voor ‘iets onbeduidends’; zie Adagia i, 3, 52, waarin Erasmus verscheidene anekdoten aanhaalt waarin de zegswijze voorkomt.

[p. 78]

zich werpen. Nu de vorsten dank zij u weer vrede hebben gesloten, is het absurd dat geleerden elkaar met schotschriften bestrijden en dat, terwijl de koningen hun wapens hebben opgeborgen, zij elkaar doorboren met pennen, gedoopt in venijn. Hoeveel beter zou het zijn wanneer deze man wat hij nu aan moeite, geld en tijd aan deze vervelende ruzies kwijt is, aan de eerbiedwaardige letteren kon besteden! Velen is de nagedachtenis van Julius ii des te dierbaarder omdat hij Jacob Wimpfeling, een man niet alleen geleerd en onberispelijk, maar ook eerbiedwaardig door zijn ouderdom zelf, met een uitspraak bevrijdde van dit soort getwist en de kwaadsprekers het zwijgen oplegde.^11. Geloof mij, iemand die Johann Reuchlin aan zijn muzen en de letteren zal teruggeven, zal ontelbare mensen aan zich verplichten. Moge het Uwe Eminentie, aan wie ik me nederig toewijd, goed gaan.

Londen, 15 mei 1515

Erasmus, de toegewijde dienaar van Uwe Eminentie

11. In zijn De integritate (1505), waarin hij kerkelijke misstanden aanviel, had Wimpfeling onder meer beweerd dat Augustinus nooit een monnik was geweest. Dit leidde tot een hooglopend geschil met de augustijnen, waaraan Julius ii een eind maakte.