De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 1. Brieven 1-141

[p. 269]

130 Aan Jacob Batt
[Orléans, september 1500]

Erasmus aan zijn vriend Batt. Een vriendelijk-vrolijke brief vol ironie

Ik zie dat mijn brief je zwaar op de maag ligt. Je zegt dat ik hem in een pessimistische bui heb geschreven; ik denk in een vrolijke. Maar als hij al wat bitter klonk, dan heb ik mijn verdriet, dat toch niet zonder reden is, bij jou, niet tegen jou, uitgestort. Ik wil echter best erkennen dat ik een fout heb begaan, een dubbele fout, door niet te denken aan mijn rampzalige toestand en de voorspoed waarin jij verkeert. Het past een man in nood immers niet, te doen alsof hij vrolijk is; zijn rol is, te smeken, en vooral niet sarcastisch of brutaal te wezen en al helemaal niet tegenover iemand wie het altijd voor de wind gaat en aan wie hij talloze verplichtingen heeft. Het is mij nu volkomen duidelijk dat het op een of andere manier hovelingen eigen is dat zij van hen die door het lot stiefmoederlijk bedeeld zijn, en die zij, door een of ander fooitje, tot slaven hebben gemaakt, geen enkele tegenspraak velen en maar nauwelijks hun smekende en schuchtere stem kunnen dulden. Zij eisen eigenlijk dank van de ongelukkigen die zij zelf eerst tot onderworpenheid hebben gebracht. Zoals het bij ernstige ziekten wel eens gebeurt dat mensen hun bewustzijn verliezen, zo ben ik even vergeten dat ik me, in mijn bittere verdriet en toen ik allerongelukkigst was, ellendig voelde. En ik dacht nog wel dat Erasmus tegen Batt alles straffeloos kon zeggen. Want tot nu toe heb ik alleen maar van je gehouden - waarom zal ik dat ontkennen? - je niet gevreesd, en je weet maar al te goed dat een vurige liefde niet kan samengaan met vrees. Maar die blinde genegenheid heeft mij te ver gevoerd, ik zie dat ik gezondigd heb en ik smeek je me zwaar te straffen, als ik mijn leven niet beter. Voortaan zal ik van Batt houden als van een vriend, als van een weldoener, als van een geleerde. Ik zal hem vrezen als mijn meester en mijn heer, die de macht heeft mij gelukkig of ongelukkig te maken. Je mag me afranselen als je ooit nog ook maar één woord in mijn brieven aantreft dat - ik zeg niet: brutaal of vrijmoedig - niet helemaal vleiend is, dat niet helemaal kruiperig is, dat niet helemaal is als van een slaaf die alleen maar bang is gekruisigd te worden. En bovendien zal ik je nog dankbaar zijn ook, mijn dierbare beschermer, dat je mij mijn plaats hebt gewezen en me aan mijn lot hebt herinnerd.

Nu zal ik je zeer vriendelijke brief in goede orde beantwoorden en ik verzoek je het niet al te bezwaarlijk te vinden er kalm en goedgunstig naar te luisteren. Ten eerste zal ik voortaan helemaal afzien van die slechte gewoonte om

[p. 270]

in een bui van neerslachtigheid te schrijven. En als je ook maar even denkt dat ik niet genoeg spijt heb van mijn fout, zal ik geen straf weigeren, als je me maar weer in genade aanneemt. Ik ben niet zo brutaal je te durven vragen onze oude vriendschap van vroeger te herstellen; het zal al geweldig zijn als ik, aan de uiterste rand daarvan, nog een plaatsje mag bezetten. Ik erken het helemaal niet als mijn verdienste, dat de proost^1. zo oprecht het beste met mij voorheeft. Ik vereer je en omhels je omdat je me met zoveel genegenheid bij een zo groot man hebt aanbevolen. Je belooft een ijverig en trouw beschermheer voor mij te zullen zijn bij de Vrouwe van Veere en wat, zeer geëerde Batt, kan ik van mijn kant tegenover die toewijding van jou zetten? Wat anders dan mijzelf? Maar ik verkeer allang in je slavernij. Je hebt me ook Willems brief gestuurd en het leek me dat je me daardoor aanraadde zo snel mogelijk een boom te kiezen om me aan op te hangen. Ik begrijp al een tijdje dat het met mij gedaan is, als hij mijn opvolger is. Maar moet ik die ramp, die ik mezelf door mijn domheid op de hals heb gehaald, zo gelaten ondergaan? Zelfs als je me aan het kruis wilt nagelen, zal ik dat verdragen, en ik zal dat makkelijker verdragen dan te zien dat je Willem boven mij verkiest. Alleen dit vraag ik je smekend, bij jouw geluk en bij de goden die op mij vertoornd zijn, dat, als je besloten hebt mij te gronde te richten, je me een lange martelgang bespaart.

Ik hoop niet dat je denkt dat het aan mijn traagheid te wijten is, dat ik de abt niet heb geschreven. Ik heb geen enkel onderwerp kunnen bedenken en je kent mijn traagheid van geest, die te laken is, maar hoe genees je een ezel daarvan? Bovendien dacht ik dat hij langer in Brabant zou blijven. Ik heb aan heer Anton^2. geschreven, zodat je niet denkt dat ik me van alle verplichtingen afmaak. Ook nu kon ik geen goed onderwerp bedenken. Want ik weet dat het gevaarlijk is, te schrijven aan mensen die erg nieuwsgierig, maar niet erg ontwikkeld zijn. Maar jouw aansporingen en jouw bezweringen hebben mij ertoe gedwongen en ik heb hem geschreven, niet zoals ik graag had gewild, maar zoals ik kon. En ik heb hem liever willen beledigen door slecht te schrijven dan jou boos te maken door niet te schrijven.

De man die men tot ketter verklaarde, is gered. Ik feliciteer daarmee allereerst het meisje; haar liefdevolle tranen hebben mijn hart verscheurd. Vervolgens feliciteer ik jou, omdat de geloften die je in naam van het meisje hebt afgelegd, niet tevergeefs zijn geweest. Tenslotte de man zelf, als hij van gedachten is veranderd. Des temeer verdient die misdadige waarnemend prediker^3. een marteling. Wat een gemene, hebzuchtige, opgeblazen kerel! Mede

1. Nicolaas van Bourgondië.

2. Anton van Luxemburg, keldermeester (econoom) van het klooster van St. Bertin.

3. Jean le Vasseur.

[p. 271]

uit haat voor deze man, heb ik de zaak van die zogenaamde ketter zo energiek bepleit bij de abt.

Je vraagt me wat exemplaren van Terentius te kopen, samen met de Oden van Willem. Ik zal ervoor zorgen dat je me beschouwt als een profijtelijke slaaf. Maar vergeef me dat ik niet zelf naar Parijs ben teruggekeerd om ze te kopen; ik wilde wel, maar de enorme, plotselinge regenval verhinderde het. En zodra de weg doorregend is, is hij nauwelijks begaanbaar voor een paard. Bovendien heeft de koerier bevestigd dat jij hem een tinnen munt^4. hebt gegeven, die hij thuis heeft gelaten. Ik had niets dat ik hem kon geven, er was niemand van wie ik iets kon lenen en mezelf heb ik niet kunnen verpanden in een onbekende stad. Ik zal toch proberen, als een of andere god mij zijn bijstand wil verlenen, je te sturen wat je vraagt.

Ik heb weer wat hoop geput uit het feit dat je me uitnodigt naar het kasteel te komen als de pest ons hiervandaan drijft, mijn barmhartige Batt. Waarom zal ik niet hiervandaan toesnellen om je knieën te omknellen, en, diep gebogen, je voeten te kussen? Ik zie dat je wilt dat ik gered word, je wilt niet dat ik omkom van honger. Is er een wreder of schandelijker marteling? Mijn beschermheer, nu al bedreigt de pest ons hier, nu al verlang ik ernaar naar die gelukzalige burcht te vliegen, veel liever dan dat ik ten hemel vaar. Maar vergeef me mijn schroom, ik vrees nog steeds dat jouw boosheid die, ik weet niet hoe, tegen mij is ontbrand, niet over is. Zo gauw ik enige zekerheid heb dat die is uitgeraasd, zal ik eindelijk dit toevluchtsoord verlaten. Sta mij toe dat ik ondertussen, vanwege mijn fijngevoeligheid, nog wat langer wegblijf. Daarna zal ik terugkeren, als ik een paar vrienden bereid heb gevonden op te treden als tussenpersonen.

Je opmerking dat het gedicht van Willem je heel goed bevallen is, doet me nogmaals begrijpen hoe ik heb gefaald. Ik weet niet wie van de goden van onder- of bovenwereld ik moet aanroepen, behalve jou, die voor mij de plaats inneemt van welke god ook. Caminade brengt je de grootst mogelijke dank, omdat je je verwaardigd hebt hem te noemen in je zeer fraaie brief. Hij heeft ook onmiddellijk jouw decreet aanvaard en al zijn spullen doorzocht om te zien wat hij je kon sturen. Hij heeft, geloof me, niets wat jij niet hebt, behalve wat dagelijks gebruikte zinnen,^5. die men bij bijeenkomsten en maaltijden bezigt. Als je wilt, zal ik ze sturen, wanneer ze gecorrigeerd en aangevuld zijn. Ik zal ook mijn werk Over het schrijven van brieven bijvijlen, en het je, als je het vraagt, toesturen. Als je verder nog iets wilt hebben, sta ik klaar om het je te zenden.

4. Dat wil zeggen een valse munt.

5. De eerste aanzetten tot de Colloquia (‘Gesprekken’) van Erasmus. Augustijn had klaarblijkelijk nog een verzameling uitdrukkingen voor een beleefd gesprek in zijn bezit, die Erasmus een paar jaar eerder had geschreven voor zijn studenten, in het bijzonder voor Christiaan Northoff en zijn broer, die toen bij Augustijn in de kost waren. Het manuscript viel later in handen van Lambert van Hollogne (zie brief 904), van wie Beatus Rhenanus ze kocht om ze zonder toestemming van Erasmus te publiceren. Erasmus was geïrriteerd en gaf een gecorrigeerde versie uit (Leuven, 1519), die in hetzelfde jaar tweemaal werd herdrukt te Bazel. Het werk werd nog vele malen herzien en uitgebreid.

[p. 272]

Tot zover jouw brief. Nu nog iets anders. Ik heb een jongeman met een vracht boeken naar je toe gestuurd, maar ik neem aan dat jij, al voor zijn komst, je brief had geschreven. Daarna heb ik je geschreven via Adriaan,^6. en o, wat betreur ik dat. Want ik heb geschreven - ik heb er veel spijt van en schaam me ervoor - in een pessimistische bui, maar dat was voordat ik jouw brief had ontvangen. Maar alsjeblieft, vergeef het me, en dat je maar altijd aan dat hof gelukkig en rijk mag leven. Vaarwel. Ik zal hier genoeg honger lijden, zoals ik ook verdien.

Ik heb aan de koerier drie douzains meegegeven, die ik met moeite, en niet zonder dat ik me ervoor schaamde, van Augustijn heb kunnen loskrijgen, en ik heb hem gewezen waar hij de boeken kon kopen. Ik heb aan de abt geschreven. Die brief zal niets uitrichten, tenzij jij hem voorleest. Zorg daarom dat je erbij bent als hij hem ontvangt.

Vaarwel, mijn zeer dierbare en zeer vriendelijke Batt. Wat je uitnodiging betreft, ik zeg niet nee. Wees er zeker van dat, als de pest hier verschijnt, ik het liefste bij jou mijn toevlucht zoek.

[St. Omer, 1499]

6. Waarschijnlijk brief 129.