Mestreechter spraok, doe zeute taol!

[p. 58]

tekstkritische noten

Oet Mestreech in 1850-1882 - Uit de Mémoires van J.H. Schumacher, in feuilletonvorm verschenen in Veldeke en bezorgd door E. Jaspar; gehaold = gehaald, d.i. ter wereld gebracht.

Jean, Henri Schumacher (1851-1939)

Oet Mestreech in 1850-1882
De Bosquet en Petrus Regout

Iech zal beginne mèt, wie et behuurt, miech zellevers veur te stèlle. Gebore bin iech in September 1851; iech bin ‘gehaold’ door Dr. Meers en gebakerd door 'n Valasse, dochter van 'ne smeed oet de Jäöstraot. Geduip bin iech in Sintervaos en kraog es naome Jean, Henri. M'ne petere waor J. DE BOSQUET, gebore in Mestreech in 1817. Heer stamde oet 'n gedistingeerde familie, waos geparenteerd o.a. aon de familie Nijst van de Vèssermaos, later in de Lurestraot, boevaan Dr. Schols in 1869 de dochter trouwde, en ouch aon de familie Maurissen.

Z'n veurawwers kaomen oet Frankriek.

De Bosquet leep in Mestreech de Latijnse klasse aof en góng al hiel jóngk in Leuve studere in chemie en Franse lèttere, mer door familie-umstandighede kaom heer nao twie jaor weer nao Mestreech trögk en is toen op Calvarieberg veur aptieker goon studere. Iech vermein, dat toen al op Calvarieberg directeur waor Dr. Dumouling, de zwaoger van Dr. Meers en de vader van dee perfekte, te vreug gestorreve Dr. Dumouling oet de Groete Staat, bijgenaomp ‘de roejen Dumouling’.

[p. 59]

Begin 1840 woort de Bosquet aptieker en kwaom toen bij z'nen awwere kollega ANGELIUS, aptieker, filantroop en gelierde, dee woende op den hook van de Mäönt en de Kleine Staat.

ANGELIUS, gebore in 1770, gestorreve in 1857, waor veur zienen tied gefortuneerd en doog väöl good. Mesjiens heet heer z'n aptiekersdiploma ouch op Calvarieberg gehaold, hoewel heer ouch in Leuve gestudeerd had. Op Calvarieberg woort euver geologie gesproke en geherboriseerd. De aptiek van Angelius en die van Hollman op te Merret waore de veurnaomste en wijl Angelius 't neet nudig had, stèlde heer veur aspirante, boe get in zaot, z'n aptiek mèt kos en inwoening gratis disponibel um ziech in de praktiek te bekwaome.

Zoe kaom m'ne petere de Bosquet ouch bij Angelius. Dao kós heer ziech mèt z'n leefhöbberije, z'n studies van kapellen en fossiele okkupere. En zoe hadde die twie ziech gevónde. Angelius bezaot 'n groete collectie fossiele, boevan ers väöl oet de Cannerberreg aofkomstig waore, o.a. 't groet sjouwerblaad van de Mosasaurus, later door de Bosquet besjreve en boe in 1807 de groete Alexander von Humboldt, mèt wee Angelius väöl korrespondeerde, veur nao Mestreech kaom.

Ouch de Bosquet doog väöl onderzeukinge in de Cannerberreg en in Kunrade, Eygenbilse en Tongere, boe heer in 't driefzand mennige sjöllep-fossiel heet gevónde.

De Bosquet en Angelius onderzeugkde wat gevónde waor, aon de hand van de groete geologiese kaart van prof. André Dumont oet Luik en stèlde zoe vas, oet wat veur tied hun vondste dateerde.

In 1854 of 1855 kraoge ze 't bezeuk van de groeten DARWIN, dee twie daog bij hun bleef. Iech zeen dee groete gelierde en kindervrund nog mèt z'n lang bakkebeerd. Heer leet miech op z'n kneeje rije en es heer miech te wèld leet galoppere, heel iech miech aon z'n bakkebeerd vas.

Neet lang nao dat bezeuk is de Bosquet tot lid van de Royal Society in Londen beneump. Heer sjreef väöl euver de kriet-formaties (meis in 't Frans), teikende zellevers de veurkommende fossiele, nao ze vergruut te höbbe door middel van 'n hiel invoudig, eiges oetgedach toustèl, gebaseerd op 't systeem van Leeuwenhoek en bestaonde oet 'ne recepte-pin op 'nen houte voot, e paar brei stoppe, get kartong en e vergroetglaas.

[p. 60]

tekstkritische noten

Z'n werreke woorte door 't Teyler-Genootschap in Haarlem, boe heer lid van waor, gratis gedrök.

In 1861 woort de Bosquet ondersjeie mèt de groete medalje van de Royal Society veur de bèste werreke op geologies gebied in de lèste vier jaor gepubliceerd. Heer waor d'n iersten Hollender, dee die ier tebäört veel.

Neet lang daonao beneumde de Groningse Universiteit de Bosquet tot doctor honoris causae en kraog heer van de Keuninklike Akademie van Wetensjappe in Amsterdam, boe heer al lid van waor, 't permanent sekretariaat aongebooie, boeveur heer evel bedangkde.

De bereumde verzameling Angelius-Bosquet is in 1879 groetendeils verkoch aon 't Brits Museum, terwijl de bibliotheek bij Fred. Muller in Amsterdam onder d'n hamer kaom.

De Bosquet in in Juni 1880 gestorreve.

D'n awwen hier Pie Regoo waor getrouwd mèt 'n juffrouw Hoeberiks oet de Pastoershoed op de Mäönt.

Heer voolt ziech altied allein de baas en zaog in, dat de expansie van ze fabrik neet door of van Holland, Ned. Indië of België allein kós komme, mer door de wij wereld. Heer dorref 'ne wereld-reiziger aon te stèlle, Dohmen, dee Brits-Indië, Siam, Japan enz. bereizde. Door deen hier Dohmen kaom in 1865 'n Japanse delegatie ouch 'nen daag of twie nao Mastreech um in de fabrikke van Regoo e kiekske te numme.

In verband mèt dat bezeuk rappeleer iech miech, dat einige daog veur d'n dinee, dee menier Regoo z'n gaste zou aonbeeje, heer zellef bij us in de Brögkstraot in de sigarewinkel kaom en twiehonderd echte havana's bestèlde. E paar daog later kwaom de knech mèt honderdtien havana's trögk: kompleminte van menier, 't zou zun zien, die sigare te bewaore, menier rougkde zellef neet; of veer mer daoveur thee no. 6 wouwe sjikke, wat naturelik ouch gebäörde.

Op zekeren daag mós menier Regoo nao Luik goon um ziech e statiepak es Romeins Graof te laote aonmete. Z'ne kótsjeer brach 'm nao de stasie en mós 'm aon 'ne bepaolden trein weer komme hole. Menier kaom evel mèt 'ne väöl lateren trein trögk, vónt z'n kouts neet en leet ziech toen mèt 'n heurkouts van Wèlkes nao z'n hoes op de Boschstraot bringe. Dao aongekomme, zeet er tege z'n vrouw: ‘Laot Pie Wèlkes 'ne vieffrang geve, dee heet miech toes gebrach’.

kótsjeer = koetsier.

[p. 61]

‘Meh, Pie, da's väöls te väöl, drei frang is genóg’.

‘Laet 'm tien frang bringe’.

‘Meh Pie, wie höb iech 't noe?’

‘Laet 'm vieftien frang bringe’.

Toen woort 't z'n vrouw te bónt. ‘Biste in Luik gek gewoorde?’ vroog ze.

‘Laet 'm twintig frang bringe’.

Toen begreep ze, dat, wie mie ze preutelde, wie mie häöre maan zou opsloon. Wèlkes kraog twintig frang en had nog noets zoe'ne gooien daag gehad.

In d'n oorlog van 1870/71 leet heer mèt volle krach mer door fabricere, naom alle vreem wèrreklui aon, die ziech presenteerde, en had d'n hiele Bassing vol stoon mèt körref waor; zellefs z'n eige hoes waor volgeprop. Wie z'n familie 'm op 't risico daovan wees, zag heer: ‘Dat zien mien zake, preuteleers kaan iech neet gebruke.’

Koelek waor d'n oorlog gedoon, of alles waor weg, zoedat op 't fabrik mèt dobbel krach mós doorgewèrrek weurde.

Wie de Rifflemen oet Londen in 1868 veur de ‘Grand Concours de Tir International’ in Luik waore, heurde menier Regoo de ierste verdeping van 't Hôtel d'Angleterre achter d'n theater aof en recipieerde dao in ze kostuum van Romeins Graof de Ingelse autoriteite. Mèt z'n kouts mèt veer peerd rijde heer door Luik, bezeugkde d'n ‘Tir’, de chefs van de Rifflemen in 't Hôtel de Suède en de börregemeister Piercot, gaof 'ne groeten dinee, woort door 't gemeintebestuur op 't stadhoes ontfange en offreerde dao zès stèl prachtige inkkokers.

Menier Regoo heel van prach en prónk, mer presteerde ouch enorm väöl en is veur Mestreech ongetwiefeld 'ne groete maan gewees, dee door 't naogeslach in iere gehawwe moot weurde.

't Kollezje

Nao op Rolduc de ‘syntaxis’ te höbbe doorgemaak kaom iech in 1867 in Mastreech op de H.B.S. of ‘'t Kollezje’, wie 't vreuger hèdde, boevaan toen Dr. Zieckwolff direktör waor. Heer waor 'ne Luxemburger, dee mèt 't Hollands hiel slech euverweeg kós en veur ze spreke daan ouch geregeld oetgelach woort, zoedat ze prèstizjie nöl waor. Börregemeis-

[p. 62]

ter Pyls, boe heer de ‘protégé’ van waor, heet 'm daorum nao einige jaore late sjete. Wijl iech niks van meetkunde en Ingels kós en väöl te wienig van plant- en dierkunde en Nederlands, woort iech mèt al me Latien en Greeks in de twiede klas trögkgezat, wat miech biestig tegeveel en m'nen animo ouch gaar neet d'rop veuroet doog goon.

Op de H.B.S. kaom in deen tied van disciplien neet väöl terech, in tegenstèlling mèt 't ‘Athenaeum’¹⁾, boe Dr. Verwaayen rector en Dr. J. Marres conrector waore. 't Onderwies waor in de ierste jaore van mienen tied gaar neet bezunder, zoedat väöl kandidate veur hun eindexame zagkde. Dao waore onder de perfessers wel einige gooie, mer bij de mieste lierdeste wienig of niks. Väöl perfessers kóste mer gebrekkig Hollands, andere gaove lès, terwijl ze mer 'n gewoen lieger-onderwies-ak hadde en sommige bezaote zellefs gaar gein ak. Gestiedig hadde daan ouch veranderinge in 't personeel plaots en zoe höb iech in twie jaore tied drij perfessers in 't Frans gehad. 't Is te begriepe, dat 't Kollezje door 't ein en ander sterrek in aonzeen achteroet góng, ofsjoen ouch lui van groete naom d'raon lès gegeve höbbe, wie Dr. Kern,²⁾ de latere bereumde perfesser in Leie, en de bekinde Gulikers van de Mäönt, dee Franse lierbeukskes heet gesjreve, die jaore laank haos door 't hiel land zien gebruuk gewoorde.

Wie iech in 1867 op 't Kollezje kaom, waor dao nog 'n kossjaol aon verbónde, die toen evel daonig aon 't oetsterreve waor, want ze tèlde nog mer twie jonges, einen oet Göllepe en d'n andere oet Meersse, 'ne zoon van notaris Wilmar, dee ze Samson hèdde, umtot heer zoe'n lang en sterreke haore had, dat me ziech d'raon kós laote haange. Perfesser Steyns, bijgenaomp ‘de Klep’, dee gesjiedenis gaof, heel toen dat internaat en woende mèt z'n familie in 'n deil van de gebouwe, dat op de speulplaots oetkaom. Steyns waor bij z'n lierelinge zier geleef wijl heer zoe'ne gooie vent waor, mer heer had ei gebrek, heer stoedde naomelek vreiselek mèt z'n tong, wat sommige jonges 'm in de lès naodoge. Steyns woort daan neet koed, mer zag ins tege Gus Jelinger, dee dat perfek kós: ‘Jelinger, je moet dat stoten met je tong

1) Het Stedelijk Gymnasium.

2) Kern was ‘perfesser’ aan het Gymnasium. Het is niet onmogelijk, dat hij ook enige lessen aan de H.B.S. heeft gegeven.

[p. 63]

afwennen, anders zou men nog gaan denken, dat je van de familie Steyns afkomstig was’.

Euze perfesser in 't Duits waor Dr. Meurer, de vader van de bekinden Amsterdamsen dokter en sportsmaan, dee hiel gesjik waor, mer ziech ouch hiel giftig kós make. Op 'ne gooien daag doog Meurer de roeje Melotte aon 't bord komme en zag: ‘machen Sie mal ein Q’, terwijl heer die lètter op z'n Duits oetspraok (koe). Gus Melotte, dee dat verkierd begrepe had, begós op 't bord 'n kooi te teikene en vroog, wie heer daomèt haaf veerdig waor: ‘auch die Beine?’. Wie dèks toen de wäörd ‘Schlingel, Schafskopf’ door de klas gevloge zien weit iech neet, mer wel, dat Gus z'n oerlelke häöm later benkelik pijn doog.

De maan dee ocherrem 't mieste getreterd woort, waor Alberdingk Thym, 'ne broor van de groete gelierde oet Amsterdam: heer gaof Nederlands en is later perfesser in Leuve gewoorde. Dee kós gaaroet gein orde hawwe en allein es heer litteratuur behandelde en stökke veurloos, waor 't tamelek stèl in de klas.

Veur de zjimmenas hadde veer Lamster. Tot 1868 woort op 't Kollezje in dat vak gein lès gegeve; me vónt dat neet nudig en 't aonstèlle van 'n lierkrach daoveur geld eweggegooid; wat zouwe de jonges van zoene ‘kunstemeker’ kinne liere? Wie evel de opvatting euver 't nut van lichamelike ontwikkeling oet Duitsland euvergewèjd kaom, kós Mastreech neet achterblieve en leet 't Gemeintebestuur in de zomer van 1868 'nen oproop doen in de ‘Kölnische Zeitung’ veur 'n lierkrach in 't ‘Turnen, Brücklaufen und Schwimmen’. Oet 'nen houp sollicitante woort toen menier Lamster gekoze. Dee waor ongetrouwd en mós naturelik hij in de stad kamers zeuke.

Dao-euver geit 't vollegend verhool: Op d'n hook van de Vriethof en de Hellemestraot woende in deen tied 'n wedevrouw van 'ne kaptein, mevrouw van Schermbeeck mèt häör döchter; ze hadde 'n zaak in witgood en verheurden ouch gemeubileerde kamers. Lamster kaom ouch aon dat adres, zaog de kamers, die 'm bevele en naom ze. Wie ein van de döchter häöm vroog, wat heer eigentlek doog, zag heer: ‘Turnmeister, Brückläufer’; de juffrouw verstóng dat Duits neet en vroog obbenuits, wat dat waor; Lamster antwoordde: ‘Hochstand machen und Händelaufen’ en dat heer door

[p. 64]

de Gemeinte woar aongestèld um dao-in lès te geve, en wie juffrouw van Schermbeeck dat neet wou geluive, trok heer z'ne jas oet, stónt op ein, twie, drie op z'ne kop en leep toen op z'n han de kamer rónd. 't Meitske begós te keke, leep de kamer aof en reep op d'n trap: ‘Mama, komt gaw nao bove, dao is eine gek gewoorde, iech höb de sleutel umgedrèjd, heer kaan neet oet’. Mevrouw van Schermbeeck, e verstendig mins, doog de kamer ope en vónt Lamster bedaard op 'ne stool zitte. 't Gevaal lozde ziech op, Lamster bleef dao woene en trouwde 't jaor d'rop mèt de dochter, die zoe bang veur 'm gewees waor.

In dee gooien awwen tied waor 't onderwies op 't Kollezje nog gaar neet deur: daartig gölde veur e gaans jaor.

Er is toch wel voor ieder kind één dringende noodzaak, zodra het tot enige ontwikkeling komt, en dat is deze: het kind moet zich overal kunnen laten horen, zich overal in het Nederlandse gebied verstaanbaar weten te maken; het moet leren luisteren naar de klanken en woorden van het algemeen beschaafd en deze in zich opnemen en spreken; het kan dit leren door uitgelachen te worden door zijn kameraden, als hij ergens in stad op school komt; het kind zou dit doel echter ook kunken bereiken, wanneer de onderwijzer hem hielp door uit te gaan van zijn eigen taal.
(Dr. J.B. Schepers).