Dagboek 1878-1923. Deel 1: 1878-1900
(1971)–Frederik van Eeden–
Auteursrechtelijk beschermd[1886]4 februariWat zouden wij zien, als wij de materieele veranderingen konden waarnemen die plaats grijpen in onze hersenen terwijl wij denken? ▫ Zouden wij menschen, huizen en bloemen zien? Of liefde en eerzucht? Als er iemand aan de kleur rood dacht, zouden wij iets roods zien? Al zagen wij bij millioenen malen vergrooting - op welke wijze ook? ▫ Wij zouden zintuigelijke gewaarwordingen kunnen krijgen van de fijnste processen in denkende hersenen, - doch daarmee zouden wij het denken niet zien. ▫ Slechts wat wij zintuigelijk kunnen waarnemen of ons waargenomen voorstellen, is materieel - denken kunnen wij ons niet waargenomen voorstellen, denken is niet materieel. ▫ Bij het denken gebeuren dus twee dingen, iets materieels, - dat mogelijk zou kunnen waargenomen worden, en iets niet materieels | |
[pagina 122]
| |
aant.
(Verso:) | |
20 juliIk ben begonnen aan het eerste van mijn drie plannen. ▫ Het eerste is Winfried. - Een drama. Winfried zoekt den dood - aan 't strand. Er is niets in 't leven hem groot genoeg. Hij ontmoet Jezus, die nog op aarde rondwandelt. Jezus wijst hem nog een taak die groot genoeg kan zijn. Een volk dat vrij wil zijn en zichzelve regeeren. - Jezus zal hem den weg aangeven, dat te doen. Winfried is troonopvolger in het land. Hij verkeert onder 't volk. Hij maakt er een vriend, een dweeper en een vriendin een hoer. Zij zullen hem helpen. - Hij wordt door koning en regeering vervolgd. De koning sterft en hij regeert. Hij doet alles goeds wat hij kan. Het volk staat tegen hem op - en zijn vriend vermoordt hem als verrader. Het tweede is Jahweh's val. ▫ Winfried is als martelaar voor 't volk gestorven. Jezus ontvangt hem in het vagevuur en zal zijn zaak voor Gods troon brengen. ▫ Zij verkeeren even als Jezus drie dagen in de hel. Ontmoetingen daar. Wenda de hoer is er. Ook Dante. ▫ Zij varen ten hemel. Winfried wil niet zonder die vrouw binnengelaten. Op zijn voorspraak worden dronkenschap, moord/ wellust ontslagen als demonen. ▫ Ontmoetingen met Heine, Adam en Darwin, Voltaire en Confucius, Goethe/ Shelley, Spinoza. ▫ Jezus verdedigt voor zijn Vader het lot der boosdoeners. | |
[pagina 123]
| |
De heilige Geest weifelt. ▫ Hevige twisten in het hemelrijk. ▫ St Augustinus wil Luther Voltaire en Erasmus er uit hebben, Luther wil Shelley en Spinoza, - Shelley wil Gustaaf Adolf, Adam wil Darwin er uit hebben. De serafijnen strijden tegen de cherubijnen. Jahweh is zeer verschrikt - Abraham raadt hem alles er uit te gooien behalve zijn kroost. Doch dit wil Jezus niet. ▫ Jezus verbindt zich eindelijk met Lucifer - en storten Jahweh van den troon. ▫ Alles vervliegt als een droom - choor der Horen en Anangkη. Het derde is een comedie. Don Torribio. Hier krijgt een volksleider les in 't tooveren. Don Torribio geeft hem voor een korten poos de macht tot heerschen. Hij wordt despoot. Zoodra hij eindelijk Torribio zelf wil gevangen zetten breekt de betoovering en keert alles tot het oude terug. - Het eerste is niet geheel wat ik wilde - liever liet ik het sociale gedeelte weg om dat geheel voor het laatste te bewaren. Het eerste kon blijven bij de botsing van twee krachten - die vrouw en Winfried. Maar dan gebeurt er te weinig. - De vrouw moet hem dooden -, | |
21 juliVoltaire is een zeldsaam ondichterlijk mensch. Een leuk en vermakelijk raisonneur, een nuchtere geest, een man van bon sens of liever ‘common sense.’ In 't groot een modern theoloog, of Hollandsch liberaal, als een Chinees pochend op zijn helder inzicht en spottend met al wat buiten het boekje van zijn inzicht gaat. Precies Cheng-Ki-Tong. Hij heeft ook veel met de Chineezen op. Hij doet bij alles zijn best zich recht verstandig en braaf te toonen, alleen in sexueele zaken wordt het hem te machtig - daar is hij Franschman voor. Maar overigens - zijn historie is zichtbaar onpartijdig men ziet er het opzet doorheen - zijn philosophie is eerlijk en moedig en vooral begrijpelijk - zijn tragedies zijn edel - wat hij edel noemt. Van poëzie begrijpt hij niets - vrije kunst is voor hem belachelijk. Hij heeft vaste conventies voor wat edel is - en voor hetgeen in een tragedie behoort. Shakespeare bespot hij precies als tegenwoordige fatsoenlijke menschen Zola bespotten. ▫ Metaphysicus is hij volstrekt niet - hij beoordeelt al wat hem niet bevalt of boven zijn bevatting gaat - eenvoudig door een paar vreemd klinkende uitspraken uit hun verband te halen en te ridiculiseeren. ▫ 't Is jammer van de vele aardige dingen die hij van den bijbel zegt. Hij begrijpt noch het naïeve noch het verhevene van den bijbel, - hij vindt de naäperijen van Racine en Corneille mooier dan de Antieken | |
[pagina 124]
| |
zelf. Nu kan men niemand kwalijk nemen dat hij al Voltaire's uitspraken wantrouwt. ▫ Ik voor mij hoor liever de vrome Andersen, of de fanatieke Dante. Hoeveel standbeelden moest Heine niet hebben als Voltaire er een heeft. (Verso:) | |
14 oktoberHuët ziet voor de toekomst geen heil in het materialisme, evenmin in een nieuwe godsdienst. De wereld is in een staat van omkeer, de tegenwoordige maatschappij loopt op haar einde. Uit hetgeen nu is kan nooit iets komen, tenzij als Phenix uit de asch eener wereldbrand, wat blijvend bevredigt. ▫ Toch wel, dunkt mij, - alleen de asch van materialisme is voldoende een Phenix te doen geboren worden, die in niets op godsdienst lijkt en toch alles is wat men verlangen kan. Materialisme heeft een slechten klank. Het onderscheidt zich van geloofszaken en wat men hoogere aandoeningen noemt alleen daardoor, dat het gemeten en berekend wordt. Doch het is een eigenaardige dwaling dat meetbare dingen laag staan, en dat berekening koud is. Dat is een omkeering van oorzaak en gevolg. De eenvoudigste en laagststaande dingen waren altijd het gemakkelijkste meetbaar - de hoogere en samengestelde nooit. Doch wij zijn verder gekomen, en veel is begrijpelijk wat vroeger onbereikbaar leek. De materialisten denken nu dat zij er zijn, en dat zij God en 't heelal tusschen de beenen van hun passer, - en de heele menschelijke filosofie aan een meettouwtje hebben. Maar dat touwtje moet breken want het is maar stof. Zij hebben hun zaak dan voor goed bedorven. Maar aan de waarde der dingen verandert het begrijpen niet. En alleen in het beter begrijpen, het dieper bewustzijn van al het onze kan de toekomstige gemoedsrust der menschen liggen. Dat zal niets lijken op godsdienst, - evenmin op algebra. ▫ Wat voor de menschen zal zijn hetgeen de godsdienst geweest is - moet ontstaan en groeien in de hoofden der | |
[pagina 125]
| |
aant.
(Verso:) | |
23 oktoberCertainly our decayed monarchs should be pensioned off: we should have a hospital for them or a sort of zoölogical garden, where these wornout humbugs may be preserved. It is but justice that we should keep them since we have spoiled them for any honest trade. (George Eliot, letters to Mr. Sibree.) (Eigenlijk een schoolmeisjes pedanterie.) | |
24 oktoberTheory, and all other explanations of processes by which things came to be produce a feeble impression compared with the mystery that lies under the processes. (G.E. letters to Mad. Bodichon.) Faulty - miserably faulty I am - but least of all faulty where others most blame. G.E. (Verso:) | |
2 novemberWat een hart bij Huet in zijn boekje over Potgieter! ▫ ‘Ze hebben mijnen vriend weggenomen; doch gelukkig weet ik waar zij hem gelegd hebben. Begraven hebben zij hem, begraven in zijn eigen Verspreide en nagelaten werken. Indien gij een schrijver zijt, lezer, bid dat na uwen dood niemand uw verspreide en nagelaten werken uitgeve.’ ▫ Dit zijn warme, | |
[pagina 126]
| |
aant.
(Verso:) | |