|
| |
| |
| |
8.
Hoort toe gy arm en ryk.
(Van den Hertog van Brunswyk.)
| |
Eerste melodie.
| |
| |
A.
| |
| |
| |
B.
| |
C.
Hoort toe, gy arm en ryk,
van den hertog van Bronswyk
op de zee met groot bezwaren.
Den hertog met goed verstand
Maer zyn huisvrouw was bedocht,
zy bad met groot verzeeren,
zoo haest als hy best mogt
| |
| |
Den hertog door dit beklag
sprak: ‘myn weerdige vrouw,
blyf ik zeven jaer lang weg,
trouwt vry eenen anderen gouw!
maer bidt den heer der heeren,
dat hy zyn gratie in my zend
aen de schepen met verdriet,
Zy hem in haer arm ontfing
en sprak: ‘o man geprezen,
bewaert de helft van dezen ring
en wilt my gedachtig wezen!’
Den hertog door 't bidden van haer
nam d' helleft van den ring,
zeer bedroefd van hem ging
Den hertog voer op de reis,
hy had beter t' huis gebleven.
Een grooten wind voorwaer
zeil en masten scheurden daer,
behalven 's hertogs schip verheven,
ongeschend alleen is gebleven.
door dit verdriet aldaer,
't welk hem niet naeren mogt,
want zy geen volk vernamen,
dat zy aen land nooit kwamen.
Dit schip dat was zeer groot,
van victalie wel voorzien,
van buskruid, meel en brood
tot oorlogs behoef, met veel
als de schepen zyn doorschoten.
die sprak met groot geklag:
‘myn lieven vrienden gewis,
laet ons zeilen zonder staken,
't is even eens waer 't is,
tot dat wy aen 't land geraeken.’
Den wind verhief nog meer
en de zee die wierd zoo strang,
zoo dat met groot verzeer
kabels en zeilen moesten ontblyven,
lieten 't schip op gods raed
meer als vier dagen lang,
nog en vonden geenen raed,
de zee en die was strang,
hunnen mast die smeet in twee,
dan moesten zy veel leed bezuren
van wonderlyke avonturen.
daer geen schepen van hier omtrent
en konnen varen ongepraemd;
die in dees zee geraeken.
Den hertog met groot misval
moest daer zyn woonsteê maken.
| |
| |
Aan deze zee zyn steenen groot
die aen alle stael en lood
blyven hangen ongespaerd,
zoo dat er geene schepen niet
voort kunnen varen met eenen,
zy moeten blyven in 't verdriet
door 't geweld van deze steenen.
Zy moesten blyven in nood,
was 't niet een groot geween!
en moesten sterven de dood,
behalven den hertog alleen;
ten einde van zeven jaren
kwam hy nog weder t' huis
met alzoo groot bezwaren.
leit een wildernisse groot,
daer regeerde doen ter tyd
die doen kwam zonder faelen
om zyn jongens aes te halen,
doen hy 't schip wierd gewaer.
Dezen vogel groot van magt
omtrent het schip zeer koen,
zoo dat zy hun durfden niet
of den fellen vogel, ziet,
zou ze hebben weggedreven.
't Gebeurde eens by nood,
dat een van 's hertogs liên
boven op 't schip was gegaen.
Den vogel kwam daer gevlogen,
heeft hem van 't schip getogen.
Den hertog, hoort myn vermaen,
sprak tot zynen heeren fyn:
‘wy kunnen de dood niet ontgaen,
'k wil de vogelsspys zyn.’
Doen sprak den hertog fier:
‘'t is beter een korte dood te sterven,
met honger langer te zwerven.
sprak den hertog overluid,
naeit my in een ossenhuid,
legt my dan op 't schip zaen,
daer nevens myn zweerd verheven,
komt dan den Griffioen aen,
's Morgens als 't was klaer dag,
dan kwam hy alzoo hy plag
zeer vreesselyk opgenomen
en gebragt al zonder dangier
by zyn jongens zonder schromen.
bragt den hertog in zyn nest
en vloog wederom van daer
nae 't zelve schip zyn best.
Maer den hertog geheel verveerd
was benouwd in al zyn leden,
heeft terstond met zyn zweerd
met zyn zweerd gesneden dood.
En den edelen hertog doen
en dorst daer niet langer blyven,
hy dagt, kwam den Griffioen,
| |
| |
Hy ging terstond van daer
dat hem god van dit bezwaer
Den hertog van hongersnood,
heeft hy van honger groot
wilde kruiden moeten eten.
Het gebeurde op eenen dag,
den hertog dagt hem bevryd,
van twee wilde dieren doen,
eenen lintworm fel van togten,
d' ander een leeuw zeer koen,
die tegen malkaêr vogten.
en benouwd al totter dood,
hy en dorst voor dat gediert
hem daer niet begeven bloot.
Den leeuw heeft hem geweerd,
zoo hy zag den stryd begonnen,
den lintworm met zyn steert
den leeuw zou hebben verwonnen.
die dagt met groot bezwaren,
de dood kan ik niet ontgaen,
als zy my worden gewaren.
Dan dagt den hertog fier:
heb liever dat my den leeuw ontlyve,
dan ik van dit fenynig dier
hier alleen zou moeten blyven.
en heeft genomen zyn zweerd
den lintworm zynen steert
Als dit zag den leeuw verheven,
heeft hy den lintworm doen
terstond gebragt om 't leven.
Als den lintworm was dood,
den leeuw met couragie styf,
die sprong van blydschap groot
en den edelen hertog, ziet,
wierd bevreesd en alzoo flouwe,
den leeuw miste hem niet,
maer als een hond kwam hem klouwen.
Waer dat den hertog ging,
den leeuw volgde hem naer,
en brogte den hertog aldaer.
Den leeuw met blydschap groot
bleef by hem zonder flouwe,
en was hem altyd getrouwe.
De hertogin, hoort dit bedied,
was benouwd in dit gespan:
van den hertog haren man,
zoo dat er veel heeren groot
haer vervolgden zonder ophouwen,
zy meinden den hertog was dood,
elkeen wilde haer trouwen.
heeft gepeist in dit gespan:
zoo zal ik trouwen een ander man;
't is niet goed te blyven alleen,
dagt zy met groot bezwaren,
't is nu zeven jaer geleên,
dat men hem hier zag varen.
heeft zy ontfangen trouwe.
Den hertog door 't geklagt
was doen met grooten rouwe,
en straks al zonder faelen
kwam daer aen zee op dat pas
aenstonds een schip gevaren.
| |
| |
hy riep den schipper aen kant,
‘Ja,’ riep hy zeer vigilant.
Den hertog met kloek verstand
heeft van blydschap gekreten.
In dit schip was den vyand,
dat heeft hy niet geweten.
Als zy kwamen aen 't land
en den leeuw wierden gewaer,
‘laet die felle beeste daer,
of wy zullen u niet laten in!’
Dan sprak den hertog koen:
‘och myn vrienden, by gods min!
den leeuw zal u niet misdoen!’
Hij nam den hertog en den leeuw,
Maer den vyand kwam daer zaen
by den edelen hertog fier
en riep met groot vergrouwen:
‘mynheer, wat doet gy hier?
uw vrouw zal morgen trouwen!’
Als den hertog heeft gehoord,
van zyn huisvrouwe zulk vermaen,
hij wierd geheel gestoord
‘'k en kan 't gelooven niet!’
zy beloofde my zonder ophouwen,
doen als ik van haer schied,
geen ander man te trouwen.’
Dan sprak den vyand snood:
‘hertog, dat is immers waer.
Maer zy meint, gy zyt lang dood,
en zal u dat niet rouwen,
- ‘Het zoud my verdrieten zeer,
wist ik de waerheid klaer.
Wat zoud 't my baten, heer?
ik ben te verre van daer,
ik kan 't beletten niet,’
sprak hy ‘hoort myn bedieden!
't is my een groot verdriet,
dat ik 't moet laten geschieden.’
Den vyand nae zyn begeer,
sprak: ‘wat zult gy geven my,
dat ik u morgen vroeg, heer,
daer uw paleis is verheven,
dat gy uw ziel aen my zult geven?’
sprak: ‘myn ziel geve ik niet,
om zoe te geven met vliet.
Nogtans is myn begeeren wys
maer myn ziel van hoogen prys
hoort toe den heer geprezen.’
Den hertog verbaesd daer af
heeft hem hier op bedogt:
dat 'k dan ontslapen mogt!
den leeuw, dagt hy aldaer,
is my getrouw zonder staken
als hy wordt 't land gewaer,
Den hertog met vrees bevaen
sprak tot den vyand Satan:
‘ik ben te vreê, wel aen,
maer den leeuw moet met my gaen,
en gy zult my beloven, ziet,
te brengen zonder ophouwen
en slapend zonder verdriet
voor 't paleis van myn vrouwe.’
| |
| |
Den vyand dagt: 't is profyt goed.
Hy heeft de reis aenveerd.
Den hertog met kloeken moed
viel in 't slaep zeer ongedeerd.
Dus meinde den vyand, ziet
maer hy kon 't volbrengen niet,
want den leeuw bleef hem getrouwe.
met den hertog geheel bevryd,
maer den leeuw al met onvreê
als hy het land begonst te naeken,
groot gerugt beginnen te maken.
heeft den leeuw gemaekt misbaer,
in 's hertogs aenschyn bloot
zeer gekrouwd smeten aldaer.
Den leeuw door liefde groot,
om zyn heer wakker te maken,
zeer gekwetst 's hertogs kaeken.
den leeuw nog langs hoe meer
met huilen en tieren was,
zoo dat den hertog ontsliep
dat hy met luider stem riep:
‘o heer, wilt my genaedig wezen!’
Den vyand een regten schoft,
maer hy moest volbrengen gaen
aen den hertog, wilt verstaen:
te brengen van stonden aen
voor zyn paleis verkoren,
maer had 't den leeuw niet gedaen,
's hertogs ziel was verloren.
als hy was uit 't verdriet.
Hy heeft met grooten vlyt
zeer neerstiglyk bespied,
nae zyne lieve huisvrouwe.
Elk zeide: ‘zy is de bruid
en zy zal morgen trouwen.’
veel juffrouwen en heeren,
niemand en kende hem niet,
't was voor hem groot verzeeren.
Het volk dat was bevreesd
elk riep: ‘wat groote beest!
wilt van dezen bedelaer vlien.’
vertrekken deed zeer zaene,
want de hertoginne aldaer
moest naer de kerke gaene.
Den hertog, hoort myn bediên,
Maer denkt eens, wat rouw
leed den hertog zonder flouwen,
als hy zag zijn eigen vrouw
met een ander heer gaen trouwen!
De hertoginne wierd getrouwd
sommige heeren uitverkoren.
Elk hield hem voor bedelaer,
niemand en wild' hem hooren.
| |
| |
want zy hadden zeven jaer
met pyn en zwaer verdriet
't en was voor hem geen schande.
Alsdan korts naer den noen
de maeltyd op 't beste was.
Veel edel heeren waren doen
nae de feest op 't zelve pas.
om een dronk wyn of bier,
maer niemand wilt hem ontfermen.
Maer korts kwam daer een heer,
van den hertog van Brunswyk.
‘Zegt eens aen de bruid, behende,’
sprak hy zonder verzeere,
‘zy my een dronksken zende
tot gedenkenis van haren heere!’
Den knegt met klaer bescheid
en heeft de zaek verbreid
ter eere des hertogs van Brunswyk
zoudt gy een dronk my geven!’
sprak met woorden in dit gespan:
want dit was eens myn man,
god wil zyn ziel gedenken!’
En uit een schael van goud
gaf zy den man te drinken.
ten hertog zonder verdriet:
‘dezen wyn zendt u de bruid
voor een gedenkenis, ziet.’
Den hertog den wyn ontfing
en heeft ten zelven stonden
met de schael haer weêrgezonden.
dit zoo zag in het gespan
en riep met groot dangier:
't stuk van den ring verheven
d'een tegen d'ander gezet,
't is vast aen malkaêr gebleven.
van den almogenden heere.
De hertoginne was zeer benouwd,
haren heere ging zy inlaten,
den bruidegom was belaên,
hy mogt by zyn bruid niet slapen.
Daer was een groot gekryt
onder den bruidegoms vrinden,
die te vooren waren verblyd
en hun daer lieten vinden.
viel door blydschap van haer zelven
haer hert scheen te overwelven.
wierd hy aenstonds gekleed,
voor een wonderzaeke verbreed:
zyn ryk wederom verworven,
maer korten tyd daer naer
| |
| |
Hoort, met wat liefde groot
dezen leeuw was nu bevaen.
den leeuw wilt van daer niet gaen.
Als men 't lyk ter aerde droeg,
deze beeste ging ook mede,
bleef op 't graf spaede en vroeg
liggen met groot onvrede.
Met veel huilen en geraes
dezen leeuw op 't zelve pas
hy en wilde eten of drinken niet,
niemand kost hem vermorwen,
en zoo met groot verdriet
De hertoginne van Brunswyk
liet het komen in 't openbaer
en maken een schoon pilaer,
en by 't graf stellen liet
met een leeuw daer op gesneden
ter gedagtenis, zoo men ziet
tot op den dag van heden.
1, 3. De valsche klemtoon van dén, die in de eerste melodie gevonden wordt, schijnt ook wel door de tweede vereischt. - 12, 2. de Leverzee, de fabelachtige zee, ook vermeld in het oude gedicht bekend als De reis van Sinte Brandane. - 33, 7. den vyand = de duivel. - 36, 2. en 4. H.v.F. stelt vernam, onbekwam. - 46, 3. al bijgev. - 63, 7. spaede bijgev. naar de losse bladen.
| |
Tekst.
Van Paemel, los blad, nr. 28, ‘Schoon historie-liedeken van den Hertog van Bronswyk, hoe hy verzeylde op de wilde zee, zeer wonderlyk om te lezen of te zingen. ‘Stemme: van Helena’; -J. de Cort, Antw., los bl. nr. 13. - Willems, Oude Vl. ld., nr. 107, bl. 251, bracht het lied op 38 strophen. - De Coussemaker, Chants pop. des Flam. de France, nr. 47, bl. 152, geeft, met enkele varianten, den tekst van Van Paemel. - Hoffmann, Niederl. Volksldr., nr. 2, bl. 6, naar Van Paemel. Hier overgenomen met de verbeteringen door H.v.F. aan het stuk toegebracht en door hem aangeduid. - Erk u. Böhme, Deutscher Liederhort, I, nr. 27, 86, leeren, dat het lied vroeger werd medegedeeld door F. von der Hagen in ‘Neues Jahrbuch der Berlinischen Gesellschaft für deutsche Sprache’, 8, bl. 359, en geven eene Duitsche vertaling van de eerste vijf strophen. - Over dit lied, waarin men ‘herinneringen aantreft aan het verhaal van Hilde, dat als 't ware de inleiding tot het eigenlijke verhaal van Gudrun vormt’, zie Dr. G. Kalff, Het lied in de M.E., bl. 105 vlg..
H.v.F. doet opmerken, dat het blijkt uit verschillende uitdrukkingen van den verjongden tekst, zooals we dien thans bezitten en die van de Rederijkers afstamt, dat het lied oorspronkelijk tot de XVe eeuw behoort. Dr. Kalff was vroeger van dezelfde meening, en dacht, dat het misschien door het toedoen van eenig liedjeszanger in den tegenwoordigen toestand werd gebracht. Op deze meening kwam hij echter terug (Tijdschrift voor Nederl. taal- en letterk., V, 1885, bl. 68 vlg.). Overwegende, dat verschillende liederen, zooals het lied ‘van Grisella’ of ‘Griseldis’, - ‘van den Heer Frederic van Genua en zyn huysvrouwe’, - ‘van de verduldige Helena’, - ‘van Valentyn en Oursson’, aan volksromans van het begin der XVIe eeuw zijn ontleend, en alhoewel dit niet het geval is met het lied ‘van den Hertog van
| |
| |
Brunswyk’, gelooft Dr. Kalff nu ook niet langer aan den hoogen ouderdom van dit laatste stuk. Al deze liederen zijn in denzelfden trant, in dezelfde epische versmaat, die aan de Niebelungenstrophe herinnert.
De naam van Brunenswijc, Bruinswijck wordt meermaals in onze liederen vermeld; zie Hoffmann v.F., Niederl. geist. Ldr., nr. 76, bl. 158, en Bäumker, Niederl. geist. Ldr., nr. 76. bl. 314; Antw. lb., nr. 15, bl. 20, nr. 84, bl. 127, nr. 151, bl. 225, enz.
| |
Melodie I.
De Coussemaker, t.a.p.D.C. houdt deze melodie voor een der merkwaardigste zijner verzameling en is overtuigd dat zij in de XVe eeuw thuis behoort. Zij kan ook wel van lateren tijd zijn; immers nog lang na de XVe eeuw doen zich melodieën zonder leidtoon (gevoelige noot) voor. - Overgenomen door Erk u. Böhme, t.a.p.
| |
IIa.
Praetorius, Musae Sioniae, 1609. De hierboven aangeduide wijs ‘van Helena’ is ontleend aan een lied met denzelfden naam (Van Paemel, los blad, nr. 27) met wijsaanduiding ‘van den Graeve van Roomen’. De Nederlandsche tekst van dit laatste lied schijnt verloren, doch de Duitsche is bewaard gebleven en wordt medegedeeld door Böhme, Altd. Lb., nr. 7, bl. 38 en door Erk u. Böhme, t.a.p. I, nr. 29, bl. 93, waar men mede de melodie volgens Praetorius vindt.
| |
b.
Een dev. en̄ prof. boecxken, Ant. 1539, nr. 102, uitg. D.F. Scheurleer, bl. 129, met wijsaanduiding ‘Ick ligghe op die steenpoorte ghevaen’ voor ‘Sal ick sijns langhe ontberen’. De overeenkomst met de voorgaande melodie werd vastgesteld door Böhme. Volgens denzelfde kan de stem ‘Ick ligghe’ enz. bij eene Nederlandsche navolging van ‘Der Graf von Rom’ behoord hebben. Het lied verhaalt van een Graef die naar het Heilig land trekt, gevangen wordt genomen en door den moed en den list zijner vrouw wordt verlost.
| |
c.
Deze nog jongere melodie dan de twee voorgaande wordt insgelijks medegedeeld door Erk u. Böhme, t.a.p., naar ‘Gesänge aus gewissen Psalmen Davids’. Amst. L. Elzwiern, 1646.
Op de melodie ‘van den Graeve van Roomen’ werden de Nederduitsche lezing van het lied van Egmont en Horn (Uhland, Volksldr. nr. 356) ‘Als men schref vöffteinhundert’, en de Duitsche lezing van 't Wilhelmus (Ambraser Lb., 1582, nr. 146) gezongen. Dezelfde wijs diende voor de reeds aangehaalde liederen ‘Aenhoort zonder vermyden (Griseldis), Van Paemel, blad 24; - ‘Gy mans en vrouws personen’ (Helena), id., bl. 27; - ‘Aenhoort dit lied zeer kragtig’ (Frederic van Genua enz.), id. bl. 68, en van de Geuzenliederen: ‘Wy Amsterdammers zijn ghelegen’, en ‘Hoort toe allegelijcke’ (1576), Van Lummel, bl. 216, 279.
|
|
Auteursrecht onbekend