Journaal. Deel 3, boek 7

[De maent van Augustus]

[Den 1en Augusti]

Den 1^en Augusti wast eerst tamelick weder. Uyten leger vertoogh naer Hollandt de heere Joachimi om voorts naer Zeelant te gaen, daer de Staten Generael meinden dat hij meer dienst soude konnen doen om gelt vande provincie te voorderen als in den leger, ende om eensamentlijck den Staten voor te dragen tgebreck van gelde dat in den leger was, ende dat se ordre wilden stellen, dat metten eersten daer gelt mocht commen, opdat bij faute van dien geen retardement in de saecken en viele. Sijn Ex^cie meinde metten eersten de approchen te doen beginnen ende hadde daertoe de generaels ende alle de ingenieurs beschreven om met heur daerop te adviseren, maer omdat eenige buytenwercken noch niet gemaeckt en waeren, werde des noch uytgestelt tot op morgen. In den leger quamen naernoen de heeren van Oeijen ende van Loenen om als gedeputeerden daer te blijven. Anders bestondet tegen den avont seer te donderen ende te regenen, ende Sijn Ex^cie dede snachts in een vande redouten bij Graef Willems quartier op de duynen gemackt, planten 2 stucken om daermede te favoriseren de approchen aen die sijde als men die beginnen soude. Den Almirante lach noch stille ende dede bij Ruremonde een brug over de Mase maken.

[Den 2en Augusti]

Den 2^en Augusti was tamelick weder. Men arbeide alomme noch al evenseer aende buytenwercken om dselve stijver te maken, ende alsoe de ordre gestelt was om de approchen te beginnen, vraechde Sijn Ex^cie aende gedeputeerden vande Staten of sij noch een revue vanden leger wilden doen, meinende dat tselve best soude konnen geschieden eer men approcheerde, twelcke bij den gedeputeerden aengenomen wesende, sijn de approchen te doen wederom uytgestelt ende ordre ende last gegeven om op morgen een revue te doen. Naernoens quam een jongen uyte stadt, seggende dat se van binnen noch evenseer arbeiden om den couradors te verstijven ende den dijck wel wech te karren ende de huysen aende Mase te vullen, ende dat gisteren 4 mans in stadt met een schoote in een schietgat dootgeschooten werden. Den Almirante dede vrouch alle sijn leger aen brant steecken, ende vertooch naer Kessel toe, doende sijn brug wederom breecken ende volgen.

[Den 4en Augusti]

Den 4^en Augusti was seer regenich weder. Men begonst de reveue heel vrouch te doen, die boven alle crancken ende absenten bevonden werden te wesen, te weten alle de ruyterie 4827, als: te weten, de vanen van Sijn Ex^cie 112, Graef Lodwich 94, Artur 87, Pisset 74, M. Bax 62,

[p. 432]

P. Bax 57, Sale 82, Batenburch 86, Dona 155, H. Solms 158, Erbach 107, Risoir 90, Merwe 67, Megang 88, Stakenbroeck 84, G. v. Nassau 77, Corbeecke 78, Panier 80, Rijhoven 60, Graef Hendrick 80, Wischart 85, Clout 82, Quaet 82, Edmonde 86, du Bois 85, Wel 77, Wagemans 98, Brouhen 80, Solms 183, Bennenburch 192, Bambach 129, Bambach Carab. 104, Schouwenburch 101, Eck 130, Eissel 95, Vere 84, J. Bax 75, Balen 82, Graef Fr. van Solms 63, H^r. Daerl 73, Zallant 97, Brun 86, Ripperda 83, Smeltsing 96, Rijngraeff 159, Loe 134, Bervoets 99, Westerholt 111, Stael 124, Wijnschenck 76.

Ende alle tvoetvolck 15074 mannen, als te weten: de vendelen van Graef Ernst 124, Cristiaen Jhoen 306, Burchart 245, Pithaen 91, Criminits 140, Weckerley 121, Hanecrot 121, Breder 108, de Roy 140, Huseman 136, Marquette 124, Marly 84, Gilson 97, Benoit 87, Havrincourt 101, Leest 72, la Fosse 93, Mulqueau 110, Visé 112, Garde 172, Hohenloe 138, Tijmpel 127, Wingaerden 93, Loen 102, Uytenhove 99, Verhouven 61, Rheenen 90, Gribbeval 81, Leeu 79, Bethune 177, Dessau 107, Chelandre 105, Hamelet 103, du Puis 103, Buisson 102, Seridos 91, Viteval 120, Monmartijn 105, Dort 75, Calvart 110, Marlyn 132, Bont 70, Heeckeren 132, Verburch 109, Graef Willem 191, Graef Hendrick 166, Eussum 158, Blau 142, Graef Lodewich 135, I. van Nijl 133, Eminga 119, Arnsma 136, Camminga 97, Herema 115, E. Grovesteyns 15O, Ripperda 107, Dommarville 173, Rocques 118, Brusse 68, Hallart 91, Silve 107, la Hay 86, Sancy 122, Sarocques 114, S^t. Hilaire 104, vander Noot 121, Bievry 104; Rollet 88, Sidlenisky 164, Prince 102, Rassart 80, Cordon 110, Edmonde 156, Brog 116, Hinderss. 103, Hamilton 125, Sincler 106, Balfour 113, Coutis 133, Mackaigne 134, Herry Brus 135, Arskyn 115, Vere 200, Garnet 115, Concke 115, Pakenhan 132, Dorley 82, Froste 138, Daniel Vere 94, W^m. Craft 123, Grevil 159, W^m. Lovelace 122, Ogle 122, Robert Drury 126, Cliffort 114, Wrathe 162, Frijer 118, Wodhuys 141, Allein 90, Balle 143, Panthon 95, Lyfle 99, Prout 136, Rogers 91, Horatio Vere 192, Cissel 120, Harcot 152, Hunkus 132, E. Vere 131, Richaires 115, Morgan 124, Conygrave 91, Knouleis 114, Wiathe 78, Drake 128, Cesar 111, Metkercke 125, Fr. Crafts 120, Dutton 123, Sutton 134, Hatwicksen 119, Bingam 90, Vavasour 120, Wigmour 102, Cocaine 91. Om dese reveue te doen werden alle de ruyterwachten vande stadt afgehaelt, twelcke die van binnen siende, vielen met eenige peerden ter brugpoorte uyt naer Esseren toe, daer sij een soetelaer ende een paert namen ende bijnaest gecregen hadden de gedeputeerden

[p. 433]

vande Staten, die daer heen quamen rijden. Sij souden apparentelick meer schade gedaen hebben, indien niet eenige van onse ruyteren en waren aengecommen geweest ende heur ingedreven hadden. Sij riepen seer haesop naer de caescamer. Den Graef van Hohenloe commende van Buyren, quam in den leger bij Sijn Ex^cie ende vertooch wederom naer Nieumegen. Sijn Ex^cie creegh tweederlei tijdinge vanden viant, d'eene dat hij met sijn leger te Kessel gecommen was, ende d'andere dat hij over de Mase naer Gelder getogen was, daerom hij becommert in tstuck was, ende sondt naer Graef Ernst bij Berck om wel toe te sien, ende ontboot dat men alle t'meel op sijn wechtrecken op sGravenweert gelaten doen brengen soude naer de Voorne, off den viant sin mocht hebben naer Ravestein te commen, ende laste dat men tot Nieumegen malen soude soe veel mogelick, ende t'meel in tonnen slaen. Hij sondt voorts uyt verscheiden partijen ruyteren om te recht te vernemen waer den viant heen mochte commen. Anders dede hij desen avont de approchen beginnen, te weten van sijn quartier langes den dijck van Esseren naer den Maesdijck ende de Mase aen; van Graef Willems quartier over de ackers ten suytwesten naer de Hampoorte toe, beginnende vande redoute, daer te vooren begonnen, ende van Vere quartier langes den Maesdijck ende soe naer de stadt toe, daeraf die van Graef Willem een goede approche deden, ende om die te favoriseren werden 2 stucken geplant besijden de redoute daer gemaeckt, maer in Sijn Ex^cie quartier werde niet besonders gedaen, omdat de ingenieurs ende conducteurs te lange disputeerden, soe dat se de approche niet en brachten totten Maesdijck toe. Den heere van Bethune hadde versocht de eerste approche te mogen doen ende sulcx geobtineert tot miscontentement vanden colonnel Loen, wiens beurt het anders was. Van Vere sijde werde de approche begonnen een groot quartier uyre gaens vande stadt, daer se vooreerst een corps de guarde op den dijck maeckten, ende wilden dat trecken met een vleugel naer de Mase toe tot verwonderinge van velen, waerom sij heur approche tegen alle ordre ende reden van soe verre begonnen. Den viant schoot weinich, daerom bijnaest niemant gequetst en werde. Den Almirante quam met sijn leger te Gribbevoorst, Lottem, Voorst ende Brouckhuysen ende sondt terstont naer Gelder om van daer noch te halen 6 stucken geschuts, ende liet tgeluyt loopen, dat hij naer ons leger wilde commen om dat te slaen, ofte de stadt Grave te ontsetten. Hier quam in sijn leger Graef Harman vanden Berge.

[Den 4en Augusti]

Den 4^en Augusti was seer regenich weder. Men arbeide noch seer aen diversche buytenwercken ende om de approchen te verstijven, daertegen

[p. 434]

seer met musquetten uyte stadt geschoten werde doch sonder merckelicke schade. Op den middach vielen die vande stadt langes de Mase boven de stadt uyt, maer omdat die approche noch aenden Maesdijck niet en was, en quamen sij totte approche niet, deden sulcx geen schade ende schermutseerden meer als dat se uytvielen ofte aendrongen om yet te doen. Op den middach creegh Sijn Ex^cie diversche tijdinge, dat den viant te nacht gelogeert hadde in de voors. plaetse, ende dat hij t'avont wel mocht commen logeren te Vierlingbeeck ende Groningen, ende daernaer trachten in te nemen thuys te Gennep, daerom hij uytreedt om de advenuen van t'leger noch te besichtigen, om de wercken over de Mase gemaeckt tegen de aencomtste van buyten bet te doen opmaken ende verhaesten, ende om te sien of ergens noch yet gebreecken soude. De gedeputeerden adverteerden den Staten vande aencomptste vanden viant. Sij souden van dage tcrijsvolck, dat buyten repartitie is, een halve maent solts betaelt hebben, maer omdat se niet gelts genouch en hadden, deden sij maer een vierendeel van een maent betalen ende schreven aende Staten, aen die van Utrecht ende aen die van Gelderlandt om gelt. Den viant stelde van dage voor Venloe in ponten over veel ruyteren, ende soe de advertissementen liepen wel 18 vanen, die naer Gelder reden om eenich geschut van daer te halen. Een rentmeester vanden heere van Mackum, commende om consent om sauvegarde vanden viant op sijn goet te mogen nemen, seide dat de jouffrouwen vanden Berge tot Blerick toe den Almirante waren tegen getogen geweest. Graef Harman vertooch desen dach weder uyten leger vanden Almirante. Snachts ging men mette approchen voort. In tquartier van Sijn Ex^cie werde de begonnen linie verlengt wel 375 treden ende deur den Maesdijck gebracht tot aende Mase. Die van Graef Willem deden mede een goede approche naer t'moeras toe, dat sij op de rechterhandt lieten, maer die van Vere en deden niet dan de begonnen approchen voorts op te maken, hoewel die heel spottelick was. Die vande stadt en schooten snachts niet, daerom ons volck beter gelegentheit hadden wel te approcheren. Onse wacht staende naer Cuyck sagen snachts veel vieren op de Mase ende sonden eenige ruyteren daerheen, die wel eenige peerden van verre hoirden, maer meer niet en ontdeckten.

[Den 5en Augusti]

Den 5^en Augusti was tamelick weder. Sijn Ex^cie sondt vrouch uyt verscheiden partijen van ruyteren op beiden sijden vande Mase om rechte kontschap vanden viant te crijgen, omdat hij oick tijdinge hadde dat de ruyteren vanden viant binnen Gennep waren gecommen. Daer soude naer gewoente een convoy naer Nieumegen gaen, maer sij werden verschrickt,

[p. 435]

overmits eenigen heur quamen seggen, dat wel 600 peerden vanden viant in trijckse bosch waren. Sijn Ex^cie dit hoirende dede opsitten ontrent 2000 ruyteren uyt alle quartieren ende nam mede 1500 man uyt sijn quartier ende uytet quartier van Vere, daermede hij op de bane tooch ende lange omreedt, maer en vondt niemant, ende doen verstont men dat den viant geschut uyt Gelder hadde gehaelt ende naer Aerssen hadden gebracht, daermede tconvoy voorts naer Nieumegen was gegaen, ende soe eenigen viant daerop hadden gecommen, soude Sijn Ex^cie weder op heur gevallen hebben. Anders dede hij evenseer arbeiden over de Mase om van die sijde niet alleen de stadt te besluyten, maer oick tvelt van t'eene quartier tottet ander te bevrijden, ende en was niet wel tevreden in de sobere approche van Vere. Snachts en approcheerde men in t'quartier van Sijn Ex^cie niet, omdat se de linie den voorleden nacht gelopen eerst wilden wel verseeckeren. Graef Willem dede noch al naerderen; d'Engelsen en deden mede niet met allen. In tquartier van Sijn Ex^cie was een alarme, omdat een ruyter buyten op de schiltwacht staende geschoten werde, maer daer en viel meer niet.

[Den 6en Augusti]

Den 6^en Augusti was tamelick weder vermengt met eenigen regen. De Staten Generael hadden goetgevonden gedeputeerden in alle provincien te senden om d'selve te bewegen tot furnereren van gelt, ende hadden daerom uyten leger ontboden Eyssinga om te gaen naer Vrieslandt ende Groeningen, ende Oijen om naer Gelderlandt te gaen. Desen vertogen vrouch uyten leger met last om met eenen den Staten te verthoinen de groote benautheit van gelde vanden leger ende te vervolgen dat metten eersten gelt derwerts mocht gesonden werden. Op den middach creegh Sijn Ex^cie 2 van sijne trompetters uyten leger vanden viant wederom ende eenige boeren, die verclaerden dat den Almirante metten leger desen morgen gecommen was tot Maeshees ende voorts commen soude naer Gennep om die plaetse inne te nemen ende daer een brug te slaen, waerom Sijn Ex^cie rontsomme ging rijden om de wercken te besichtigen ende te doen advanceren ende op alle advenuen te letten, gaf ordre om alle de wachten te verswaren ende om hooge vierbaekens te maken, ten einde aende quartieren haestich signael te mogen doen, stellende alle ordre om den viant te verwachten, daertoe hij mede beval dat naer den middernacht alle sijn volck in de wapenen souden wesen, twelcke naerderhandt gecontinueert werde soe lang den viant met sijn leger naerbij was. Een Duyts willende uyte stadt tot ons overloopen, werde gekregen ende weder in stadt gesleept, ende daer gehangen. Snachts werde aende sijde van Sijn Ex^cie wederom een linie

[p. 436]

gelopen naer tsuyden toe voorbij de buytenhameie vande poorte, daer eenige soldaten aenliepen ende tslot af wilden slaen. Dese hameie stondt verre buyten de stadt op den dijck, die daer beclemt wert tusschen twee wateren ende sulcx mette hameie bequamelijck gesloten wert, dan die was nu verlaten bij die van binnen, omdat se soe verre afstont.

In tleger van Sijn Ex^cie was seer groote armoede onder de Engelschen, daeraf de soldaten den capiteinen ende de capiteinen den Generael Vere beschuldichden, seggende dat hij heur gelt onthielt ende een merckelicke somme alle maenden op heur betaelinge corte, sonder dat yemant yet daertegen mocht seggen ofte liep fortune van cassatie, daerdeur in den leger een grooten opspraeck op denselven Generael quam, te meer omdat hij hem in veel delen stack tegen Sijn Ex^cie, meinende dat hij met tcommandement over een derde van den leger te hebben was van soo veel auctoriteyt als Sijn Ex^cie, royde daerom op sijn provoost om onder den provoost generael niet te staen, begonst justitie apart te administreren ende te doen executeren, jae en wilde niet gedogen in dese tijt, dat de sententien bij den crijsrade gewesen in sijn quartier vanden provoost generael souden geexecuteert werden, niettegenstaende Sijn Ex^cie hem tot meermalen tselve dede bevelen ende vermanen, daerdeur ende andere picquerien tegen Sijn Ex^cie geclommen, dat d'selve sach dat hij generael d'approchen voor de stadt niet en wilde behartigen ende doen voorderen, sulcx als van noode ende doenlijck was, schepte Sijn Ex^cie op hem een afkeer, die mogelick soe haest niet en sal willen vergaen.

[Den 7en Augusti]

Den 7^en Augusti was voornoen schoin weder. Sijn Ex^cie verstaen hebbende dat den viant al vast de Mase afquam ende veel van sijn amunitie ende meest geschut in ponten ende schepen afbracht, nam voor denselven een afbreuck te doen ende van over de Mase opwaerts te trecken met 1000 man te voet ende 3000 peerden ende met te nemen eenige halve canons om soe des viants ponten ende geschut te onderscheppen, ende dan mettet geschut in de gront te schieten ofte af te driven, twelcke hij estimeerde wel om te doen, omdat den viant metten heelen leger langes de Cuyckse sijde vande Mase quam. Ende om expediter voorts te commen, wilde hij alle sijn voetvolck werpen op 160 wagens, ende soe in haest deurbrengen, doende tgeschut soe seer mogelick volgen om den viant onversiens te onderscheppen. Veele oversten, die bij Sijn Ex^cie waren, vonden mede goet ende noodich, dat men wat doen soude, ende dit konnende geschieden sonder gevaer te loopen, soude den viant heel van sijn dessein brengen, daerom oick Sijn Ex^cie alle mogelicke ordre daerop stelde om noch van daege

[p. 437]

daermede deur te gaen. Hij hadde Graef Willem vrouch bij hem doen commen, die mede tstuck doenlick achte, dan soo den Generael Vere quam, stiet hijt alles om met veel gesochte ende bedenckelicke redenen, dat tleger van Sijn Ex^cie in 3 deilen lach, ende groote besettinge hadde, dat veel volcx voor de stadt op de wacht most wesen, dat de groote besettinge meest verlaten was, op de menichte vande ruyteren, dat den viant soude konnen voortsrucken ende een impressie op sijn leger doen, terwijle hij mette schepen besich soude wesen, ofte een goeden hoip volcx op de andere sijde van twater konnen hebben ende hem een escorne doen, ende in somme thoinde plat uyt, dat hij geen sin daertoe en hadde, twelcke Sijn Ex^cie siende, en wilde totte sake niet voortsgaen om min calumnis onderworpen te wesen, indien de sake hadde mogen commen qualick te vallen, ende dede daerom alle de gegeven ordre contremanderen; ende op den naernoen verstont hij dat den Almirante metten leger smiddaechs gecommen was te Oeffel ende te Beugen, ende dat op de Geldersijde vande Mase gemarcheert hadden 3 regimenten te voet met weinich peerden, daerom hem wat speet dat hij niet voortsgetogen en was, omdat hem dochte, dat hij op die 3 regimenten voordeel soude hebben konnen nemen. Voornoen reedt hij noch om ende ging alle de wercken besichtigen ende doen verhaesten tegen de aencomtste van buyten, ende commende in t'Engelse quartier vondt daer 2 soldaten uyter stadt gevangen, daeraf den eenen te nacht overgecommen was ende den anderen al den 4^en deser, wesende niet wel tevreden dat men die niet eer bij hem en hadde gebracht. Dese seiden dat t'garnisoen binnen wel 1500 man starck was, dan dat de buytenwercken niet vast en waren ende onderdiepe (ondiepe) grachten hadden, ende dat veel eirde uyte buytengrachte buytenwaerts opgeworpen was, die tottet approcheren voordelijck soude wesen, ende in somme dat weinich ordre in stadt was, ende dat se niet lang houden en konden. Snachts en werden de approchen aende sijde van Sijn Ex^cie niet genaerdert, dan alleen verseeckert, maer aende sijde van Graef Willem werden d'selve wat genaerdert, daertegen die vande stadt een uytval deden ende 5 Zeuwen dootsloegen bij quade toesicht vande sentinellen, doch evenwel werde de plaetse behouden. Den Almirante dede snachts te Oeffel een viersignael ende eenige schooten schieten, daertegen die van binnen wederom vierden ende schoten. Den Graef van Hohenloe was in tleger, gelogeert in een huys op den dijck bij Gasel, welck huys Sijn Ex^cie mede hadde doen beschantsen, ende den Graef wilde eenige wercken anders gemaeckt hebben als Sijn Ex^cie die dede maken, ende siende dat Sijn Ex^cie met sijn sin voortsging,

[p. 438]

maeckte daertegen veel disputen ende scheen in de saecke heel te onvrede.

[Den 8en Augusti]

Den 8^en Augusti was betrocken weder. Sijn Ex^cie reedt noch alomme de wercken te besichtigen, wesende den Graef van Hohenloe heel miscontent, dat men eenigen naer sijn sin niet en wilde maken, wilde in thuys niet langer blijven ende jaechde den soldaten dapper voorts om te wercken. Den Almirante bracht sijn leger alles te Oeffel bijeen, dede innenemen de stadt Gennep ende met 300 Italianen besetten, dreichde oick inne te nemen het huys, doch en dede het niet, sondt eenich volck naer Cuyck, om daer te besichtigen ende scheen daer te willen commen logeren. Sijn Ex^cie vreesde deur t'innemen van Gennep of den viant mocht trachten van over de Mase aen te commen, dede daerom de wercken aldaer seer verhaesten, ende omdat de besettinge groot was, ontboot hij aenden Generael Vere dat hij tegen den avont 5 vendelen Engelsen soude senden naer sijn quartier om de wercken over de Mase te helpen bewaren, daeraf Vere naer hem excuseerde, seggende die niet te konnen ontbeeren, twelcke Sijn Ex^cie niet wel en nam, ende ontboot daerom andermael, dat hij die senden soude, dewijle hij wel wist wat den Generael ontberen mochte, doch op den avont en sondt Vere mer 3 vendelen, twelcke Sijn Ex^cie te meer quelde⁺. D'selve hadde noch uyt Hollant ontboden 100 lasten rogge ende soude gaerne gehadt hebben 200 lasten, indien de Gecommitteerde vande Staten daertoe hadden willen verstaen, om bij hem soe veel coorens te hebben, dat hij sijn leger voeden conde geduyrende dit beleg, al quam den viant de Mase beneden hem te sluyten. Hij hadde mede staet doen maken vanden haver die in tleger was, ende bevont dat soe in amunitie

+ De Prins oordeelde het van het hoogste belang dat de werken aan de overzijde der Maas in staat van verdediging kwamen voordat de vijand hem daar zou kunnen aantasten, en hem bij gebrek aan retranchementen onder zeer ongunstige omstandigheden tot een gevecht in het open veld noodzaken. ‘Je suis adverti,’ lezen wij in een brief, dien hij den 7den Augustus des avonds aan Willem Lodewijk schreef, ‘que l'ennemy veult mettre un pont oultre la Meuse à Uffel, et quil tentera par ce mojen s'il peult secourrir la ville de l'aultre coste de la riviere. J'ay este cest aprez disner visiter les ouvrages oultre le pont et les ai trouve encores du tout ouvertes, en sorte que lennemy en sapprochant y pourroit passer sans aulcun empeschement comme par la bruyre (bruyère) rase, de sorte que pour l'empescher nous serions contraint de venir a une bataille en cas que lesd^s. tranchees ne fussent asseurees, et affin que je les puisse avoir demain a la defense je ferai cesser ceste nuit les approches icy en mon quartier pour pouvoir mettre tant plus des gens aud^t ouvrage. Mais comme tout ce que je pourray assembler icy nest nullement bastant pour mettre lesd^tes tranchees en defense, je vous prie de vouloir donner ordre que je puisse avoir jusques a deux cens de vostre quartier et quilz puissent estre icy demain au matin a temps pour estre derechief de retour en vostre quartier environ les quatre heures apres disner, et je donneray ordre quilz soient payez.’ (Arch. van Z. M.)

[p. 439]

als bij den soetelaer wel 300 lasten havers in tleger waren, twelcke hij genouch estimeerde. Smiddachs dede den viant een uytval op de approche van Graef Willem ende forceerde eenige trencheen van dien, in twelcke hij dootsloech den lieutenant van Hallart met wel 16 soldaten, daeronder een sergiant was ende quetste noch wel 36 man vande compagnien van Hallart, Sidnisky, Herema ende Jan van Nijl. Hij creeg gevangen den lieutenant van Sidnisky, dan soe onder desen seer geschoten werde ende de wacht weder aendrong om den viant te verdrijven, moste hij oick weder uytwijcken, in twelcke 13 doden vanden viant op tvelt bleven leggen, ende dese schade leden de onsen om de voorste approchen stercker te hebben willen besetten dan heur last was. Snachts regende het seer, ende men en approcheerde nergens niet, dan men arbeide meest om de approchen wel te verseeckeren, die aende sijde vande Engelsen noch verre aff waren.

[Den 9en Augusti]

Den 9^en Augusti was betrocken regenich weder. Uyten leger van Sijn Ex^cie vertoogen de heeren van Loenen ende vander Aa om in heur provincien te gaen ende te voorderen penningen voor den leger. Den viant hadde vrouch eenige peerden gesonden naer Zeelant ende Uden toe, daer se veel van onse voeragiepeerden namen. Daerentusschen quam den Almirante met sijn leger logeren tot Cuyck, ende sondt eenige coureurs tot aen tleger van Sijn Ex^cie, die doende was om alle de wercken bet te verhaesten, de wachten vande quartieren te verswaren ende bij regementen te doen, ende hoe de quartieren malcanderen bij noot souden secoureren, ende stelde soe op alle saken ordre. Hij dede geschut brengen aende trencheen van sijn quartieren ende plante 3 heele canons bij t'regiment van Bethune om over al tvelt te schieten, ende eenige halve canons op den dijck bij Gasel aen thuys daer den Graef van Hohenloe lach. Smiddaechs dreichden die vande stadt een uytval, daerover seer geschoten werde, maer en quamen niet uyt. Naernoen was Sijn Ex^cie in veel deliberatien of hij Ravesteyn saiseren soude off niet, omdat alle de werelt riep, dat den viant daer soude commen, om de reviere te sluyten, doch omdat hij noch seeckerlick niet en wiste of den viant Gennep beset hadde, ende dat hij altoes meinde dat den viant soe op Ravestein niet vliegen en konde, verlengde hij altoes dat stuck, gaf nietemin last de plaetse te besichtigen om te weten wat voordeel daermede te doen mocht wesen, te meer soe de tijdingen meest liepen dat den Almirante t'quartier van Sijn Ex^cie wilde forceren⁺. Snachts en werde voor de stadt niet geapprocheert

+ Hoezeer de vijand het plan om Ravestein te bezetten, en zoodoende den Prins de communicatie met Holland langs de Maas af te snijden, niet ten uitvoer bragt, is het wel ernstig te sprake gekomen. Vooral Grobbendonck drong er met kracht op aan. In de verantwoording, welke de gemutineerden uit het leger van den Almirant in het licht gaven naar aanleiding van den ban, door de Aartshertogen tegen hen uitgevaardigd (zie hieronder, 15 September), wordt ter plaatse waar zij zich verdedigen tegen de beschuldiging, dat zij "op denselfden tijt als wanneer Zijne Hoocheyt vast besich was om de Grave te ontsetten, onder t'schijnsel van te mutineren", hunne vendels zouden hebben verlaten, het volgende gevonden; ‘Wij en hebben niet eer begonnen den eenigen ende gebruyckelicken wech (sic) in te gaen, om betalinge van hare Hoocheden te becommen, dan alst legher nu al verre van de Grave was vertrocken, den voorsz. Heere Admirant gantsch van geen meyninge zijnde yet meer op t'leger van Zijn Ex^cel van Nassauwen ende tot het ontsetten vande Grave t'attenteren. Gelijck volcomentlick is gebleken, wanneer den Heere Gouverneur Grobbendonck lange te vergeefs gearbeyt hebbende, met alle redenen van persuasien, die eenichsins conden bijgebracht werden, ten eynde het Leger van Zijne Hoocheyt soude werden gebracht tot Ravensteyn om de vivres vande Princen Mauritz leger te coupperen (den eenigen middel om den voorsz. Prince in zijn voornemen te verhinderen) met groot miscontentement is gekeert van daer hij gecomen was sonder yet uyt te richten.’
Het bezetten van Ravestein had, wanneer het uitgevoerd ware geworden, voor het Staatsche leger zeer bedenkelijke gevolgen kunnen hebben. De vijand toch was reeds van de bovenrivier meester, en de toevoer uit Nijmegen door het land van Maas en Waal zou, zoo al niet geheel belet dan toch zeer bemoeijelijkt kunnen worden, wanneer hij dien streek door zijne kavalerie deed doorkruisen.
"De Admirant kon zich", zegt Carnero (Guerras de Flandes, Lib. XV, Cap. V), ‘wel vereenigen met den voorslag om naar Ravestein te gaan, maar hij kon het niet eens worden over de wijze waarop de togt zou kunnen worden ondernomen, dewijl er twee wegen waren, eene die zeer verre omliep, waartoe men zes of zeven dagen zou moeten gebruiken, gedurende welken tijd de vijand ons kon voorkomen en de post bezetten of wel zich van zooveel voorraad voorzien, dat hij er mede kon volstaan totdat de stad zich zou hebben overgegeven, daar men wel wist, dat zij zich niet lang meer zou kunnen houden, dewijl de vijand reeds met zijne loopgraven tot aan de gracht was gekomen, de buitenwerken reeds verlaten waren en reeds een voorslag tot onderhandelen gedaan was. De andere, kortere weg was zeer moerassig, zoodat het krijgsvolk dien niet dan met groot bezwaar zou kunnen overtrekken, en liep zoo digt voorbij de loopgraven en liniën des vijands, dat zij die met groot gevaar zouden moeten voorbijtrekken, omdat de vijand een uitval zou kunnen doen en hun groot nadeel toebrengen. Hier bragt de gouverneur Grobbendonck, als het meest met dit land bekend, tegen in, dat tusschen den weg, welken zij moesten volgen en den vijand zooveel moerassen lagen, dat hij er in geen geval anders dan met voetvolk zou kunnen overkomen en langs zulke smalle paden, dat zij slechts een voor een zouden kunnen voortrukken, zoodat zij ons volk niet veel schade zouden kunnen toebrengen. Maar in weerwil daarvan werd die raad verworpen en men ging niet naar Ravestein.’

[p. 440]

maer de wercken verseeckert. In de quartieren was alomme starcke wacht te peert ende te voet meest bij Sijn Ex^cie ende Graef Willem. Men hoirde eenige schooten ten Bosch ende naer midnacht wast alles in de wapenen, dan men en vernam vanden viant niet, dan dat hij over de Mase scheepte ende thuys te Hoemen innenam ende besette om mogelick aldaer een brug te slaen. Desen dach quamen in tleger van Sijn Ex^cie de vendelen van Greve ende Pierre Merick, die over de Mase in de wercken aldaer logeerden.

[p. 441]

[Den 10en Augusti]

Den 10^en Augusti was seer windich, regenich weder. Den Almirante quam met sijn leger tot Groot Lijnden ende hielt hem daer lang in slachordre ende sont terwijle eenige ruyteren tot voor tleger van Sijn Ex^cie, dat alles meest in de wapenen quam, daerom men noch meer stucken in tselve quartier plante, te weten drie halve canons aen thuys van Hohenloe ende een veltstuck op den dijck. Sijn Ex^cie reedt alomme, stelde overal ordre, ende omdat een verheven batterie gemaeckt was op een berch achter de trenchee loopende naer Graef Willems quartier, werden daer geplant 3 halve canons ende 2 veltstucken, dan Sijn Ex^cie laste dat men voortsaen daer planten soude 5 veltstucken ende die alle avonts af te halen. Hij dede de wercken seer verswaren ende sonderlings over de Mase, daer hij altoes meest vreesde, te meer soe men sach dat den viant veel volcx bij Hoemen oversetten. Hierom hielt oick Sijn Ex^cie de brug gesloten, niet willende yemant over twater uytlaten. Die vande stadt siende des Almirante volck te Lijnden ende hoipende nu seecker ontset, schooten op den middach veel uyt met salven. Sijn Ex^cie hadde van Berck terugge ontbooden Graef Ernst van Nassau met 9 vendelen knechten. Dese was vrouch tot Nieumegen gecommen, daerom Sijn Ex^cie veel deliberatien hadde om hem in tleger te crijgen, ende vont ten lesten goet dat hij noch lager afsacken soude naer Masenwael ende commen so deur tgebroocken lant op naer sijn leger. Hij hadde mede noch veel deliberatien op t'innenemen van Ravestein, omdat den viant Gennep ingenomen hadde, maer en dede daervan noch niet om redenen voors., ende soe liep desen dach deur, alleen met clachten onder eenige ruyteren die niet veel voeragie en hadden. Snachts was alle tvolck van Sijn Ex^cie in de quartieren in de wapenen, ende voor de berchpoorte vande stadt werden de approchen wel 10 roeden genaerdert ende gebracht tot op 20 roeden naer aende halve mane ende t'ravelijn aende Mase, hoewel de werckers dien nacht drymael daeruyt verdreven werden. Aende sijde van Graef Willem werde seer geschoten, ende daer ende bij de Engelschen en werde niet genaerdert, maer verseeckert de voorgaende approchen. Den viant van buyten hielt hem stille ende maeckte snachts een brug aen thuys te Hoemen over de Mase, ende begonst sijn leger te retrancheren vande Mase aff tot aen t'moeras toe achter Lijnde. Hij hadde sijn voetvolck alles gelogeert in een grooten front, streckende vande kercke van Groot Lijnde totte Mase ende alleen een partije doen blijven bij de brug, ende over de brug aen thuys te Hoemen hadde hij mede gelogeert een regiment knechten. Van sijn lichte peerden waren eenige compagnien gelogeert

[p. 442]

in de huysen te Groot Lijnden ende de reste op de velden streckende naer de Mase toe, ende alle de benden van ordinantie logeerde hij te Cleyn Lijnden aende kercke ende in de huysen ende voorts op de velde naer de Mase ende Hoemen toe. Hij dede oick beschantsen thuys te Hoemen ende t'op ende afrijden vande brugge, ende stelde hem aen om daer vast leger te houden, ende van een Spangiaert van hem overcommende verstont men, dat hij meinde op tquartier van Sijn Ex^cie aen te dringen ende dat te forceren. Desen dach sterff een Engels capiteyn, Lisle genaemt.

[Den 11en Augusti]

Den 11^en Augusti was den heelen dach deur seer regenich weder. Den viant volmaeckte sijn brug voor Hoemen ende men sach de trencheen rijsen van sijn leger, soe dat men ogenschijnlijck bemerckte dat hij daer wilde logeren. Men sach hem oick veel rijsbosschen aenbrengen om een wech te maecken over t'moeras besuyden van Lijnden, om soe te moegen commen aen een hoge werve daer een boerenhuys op stont, bijnaest te halve wege tusschen de kercke van Lijnden ende tquartier van Sijn Ex^cie, welcke hooge werve met een lange streeck lants liep tusschen tvoors. moeras ende een ander moeras loopende langes den dijck van Gasel heen. Sijn Ex^cie dit merckende begonst hem aen te stellen om den viant met gewelt te wederstaen, ende daerom dede hij sijn trencheen tegen den viant aen verdicken om geschut te mogen wederstaen. Dede oick achter sijn tente een groote traversse maken, suffisant tegen de canon, twelcke veel officiers oick volchden, ende omdat den viant omtrent den middach hem met eenige ruyteren verthoinden als of hij wat hadde willen doen, dede Sijn Ex^cie de sourdaine blasen ende veel van sijn ruyteren mede opsitten. Desen dach quam wederom in tleger Graef Ernst van Nassau mette compagnien van Rideway, Holluys, Horewel, du Motet, Verhorst, Gerrit de Jong, Cristian Joen, Benoit le Maire ende de sijne. Snachts werden de approchen tegen de stadt wat genaerdert, omdat Sijn Ex^cie de linie op gisteren begonnen voorts uyttooch totte Mase toe, genakende alleenskens t'ravelijn daer leggende. Graef Willem tooch een linie oostwaerts uyt naer tmoeras toe om alsoe te mogen voegen aende approche van Sijn Ex^cie. De Engelsen naerderden mede wat, maer niet veel.

[Den 12en Augusti]

Den 12^en Augusti was noch seer windich, regenich weder. Men bemerckte dat den viant met een groote trouppe volcx te peert ende te voet marcheerde deur tmoeras ende over den gemaeckten wech naer de voors. hooge werve toe, daerom men eerst meinde dat hij soude trachten te commen naer den dijck van Gasel, maer daernaer sach men dat hij aende

[p. 443]

hooge werve stille hielt, ende daer schantste, houdende een seer starcke wacht bij twerck. Hierom bestont men te achten dat den viant voorseecker op t'quartier van Sijn Ex^cie aen wilde ofte trachten mochte ergens deur te breecken, waerom Sijn Ex^cie op de verheven batterie dede planten 3 halve canons ende 4 veltstucken, met last tsavonts weder af te halen naer gewoente. Hij dede over de Mase planten 4 halve canons om tegen de aencomtste aldaer te dienen, ende oick te mogen schieten op beide de kanten vande Mase. Hij porrede seer om de wercken opgemaeckt te hebben, die mits den grooten regen niet wel voorts en gingen. Hij dede de wercken over de Mase verbreden ende daerinne mede begrijpen alle thooge landt leggende tusschen den dijck ende Overasselt naer seeckeren steenen spijcker toe ende dede dicht bij Overasselt een cleyn schantsken maken. Hij dede oick de trencheen daer tegen den viant aen verdicken. Hij dede met groote hevicheyt wercken in t'quartier aenden dijck van Gasel, ende was den heelen dach op de been om overal ordre te stellen. Tsavonts dede men de approchen aende stadt te nacht gemaeckt verseeckeren, ende men arbeide seer aen een hooch corps de garde op den dijck naer de berchpoorte. Den ingenieur Andries de Roy, wesende droncken ende willende ongewapent wat te verre gaen, werde dootgeschooten. Desen ingenieur was voor dese tijt de beste die de Staten hadden, geoeffent in approchen, trencheen ende andere haestige wercken. Hij verstont dat stuck grondelijck ende was uytermaten stout ende onversaecht om wat te doen, daerom Sijn Ex^cie veel van hem hielt. Hij hadde die faute dattet eenen grooten dispensier was, ende om gelt daertoe te crijgen, committeerde hij veel ongetrouwicheyt in sijn ampt tot naerdeel vande Staten, ende was soe veranderlijck, dat hij niet lang op een werck en const blijven; nietemin omdat hij hem in geen swaricheyt en verschrickte ende wonder habilijcken tegen alle accidenten wat wist te inventeren, sonderlings in haeste ende daer pericule was, als de fundamenten van sijn stuck ende vande architecture verstaende, verloor Sijn Ex^cie in dese conjuncture veel aen hem. Die vande stadt deden desen nacht lang signael met vierteeckenen ende schooten ten laesten 3 schooten, daertegen den Almirante te Lijnde wederom dede vieren ende schieten.

Den Heere van Opdam, die mette schepen vande heeren Staten naer Spangien was gevaren, hadde daer op de custen genomen seecker vijff groote barcken met 3694 suyckerkisten, daeraf hij 3 barcken in bewaringe van 2 oirlochschepen naer dese landen gesonden hadde als voorseit, innehebbende 3200 suyckerkisten, die desen dach in tgat van Goedereede inne

[p. 444]

quamen, doch veele bij de coopluyden gereclameert werden, te weten de Portugeesen hier te lande wonende onder pretext van heure octroijen, daeruyt men bestont te mercken dat de landen een groot deel vande profijten van dien ontrocken soude werden. De priese wert hooch gereeckent, als elcke kiste tegen 300 £ beloopende over de 1.100.000 £.

Desen dach waren de Staten van Hollant bijeen beschreven op de contributien totte oirlogen, ende om de lasten tegen de consenten te compasseren ende overensige te casseren, altoes lettende dat die den viant souden mogen toeloopen ende sulcx te adviseren wat tegen sulcke inconvenienten te doen stonde, wesende saecken van seer grooten gewichte.

[Den 13en Augusti]

Den 13^en Augusti was betrocken, regenich weder, Die vande stadt vielen vrouch ter berchpoorte uyt wel met 800 mannen om te forceren t'corps de garde dat op den dijck daer gemaeckt werde, maer omdat ons volck daer mer 3 ofte 4 mannen gelaten en hadden, die heur terstondt salveerden, en vonden sij niemant daerin, maer soe haest den viant daerin was, viel ons volck vande naeste corps de guarden met macht daertegen aen ende dreven den viant wederom daer uyt ende dat gedaen, begonnen weder aff te wijcken, daerop den viant wederom aenquam ende dreeff de onsen wederom daeruyt ende uyt een stuck vande trenche daeraen, dan d'onsen wederom aenvallende, dreven den viant wederom daeruyt. Dit uyt ende innedrijven duyrde seer lang, ende onder dien werde van alle canten seer geschoten met clein ende groot geschut, doch in alle dien en blever mer 2 vande onsen doot ende weinich gequetst, daeronder waren den capitein Hamelet geschoten in de sijde, so men eerst meinde sonder pericule, den capitein du Buisson gequetst in de schouder ende den colonnel Loen gequetst aen d'oore. So haest desen uytval was gecesseert, quam den viant te peert ende te voet aen vande voors. hooge werve, als of hij yet op tquartier van Sijn Ex^cie hadde willen doen, maer so men terstont mette 3 heele canons uytet quartier ende de 3 halve van thuys van Graef van Hohenloe ende de 4 halve van Overmase naer hem begonst te schieten, weeck hij weder af sonder yet te doen, anders dan te planten een stuck geschuts op de cante van t'moeras naer de voors. hooge werve, daermede hij eenige malen schoot naer onse ruyterwacht, die tegen de sijnen veel schermutseerden. Hij arbeide noch evenseer om d'voors. hooge werve ende tboerenhuys daerop staende te beschantsen ende scheen noch een vleugel ter sijden uyt te willen maken. Sijn Ex^cie was ijverich om de verdickinge vande wercken te voorderen, ende dede de wercken over de Mase noch bet uytsteecken naer de steenen spijcker toe, in welcke steenen spijcker hij de solders dede vermaecken ende wacht daerop leggen.

[p. 445]

Naderhandt verstont men, dat met tschieten van ons geschut een ritmeester vanden viant ende eenige ruyteren waeren geschooten, ende dat se doen terstont afweecken. Snachts dede Sijn Ex^cie voor de stadt verseeckeren het corps de guarde op den dijck. Graef Willem verseeckerde sijn approchen naer tmoeras ende Vere oick sijne wercken.

[Den 14en Augusti]

Den 14^en Augusti was schoin weder, daerop Sijn Ex^cie dapper dede wercken om alle de trencheen tegen den viant aen, ende sonderlings aen Hohenloes huys ende over de Mase te verdicken. Den viant verthoinde hem altemet aende hoge werve op tvelt, daertegen de onsen schermutseerden, ende hij plante desen dach noch een stuck aen tmoeras voorn^t., schietende op naernoen met beide de stucken 2 ofte 3 schoten. Men creegh van heur gevangen 2 conducteurs van wagens, die seiden dat den Almirante mer 120 wagens bij hem hadde, maer dat alle sijn commoditeit op de reviere in schepen was. Men creegh naer noch gevangen 11 soldaten te voet ende eenige ruyteren, daeronder een vande garde vanden Ertshertoge, die alles seiden dat tleger daer soude blijven, doch dat groote dierte in heur leger was. Desen dach verloosen de onsen eenige peerden, omdat Sijn Ex^cie geen partije en liet uytrijden om de passen te ontveiligen. Hij dede achter Neerasselt over de Mase een grooten uytsteeck vande trencheen maken, om in te sluyten een goede partije hoochlants daer leggende. Snachts dede Sijn Ex^cie de sappe beginnen om te commen naer de grachte van t'ravelijn aende Mase ende vande groote halve mane buyten de berchpoorte. Die vande stadt vierden seer, ende Sijn Ex^cie creegh een advertissement in tleger, dat den viant marcheerde naer Esseren toe, daerom hij seer doende was om tvolck tegen alle accidenten gereet te houden, doch werde naer bevonden dat daeraen niet met allen en was⁺.

+ Het geheele verhaal van Duyck doet ten duidelijkste zien, welke ontzaggelijke werkzaamheid Maurits in de gevaarlijke omstandigheden, waarin hij zich bevond, dag en nacht ten toon spreidde. Niet minder blijkt dit uit de reeks van brieven (in Z. M. archief voorhanden), welke hij aan Willem Lodewijk schreef. Grootendeels hebben zij op allerlei bijomstandigheden betrekking, die hier geene afzonderlijke vermelding verdienen; maar in het oogvallend is het, hoe de Prins op alles bedacht was, hoe zijne waakzaamheid nooit insluimerde. Zoo schreef hij bijv. dezen avond (14 Augustus): ‘ce soir est comme vous savez la veille de nostre dame en quelles et semblables festes les ennemiz sont accoutumez de tenter tousjours quelque chose, et pource que ceste nuict ils pourriont faire le semblable, je vous prie de donner ordre en vostre quartier, que la cavaillerie qui n'est de garde, se tienne preste et sellee pour le minuit, pour estre employé es occurences qui se pourriont presenter, et de commander aulx ritm^rs et cap^nes qu'ilz prennent soing que cela soit effectué.’

[Den 15en Augusti]

Den 15^en Augusti was heel schoin weder. Voornoen vielen die vande stadt uyt tegen de Engelsen ende forceerden heur voorste trencheen, maer

[p. 446]

werden wederom daervuyt gedreven, in twelcke lang met groff ende clein geschut geschoten werde, ende weecken ten lesten weder af. D'Engelsen verlooren daer een goet capitein, Kais genaemt, met een lieutenant, een sergiant ende wel 16 ofte 17 soldaten ende noch meer gequetst. Desen dach werde predicatie naer gewoente gedaen in de tente van Sijn Ex^cie, maer soe daer tijdinge quam dat den viant met alle macht marcheerde naer Mil toe, scheide Sijn Ex^cie uyte predicatie, dede eenige ruyteren opsitten om ordre te stellen, maer bevont naer dat mer eenige peerden vanden viant daer deur de moerassen hadden leggen swermen. Nietemin Sijn Ex^cie bevresende off den viant eens mocht trachten nederwerts te trecken om de Mase te sluyten, beschreeff uyt Maesenwael, Bommel ende Tylerweert, Althena, tlant van Heusden, de Langestraet ende anderen tot 15.000 voeren hoys toe, om die in sulcken val in voerraet te hebben.

Desen dach quamen noch 4 compagnien van Berck weder in tleger, te weten die van Farfax, Butler, Houtuyn ende Marischal, ende in tleger quamen noch seer veel schepen van beneden met coorn, houtwerck ende andere amunitie van oirloge. Snachts dede Sijn Ex^cie boven de stadt op de Mase planten 2 heele canons om te schieten op de defensien van t'ravelijn voor den houten beir ende van t'bolwerck daer achter leggende, welcke stucken geplant werden tusschen de 2 eerste approchen inne ende was d'eerste batterie tegen de stadt.

[Den 16en Augusti]

Den 16^en Augusti was voornoen tamelick weder, maer op den naernoen begonstet seer te regenen, ende regende meest alle de nacht deur. Den viant begonst smorgens vrouch uyte stadt seer te schieten met grof geschut naer de 2 canons te nacht geplant, daerom onse stucken veel wederom schoten om de schietgaten vanden viant toe te werpen. In tleger quam van Nieumegen noch de vane ruyteren van Gerrit Heim ende seer veel Italianen uyt des viants leger, die overquamen loopen om paspoort te hebben ende so naer heur landt te mogen commen, twelcke heur bij Sijn Ex^cie gegeven werde. Twaren meestal seer fraije mannen ende seiden over te commen, omdat Spinola heur niet en betaelde, ende dat heur leger vol armoede ende vol onlust was, doch dat den Almirante meinde soe naer aen tleger van Sijn Ex^cie aen te dringen, dat hij soude moeten sijn quartier verlaten, om soe de stadt te ontsetten. Snachts dede Sijn Ex^cie een batterie opwerpen tegenover de stadt recht beneden om te schieten op t'ravelijn aende steenen beir, om soe de Engelsen in heur approche te favoriseren. Den Almirante dede snachts een approche maken over de Mase tusschen Hoemen ende Overasselt, ontrent ten halve wege Hoemen ende den steenen

[p. 447]

spijcker, commende in rechte linie tegenover de voors. hooge werve, ende om die te doen, hadde hij daer doen commen ontrent 1500 man te voet ende 600 peerden, die den ganschen volgende dach bij twerck in slachordre bleven staen. Anders werden de approchen voor de stadt verseeckert ende Graef Willem plante snachts 2 stucken om de sijne beter te favoriseren. Desen nacht meinde de la Biche, Gouverneur van Hulst, een aenslach te maken op Bergen op den Zoem, daertoe hij marcheerde met ontrent 2000 man in haeste bij een geruckt, maer eenige soldaten in tlant geweest, waren sijn trouppen gewaer geworden ende liepen naer Bergen sulcx den Gouverneur aengeven, die tvolck vande stadt op de been bracht, ende onseecker wesende oft op hen ofte eenige plaetsen van Tertholen mocht gedijden, dede twee schooten schieten om die vander Tholen te waerschouwen, recht soe den viant op een half mijl naer aen Bergen gecommen was, dwelcke daeruyt vresende ontdeckt te wesen, wederom afftoogh sonder yet te tenteren, in vougen dat men niet en wiste wat ofte hoe sijn aenslach was, om die in twerck te stellen.

[Den 17en Augusti]

Den 17^en Augusti was regenich weder. Heel vrouch waren die vande stadt aende Engelse sijde uyt, als of se hadden willen aenvallen, maer en quamen niet voorts, ende deden seer schieten naer de stucken te nacht geplant. Ende soe het nu licht geworden was, sach mem dat den Almirante van over de Mase een groote approche hadde gedaen, ende dat se evenseer daeraen arbeiden, houdende veel volcx bij heur in slachordre om te beschermen. Sijn Ex^cie reedt daerom over de Mase om de wercken daer te doen verstijven ende verswaren tot beter tegenstant, indien den viant daeraen quame. Hij dede mede vande batterie van over de Mase ende van Hohenloes quartier naer den viant schieten, gelijk mede uytte batterie van sijn quartier op de Maescant, dan scheenen alles niet te konnen toedragen, hoewel men tsedert verstaen heeft dat uyte batterie aenden Maescant een grasenden cogel gecommen was tot aen des viants werck, ende daer dootgeslaegen een Italiaens capitein, genaemt Julio Cesare Taillano. Ende om beter te dragen, dede Sijn Ex^cie aenden Maescant heele canons in plaetse vande halve planten; dede mede een batterie beginnen besijden de spijcker over de Mase, maer veranderde naer van sin. Hij dede oick de batterie aen tquartier vande Franchoisen breecken ende weder maecken aende trenchee, die nu dapper gedickt was. Daerentusschen quamen eenigen uyt des viants leger over, die seiden dat men in heur leger seide dat se van meininge waeren t'quartier van Sijn Ex^cie soe naer te commen, dat se sijn brug souden affschieten, waerom Sijn Ex^cie bemerckte, dat hij alle

[p. 448]

sijn volck alsoe in tquartier niet en soude konnen houden, dede daerom besichtigen ende affsteecken een quartier naerder aende stadt tusschen de sandtbergen in, daer hij alle sijn ruyteren ende carroije soude logeren, ende sijn voetvolck meinde hij in tquartier onder de verdickte trencheen te houden. Hij beraemde mede sijn schipbrug bet naer de stadt te doen sacken ende leggen achter een bocht van tlandt om bet hevrijt te wesen. Desen dach quamen in ons leger seer veel schepen met amunitie ende vivres met veel voorraet van delen ende ander houtwerck. Snachts schoot den viant in sijn leger eenige signaelschooten, ende de approchen voor de stadt werden op een roe naer gebracht aende grachte vande groote halve mane buyten de berchpoorte, ende werden tusschen tquartier van Sijn Ex^cie ende Graef Willem over tmoeras aen een gesloten tot groot belet van t'uytvallen aen die sijde.

[Den 18en Augusti]

Den 18^en Augusti was regenich weder. Den viant hielt hem stille, werckende noch evenseer aende hooge werve ende de nieuwe approche over de Mase, die met malcanderen even diep in front uytquamen. Daer quamen uyt sijn leger over seer veel Italianen, alles seer cloucke mannen, clagende seer over de armoede ende desordre van heur leger, ende seiden dat van dage wel 2000 man te voet ende 1000 te peert getogen waren naer Venloe, tsij om convoy ofte wat anders te doen. Sij meinden mede dat den Almirante trachten soude tleger van Sijn Ex^cie alheen te naerderen om met schieten te quellen, twelcke mede confirmeerden ontrent 20 gevangenen. Hierom meinde Sijn Ex^cie te meer dat hij sijn ruyteren ende carroije soude moeten verquartieren. Hij stelde ordre om alle de Italianen over Zeelant naer Cales te senden ende reedt alomme naer alle de wercken sien om die soe stijff te maken, dat se mochten tegenstaen, opdat hij bij faute van dien geen verlies en leedt. Op den middach vielen die vande stadt ter berchpoorte uyt ende meinden af te werpen de loopgraef, daer se door t'moeras aen een geslooten was, ende vielen met schuppen daeraen, maer mits de menichte van schieten ende dat ons volck aenviel om des te beletten, mosten sij afwijcken.

Snachts werde in de approche van Sijn Ex^cie dicht bij de grachte van de halve mane een corps de guarde begonnen, ende in tquartier vande Engelsen tamelick verre aff een batterie gemaeckt, sonder dat anders yet gevordert werde, omdat alle nachts alle tvolck van tquartier van Sijn Ex^cie in de wapenen most wesen, ende dat men meest arbeide om te beletten de approchen vanden viant van buyten.

[Den 19en Augusti]

Den 19^en Augusti was schoin weder. Die vande stadt schooten vrouch

[p. 449]

seer, hoewel men weinich aende sappe ende approche arbeide, omdat men met den viant van buyten mede te doen hadde. Nietemin men dede meest arbeiden aen tbegonnen t'corps de guarde op de grachte vande halve mane, daer die vande stadt veel naer schooten. Anders quamen uyt des viants leger noch veel Italianen over, clagende seer vande armoede van tleger, dat gelt ende amunitie heur seer ontbraken, ende dat den Almirante genouch t'einde raet was, daerdeur sijn leger alle dagen meer onlustich werde ende verliep. Men sach oick dat hij sijn wercken verseeckerde maer niet en naerderde. Snachts dede Sijn Ex^cie 3 stucken planten in de groote batterie buyten de berchpoorte ende voorts opmaecken tvoors. corps de garde.

[Den 20en Augusti]

Den 20^en Augusti was donderich weder. Daer quamen noch veel Italianen over, seer clagende over de desordre van heur leger, ende dat se bijnaest t'einde raet waren. Sijn Ex^cie sondt d'selve al terstondt voorts. Hij dede oick veel op de defensien vande stadt schieten, ende de wercken over de Mase seer verhaesten ende verstijven. Hij dede mede seer wercken bij Neerasselt over de stadt aen een molen, die in tvelt opte hoochte stont om d'selve hoochte mede te beschantsen. Daerentusschen verstont hij dat den viant te nacht geweest was op de wech van Beerse naer Esseren tot aende trenchee toe om de gelegentheyt daer te besichtigen, soe men uyte voetstappen ende den houfslach hadde konnen sien, waerom hij selffs derwerts reet de plaetse besichtigen, ende vermoede of den viant daer yet mochte willen tenteren, daerom stelde hij ordre, dat op dien wech te nacht verlooren schiltwacht soude gehouden werden, ende dat alle t'volck, twelcke gedestineert was in val van noot uyt de quartieren uyt te trecken heur souden gereet houden om te marcheren soe haest men signael soude doen, ende dat voorts alle de reste van t'volck in sijn ende Graef Willems quartier te 11 uyren in der nacht in de wapenen souden commen, daermede de reste vanden dach deurliep; ende soe ontrent 11 uyren snachts tvolck begonst in de wapenen te commen, sach men die vande stadt op heuren toorn seer vieren, ende onderdien bracht den Almirante heimelick eenige stucken uyt sijn leger langes de Maescante aen, ende ontrent midnacht dede hij daermede ende uyt sijn leger eerst 6 schooten, naer 4 ende doen 2 doen, ende naer noch nu ende dan een schoot met groote salven van musquetten, waerdeur alle man op de beene quam ende de ruyteren te peerde begonnen te sitten. Eenige van sijn schooten quamen in tquartier van Sijn Ex^cie ende quetsten op een plaetse een ruyter ende op een ander plaetse een vrou, die naer beide daeraf sturven. Hiernae quamen eenige

[p. 450]

sentinellen van buyten in, seggende dat den viant te peert ende te voet marcheerde naer Beerse, waerom Sijn Ex^cie seeckerlick meinde, dat se yet souden willen doen, dede daerom in plaetse vanden sourdaine tevoren geslagen, de trompet slaen ende signalen doen om tvolck uyte andere quartieren te doen uyttrecken, die ten laesten alles bijeen quamen ontrent Esseren, ende bleven daer totte aencommen vanden dach, maer en vernam niemant. D'Engelsen maeckten desen nacht noch een ander batterie in heur approche wat naerder aende stadt.

[Den 21en Augusti]

Den 21^en Augusti was tamelick weder. Sijn Ex^cie sont vrouch eenige ruyteren uyt op den wech van Beerse. Dese commende ontrent een canonschoote op dien wech, vonden daer veel rouwe ladders, schuppen, spaden, rijsbossen, plancken met clampen opgeslagen om op te mogen loopen ende veel andere gereetschap ende stucken van wapenen, daer deur men wel sach dat den viant daer was geweest; ende naer verstont men van overloopers, dat eenigen heur starck gemaeckt hadden tusschen de quartieren van Sijn Ex^cie ende Graef Willem over den wech van Beerse naer Esseren deur te sullen commen, dat se daerop ontbooden hadden veel boeren van Cuyck ende Lijnde om heur te geleiden, ende geraempt hadden daer wat te doen, terwijle den alarme aen Sijn Ex^cie quartier gemaeckt werde; dat daertoe waeren gesonden geweest 2000 man te voet ende 800 peerden met veelen gereetschap om over te commen; dat eenigen in de moeren naer Beersen lang waeren verdwaelt geweest, ende mits de beleiders gewaer werden veel sentinellen van ons op dien wech, ende alomme in de quartieren de signalen sagen doen ende de trompet hoorden steecken, en hadden sij niet derven aencommen, maer waeren wederom getogen met groote murmuratie van t'crijsvolck⁺; ende hoewel dit veelen een slechten aenslach

+ Carnero beschrijft de bijzonderheden van dezen nachtelijken aanval, of liever van deze poging om garnizoen in de stad te brengen, met de volgende woorden:
"Daar men den Admirant gezegd had, dat de versterkingen des vijands aan de zijde van Ravestein niet zoo hoog noch zoo goed bewaakt waren, omdat men meende dat er wegens het moerassige terrein geen gevaar bestond dat men eene poging zou doen langs dezen weg versterking in de stad te brengen, gaf hij den Maestro de Campo Juan Tomas Espina last, met duizend man voetvolk van alle natiën dat moeras bij het vallen van den avond over te trekken en zoo bedekt mogelijk den vijand te naderen, daarna onverwachts zijne versterkingen aan te vallen en te trachten de wacht daar te overrompelen en naar de stad door te dringen. En den Maestro de Campo Simon Antunez gelastte hij, den voornoemden Juan Tomas met duizend andere voetknechten te volgen, en halt te maken bij zekeren engen weg, die men hem aanwees, om aan Juan Tomas een veiligen terugtogt te verzekeren, indien het plan mogt mislukken. En den marquis Espinola gelastte hij, met twee duizend man te trachten het vijandelijke leger aan deze zijde onder de wapens te brengen, opdat de vijand met zijne hoofdmagt hierheen zou trekken, en Juan Tomas des te gemakkelijker zijn voornemen zou kunnen uitvoeren. Deze, uitgetrokken zijnde, vond zooveel moerassen en zooveel water, dat de soldaten op vele plaatsen tot aan den gordel moesten waden, zoodat hij niet voor het aanbreken van den dag op de plaats kon aankomen, waar hij moest aanvallen, en de liniën sterk met troepen bezet vond, die hem, zoodra zij hem bemerkten, met musketschoten begonnen te begroeten, en toen Juan Tomas de onmogelijkheid zag hier aan te vallen, ging hij terug naar de plaats waar Simon Antunez stond, en kwamen zij te zamen weder in het kwartier.’ (Guerras de Flandes, Lib. XV, Cap. V, p. 489).

[p. 451]

dochte te wesen soe wast nochtans tvoornaemste dat den Almirante hier dede, omdat terstont daernaer sijn saken begonnen te veranderen, ende op tverloop te commen. Desen dach hielt hij hem stille, daertegen de onsen wat schermutseerden ende eenigen dootschooten. Die vande stadt siende dese faute, schooten altemet eens ende vielen op den middach uyt met 7 ofte 8 mannen aende groote halve mane op de sappeurs, daeraf sij een dootsloegen, maer evenwel werde de sappe gebracht tot aende grachte, ende hoewel de plaetse weinich was ende niet en scheen dat veel gedaen werde, soe wisten de ingenieurs nochtans de sake soe te laten aensien, dat se wel 1000 roeden sappe gemaeckt ende daeraen wel 6000 £ verdient hadden. De wercken waeren alomme veel ende menichvuldich, ende de bedriegerie vande ingenieurs groot daeronder, daer deur men nau gelts genouch en konde krijgen om de wercken te betaelen, ende nu eenige dagen in groote benautheyt van gelde was geweest, dan men creegh desen nacht tijdinge datter gelt op huyden uyt Hollant aende Voorne gecommen was. Desen nacht hadde den Almirante wederom gesonden op den wech naer Beerse om te besichtigen, maer onse sentinellen hadden d'selve belet voorts te commen. Die vande stadt vielen aen Graef W^ms. sijde uyt ende wierpen omverre een deel van sijn loopgraven ofte approchen, omdat de wacht qualick toesach, ende in tijts geen ontset en dede.

[Den 22en Augusti]

Den 22^en Augusti was schoin weder. Den Almirante hielt sijn leger stille, daerinne men veel rumoers hoirde sonder te weten wattet wesen mochte. Sijn Ex^cie bleeff even ongerust, vresende off den viant noch ergens yet mochte voornemen, reedt alomme besichtigen, jachte de wercken ende dede wat hij conde om alomme belet te doen. Hij sondt oick sijn jachte de Mase aff om tgelt vande Voorne halen. Daerentusschen wilde de heere Vere aen sijn sijde in de loopgraven gaen ende creegh een schoot van een vervloegen loot in t'aensicht, daeraf hij onder t'ooge swaerlijck gequetst werde, hoewel weinich menschen hem beclaechden ende sonderlings niet die van sijn natie, die wel gewilt hadden dat hij

[p. 452]

voorts gedepescheert ware geweest, omdat hij heur soe seer gourmandeert, so arrogantelijck ende verachtelick tracteert ende qualick betaelt hadde, so sij clagen. Anderen innesiende de staet van tlant, meinden dat sijn doot qualick gecommen soude hebben om t'credit dat men hem te hove sach hebben, ende dat men in allen gevalle hier noch beter met hem const doen als mogelijck met yemandt anders uyt Engelant van meerder qualiteit. Tsavonts quam een rumoer in ons leger, dat den viant noch dien nacht wat aengrijpen soude, waerdeur weder alle tvolck in tquartier van Sijn Ex^cie in de wapenen quam. Ontrent 11 uyren sach men den viant deur alle sijn leger vieren maken ende men hoirde een seer groot rumoer, twelck alle de nacht duyrde, maer ontrent 3 uyren sach men dat se theele leger in de brant staken, ende daeruyt vermoede men dat se mosten vertrecken, hoewel heure wachten noch vast bleven staen. Desen nacht sterff van quetsure capiteyn Hamelet.

[Den 23en Augusti]

Den 23^en Augusti was vrouch seer mistich weder. Eenige overloopers quamen seggen dat den viant sijn leger opbrack ende wech tooch, ende al van gisteren dien heelen dach anders niet gedaen en hadden dan heur bagagie tscheepe te brengen, waerom Sijn Ex^cie van meininge was heur achter in den steert te slaen, dede daerom opsitten alle de ruyteren, ende uyte andere quartieren commen alle tvoetvolck dat gedestineert was uyt te trecken, ende bij sijn quartier dede hij alle de buytenwercken verlaten ende tvoetvolck in de wapenen brengen ende 4 veltstucken gereet stellen om met te nemen, ende daerentusschen quam den dach aen met een seer groote mist, soe dat men niet sien en konde, welcken mist belette, dat Sijn Ex^cie in tijts niet uyt en tooch. Den viant nam die occasie waer ende brande voorts alle sijn leger ende tooch wech, doende den Almirante met 7 ofte 8 vanen ruyteren selfs de retraicte sonder eenich belet, mits om den mist niemant voorts en dorst commen. Ontrent 8 uyren begonstet op te claren ende doen tooch Sijn Ex^cie uyt, doch sonder geschut, maer de squadrons te voet ende te peert werden met soe veel formaliteiten ende ordre ende soe langsaem uytgebracht, dat niet apparent en was, dat men daermede den viant soude achterhalen, die mits den mist al veel voordels hadde ende lange voor was ende oick haestiger tooch, gelick oock geschiede, want sij noit den viant soe naer en quamen dat se hem conden sien, uytgeseit 20 ofte 30 aventuriers, die sonder ordre vooruyt gelopen waren. In die ordre quam Sijn Ex^cie tot Groot Lijnde, daer tvelt tusschen de kercke ende Mase groot, hooch ende schoin was, ende des viants leger meest gelegen hadde in een lang front van de kercke af totte

[p. 453]

Mase toe, wesende heur quartier in front geretrancheert vande Mase af tottet moeras toe met een slechte lichte trenchee, ende tusschen de trenchee ende de logysen was gelaten een alarme plaetse van ontrent 1000 voeten. Den Almirante hadde in de kercke gelegen, ende aende suythouck vande trenchee aen tmoeras was een groot corps de garde gemaeckt ende geretrancheert, so tscheen tegen de aencomtste. Aende hooge werve recht over tmoeras hadden sij gemaeckt een groot corps de garde, meest met rijs ende eirde opgeset, voor met 2 bolwercken ende achter ingesloten, buyten twelcke thuys gebleven was. In tcorps de garde was ingesloten een santberch, die se mede ingesneeden hadden om musquettiers te logeren, gelijck mede een ander santberge ten suyden van dien buyten leggende. Tegen over dit corps de guarde (dat hooch ende stijf was als leggende op de principale aencomtste) lach op d'andere sijde van tmoeras noch een groot corps de garde beset met een slechte ende cleine trenchee, daer twee stucken in gestaen hadden. De brug hadde gelegen tegen thuys te Hoemen aen, daer se aende Lijndense sijde een starcke ende groote halve mane hadden beginnen te maken, ende alle heur ruyteren hadden gelegen vande brug aff naer clein Lijnden toe, de lichte peerden voor ende de benden van ordonnantie te cleyn Lijnden, daer den Graef van Fontenoy gelogeert hadde in thuys, daer Sijn Ex^cie op t'overtrecken vande Mase hadde gelegen. Heur leger was open ende onbeschantst onder faveur vande Mase ten noorden ende van t'moeras ten suyden, loopende van Lijnden af tot Cuyck toe. Over de Mase hadden sij beschantst het huys te Hoemen met een tamelijck vaste trenchee tot bewaringe vande brugge, ende ontrent ten halff wegen tusschen Hoemen ende ons leger hadde den viant een approche gemaeckt, wesende een groot corps de guarde, tamelick vast, begrepen op den dijck, ende voorts vanden dijck aff totte Mase toe rontsomme beslooten, doch was van binnen heel onvrij vanden dijck. Sijn Ex^cie en toich niet voorder als tot groot Lijnden toe ende keerde doen wederom, hoewel den viant met eenige peerden noch bij Cuyck hielt, die hij meinde dat hem niet verwachten en souden. Hij ging op den naernoen den Generael besoucken ende voorts besichtigen alle de approchen om die nu te dege bij de handt te nemen ende te doen voorderen. In sijn leger quam een commis uyt Hollant met 125.000 £ aen gelde, ende een ander commis was noch aende Voorne met 25.000 £ van Utrecht⁺. Oick quamen in sijn leger twee

+ Den 13^en Augustus schreef de Gedeputeerde Coren aan de Staten Generaal: ‘Beneffens t'gene alreede te vorens genoechsaem is geschreven, ende ick bij mijnen brieff van gisteren d'Heere Oldenbernevelt noch hebbe te verstaen gegeven, dringt mij den grooten noodt U. E. bij dese noch te verthoonen, dat, ten sij alhier sonder eenich vertreck over dach ende nacht eene goede somme van penningen werde gesonden, ick voorsie (des Godt verhoede) eene alteratie te sullen ontstaen. Want die wercken vallen groot ende swaer, te meer mitz den vijant ons soo naer is. De Francoysen spreken ende roepen om geldt, ende nu terstondt heeft mij den ouden Grave van Solms aengeseyt, dat sijne ruyteren in sesse maenden maer twee duysent guldens hebben gehadt, ende dat hij sijne middelen bijgeset heeft om de ruyteren t'onderhouden, dwelck hij nyet langer en can continueren, zulcx dat soo hij met geen geldt ontset en wordt, sijne ruyteren sullen moeten vergaen. Tegenwoordelijck en sijn bij den Commis Moyalen geene vijf duysent gulden meer, dewelcke nyet verre en connen strecken.’ In een postscriptum voegt Coren hier nog bij: ‘De 5000 gulden bij Moyalen noch wesende, sijn al besteet aende wercken, voor dewelcke ordonnancien sijn verleent", zoodat van den 13^en tot den 23^en Augustus in het geheel geen geld in het leger aanwezig was.
Uit vele andere brieven blijkt het nog, met welke bezwaren het staatsche leger uit geldgebrek te kampen had. ‘Ten anderen en cunnen wij niet naerlaten U. E. te verwittigen", schrijft Maurits den 19^en Augustus aan de Staten Generaal, ‘alsoo den tijt van leeninge eenige dagen geexpireert is, ende de comp^ien wiens leeningen algereets verschenen sijn, in groote armoede leven ende namentlijck d'Engelsche dewelcke altemael van armoede sterven ende vergaen, ende teenemael sullen verlopen, bij sooverre daerinne niet promptelijcken versien en worde, soo versoecken wij U. E. hiermede vrundelijcken ordre te willen stellen datte penningen tot het voorsz. fournissement noodich wesende in aller diligentie herwaerts gesonden ende voortaen preciselijcken gecontinueert worde, want alsoo de Cap^nen ons verclaert hebben gene middelen te hebben omme haere soldaten yet voor te strecken, moeten de voors. soldaten alsoo haest de voorsz. leeningen eenen dach cesseren, van honger ende gebreck (soo verhaelt is) vergaen.’ Bovendien werd er onder de Engelsche troepen eene zeer slechte administratie gevoerd. ‘Hoe langer hoe meer", schrijft Coren den 17^en aan de Staten Generaal, ‘wordt men hier gewaer de groote armoede dyer is onder het engelsch crijchsvolck, dwelck van honger ende gebreck is vergaende. Ende hoewel aen henlieden de corttinghe van cleederen ende wapenen geschiet, soo wordt nochtans gepresumeert, dat sulcx daerdeur eygentlick nyet en is gebeurende, maer overmits hen nyet en wordt gegeven, t'gene hen toecompt ende bij t'Landt wordt betaelt, waerop gewisselick wel dient gelet. Ende believe daeromme U. Mo. E. t'adviseren in wat vougen, tsij bij hooffdelicke betalinge of anderssintz daerinne best soude mogen geremedieert werdden. Want anderssintz sal metter tijdt het engelsch crijchsvolck soo te nyete coemen, dat den noodt ervoorderende, men daervan nyet en soude konnen trecken zulcken dienst als men sich wel versien hadde.’ (Rijks Archief, Lias loopende).

[p. 454]

Araben, affgesonden van Achijn in Summatra bij den coopluyden, om hier te voorderen betalinge vande peper ende andere waren op de eerste voyagie naer Oist Indien met gewelt genomen. Enige vande ruyteren van Sijn Ex^cie waren uytgeweest op den wech van Gennep, ende hadden al gisteren morgen gevangen gekregen een paep vanden viant met wel 50 peerden, ende waren daermede langes Helmont omgetogen ende soe in tleger gecommen. Ontrent dese tijt werden in tbeen gequetst den capitein Morgan ende den capitein Metkercke in de schouder. Den Almirante tooch met sijn leger tot Oeffel ende Beugen toe, ende logeerde aldaer, alwaer hem veel swaricheyt onder sijn volck mits de quade betaelinge ende tgroot verloop bestont te openbaren.

[p. 455]

[Den 24en Augusti]

Den 24^en Augusti was schoin weder. Den Almirante willende alle sijn amunitie ende geschut langes de Mase salveren ende in bewaerder handt brengen, ende mits de apparente desordre, die hij onder sijn leger voelde, soe verre mogelick van ons leger aff trecken, tooch desen dach deur Maeshees tot Oisterom ende Wansum ende dede alle sijn schipwerck gaen tot onder Aerssen. Sijn Ex^cie vresende of den Almirante wel mocht trachten noch yet te doen op Berck ofte Wachtendonck, heeft den poste naer Berck gesonden om drie compagnien van daer naer Wachtendonck te doen gaen, ende voorts last gegeven dat Graef Ernst met 12 vendelen knechten uyten leger wederom naer Berck soude gaen om die plaetse te verseeckeren, ende indien den viant mocht trachten om te trecken naer Gemert ende Vechel, om soe beneden ons op de reviere te commen, soe stelde hij ordre om alsdan terstont alle de schepen nederwerts naer de Voorne te doen gaen, ende om t'Engelsche quartier met volck te assisteren, omdat men sach dat de approchen tegen de stadt noch lang gingen aenloopen. Daer quamen noch eenige Italianen over ontloopen uytet leger te Oeffel, ende daer werden 15 Spangiaerden van onse ruyteren gevangen ingebracht, van dewelcke men verstont dat heur leger gecommen was tot Oisterom ende Wansum, ende dat Grobbendonck, die in tleger was geweest ende veel voorslagen tottet ontset vande stadt ende diversie van ons leger gedaen hadde, van daege wederom naer den Bosch was vertogen, twelcke noch eenich bedencken maeckte off den viant noch trachten mochte neerwaerts te trecken. Desen dach sterff in ons leger van sieckte een Vries capitein Wopke Herema genaemt, ende snachts dede Sijn Ex^cie noch 2 stucken in sijn approche buytendijks planten, om beter op de defensien vande halve mane te schieten.

[Den 25en Augusti]

Den 25^en Augusti was schoin weder. In tleger van Sijn Ex^cie quam noch een commis mette 25.000 £ van Utrecht. Graef Ernst vertooch uyten leger mette 12 vendelen knechten naer Berck gedestineert ende 3 vanen ruyteren van hem, van Graef Heins van Solms ende van Batenburch. Ende om beter ende haestiger over te commen werde goetgevonden, dat men alle tvoetvolck op wagens soude voeren tot Schenckenschantse toe, maer commende deur Nieumegen, vonden soe veel empeschementen in de Oije, dat se den heelen nacht daer lagen ende rabraeckten alleer deur te konnen commen, sodat se eerst sanderendaechs aen Schenkenschans quamen, om daer den Rijn te passeren. Middelertijt dede Sijn Ex^cie tgeschut wederom halen in sijn quartier ende noch een halve canon planten bij de 2 stucken den voorleden nacht geplant. Den Almirante bleef desen dach met sijn leger

[p. 456]

stille leggen, ende sont naer Weert ende voorts naer Bruessel met een goet convoy Don Juan de Tesseda vanden Raet van oirloge, om daer te verthoinen de staet van sijn leger, de redenen waerom hij hadde moeten affwijcken ende te versoucken prompte assistentie van penningen om te mogen voorcommen een apparente mutinatie van sijn volck, daeraf van dage noch veel sonder ordre uytreden ende den dorpen rontsomme plunderden. T'gaen van dit convoy naer Weert dede Sijn Ex^cie eerst vresen eenigen aenslach ende hielt hem heel ongerust, dede nietemin voorderen de approchen ende seer veel rijs aenvoeren om te maecken een gaelderie begonnen om aende halve mane te commen. Aen Graef Willems sijde werde seer in de approchen gearbeit, maer weinich aende Engelse sijde, daer den viant een uytval dede, doch met weinich voordels.

[Den 26en Augusti]

Den 26^en Augusti was schoin weder. Uyten leger van Sijn Ex^cie vertooch de heere Vere overmits sijn quetsure, ende met hem gingen de gequetste capiteinen Metkercke ende Morgan, daerom Sijn Ex^cie terstont in t'Engelse quartier tooch, om aldaer ordre op t'commandament te stellen, twelcke hij naer aen sijn broeder Graef Hendrick gaf, om dat quartier in t'afwesen van Vere te commanderen, ende dit was d'eerste plaetse daer Graef Hendrick alleen commandament hadde, wesende nu 18 jaren out, ende in twelcke hij hem uytermaten neerstich queet, wesende altoes op de been om overal toe te sien. Den Almirante tooch van daege met sijn leger naer Lotthem ende Gribbevoorst tegenover Venloe, hebbende alle sijn schipwerck voor Venloe laten commen om te trachten soe sommigen meinden daer garnisoen in te brengen. Sijn Ex^cie creegh een geintercipieerden brief van Tesseda uyt Weert aenden Almirante geschreven, houdende van sijn comtste aldaer, ende vande ordre van sijn voortstrecken, ende mits den brief heel bedeckt geschreven was ende Tesseda een goede partije volcx te convoy bij hem hadde metten Graef van Belioosa, meinde Sijn Ex^cie te meer dat hij eenigen aenslach op handen hadde, sondt daerom terstont af een commissaris, met last te gaen waerschouwen alle de forten ende sterckten op de Mase tot Heusden toe wel toe te sien ende hen te informeren op de sterckte vande garnisoenen ende amunitie die daerinne waren, ende in wat staet de plaetsen waeren ende van alles dubbelt aenden heere Oldenbarnevelt naer Hollant te senden ende hem terstont rapport te commen doen, vresende altoes dat den viant beneden hem op de Mase soude willen commen. Snachts approcheerden de Engelsen tamelick wel met 3 insnijsselen in den dijck, daerop den viant uytviel, maer en contste de Engelsen niet verdrijven, in welcken uytval gequetst werde den capitein Studdart. De wagens

[p. 457]

die Graef Ernst wechgevoert hadden, quamen desen dach wederom, daeraf vele op de wech gebroecken waeren.

[Den 27en Augusti]

Den 27^en Augusti was betrocken cout weder. Sijn Ex^cie reedt wederom in t'Engelsche quartier om daer ordre op de approchen te stellen, ende installeerde daer met eenen sijn broeder Graef Hendrick om dat quartier te commanderen. Hij dede evenseer alomme wercken, vresende altoes of den viant mocht wederom commen, daerom hij in gestadige benautheit van gelde bleeff, want de wercken soe veel waren dat geen gelt daertoe en konde helpen. Anders werde in sijn leger geexecuteert een Franchois spion, die bij den Almirante in tleger gesonden was om alles te verspieden ende daervan kennisse te doen. Uyt sijn leger vertooch Rantsau. Den Almirante bleeff met sijn leger te Lotthem stille leggen, wesende in seer groote becommeringe voor alteratie onder sijn volck, ende men verstont van dage dat Tesseda daerom naer Brussel was vertogen, dat oick die van Venloe noch geen volck en begeerden inne te nemen ende dat den Almirante seer aendrong om metten eersten assistentie van gelde te mogen hebben. Snachts deden die vande stadt een uytval aende oistsijde aende gaelderie daer begonnen, ende omdat de wacht niet wel op heur hoede en was, sloegen sij eenigen doot, daerover de achterwachten heur te hulpe mosten commen, die den viant wederom verdreven, eer sij de begonnen stucken vande gaelderie konnen breecken, in twelcke doot bleeff Monmartijn ende den lieutenant van Huseman met eenige soldaten.

[Den 28en Augusti]

Den 28^en Augusti was schoin weder. Sijn Ex^cie ging alomme de approchen besichtigen, ende oirdelde dat hij van langes de Maescant best ende bequaemst soude konnen kommen aen t'ravelijn, leggende voor den houten beer, daerom hij de approchen daernaer dede dirigeren. De ingenieurs vonden nodich noch een corps de guarde aende eerste gallerie te maken tot betere defensie van dien, twelcke sij van dage begonnen. In tschantsken over de stadt quam van dage bij ongeval den brant, soe dat alle de hutten van dien verbranden. Den Almirante tooch met sijn leger naer Baerle, daer heur de swaricheyt onder sijn volck geheel openbaerden, omdat wel een duysent man te peert ende te voet van alle natien uyt sijn leger liep ende bijeen ruckte ende opentlijck begonnen te muyten, treckende naer Hamont toe om t'selve in te nemen sonder op yemants sollicitatien ofte intercessien te willen wederomkeeren, daeruyt men wel sach wat hem beweecht hadde met sijn leger alsoe op te trecken, sonder yet anders tegen ons te doen, doch omdat Sijn Ex^cie noch daeraf niet en wiste, dede hij seer arbeiden aen tquartier van Graef Willem om tselve te verseeckeren.

[p. 458]

Snachts deden die vande stadt eenige signaelschooten, maer men en wiste niet waerom, ende vande sijde van den Bosch waren ontrent 6 ofte 7 peerden geweest tot aende trenchee van ons leger, daerom men ordre gaff om beter wacht te houden. D'Engelsen verseeckerden heur approchen ende verdreven den viant uyt de pointe vanden dijck tegen t'ravelijn voor den beir. Aende approche van Graef Willem werde mede seer gearbeit, dwelcke gebracht werde tot dicht aende grachte op de noortoost face van t'bolwerck aende Hampoorte. In tquartier van Sijn Ex^cie werde de approche seer gevoordert naer de Maescant. Desen dach werde den colonnel Dort gequetst op de brug aen tquaertier van Sijn Ex^cie, omdat hij droncken sijnde tegen een vande bruggasten in querele geraeckte om een hont die hem toegecommen hadde.

Gelijck veelen tevooren gespelt hadden, dat om de behendicheyt der coopluyden de suyckeren bij Opdam genomen ende opgehouden bij diversen gereclameert souden werden ende sulcx niet strecken ofte de regieringe weinich te bate commen soude, soe gebeurdent oick nu, want vele van allen oirden die als heur goet vervolchden. Sij maeckten heur vrunden ende cregen vast voordeel, in vougen dat die groote priese scheen tot niet te sullen uytvallen ende qualick connen draegen de costen vande uytreedinge, ende ten ging niet een haer beter in Zeelant met die rijcke caracke, daer se seer mede gehalibout werde, ende behalven diversche ongetrouwicheyt in t'bescrijven gepleecht, werden noch groote partijen op alderhande pretexen bij diversen gereclameert, niettegenstaende die al onder S^t. Helena genomen was. Soe vol bedriegerie stont den coophandel.

[Den 29en Augusti]

Den 29^en Augusti was schoin weder. Sijn Ex^cie was in de approchen om die te doen verhaesten, ende dede seer wercken aen tquartier van Graef Willem om de trencheen daer te verswaren ende seeckere santbergen ten westen leggende noch in te sluyten, ende vresende off Grobbendonck vande sijde vanden Bosch mocht trachten deur te breecken om aende stadt te commen, mits te nacht eenige peerden van dier sijde vernomen waren, dede hij starcke wacht alle den nacht op die sijde houden ende bijnaest alle tvolck in de wapenen wesen. Den Almirante siende t'mutineren van een deel van sijn volck, was in becommeringe wat sij doen souden, ende stelde ordre om tvoorder verloop van sijn leger te beletten.

[Den 30en Augusti]

Den 30^en Augusti was schoin weder. Sijn Ex^cie creegh eerst tijdinge dat den viant van Baerle vertogen was naer Weert, waerom hij terstont aen Graef Ernst schreeff, dat hij mette 3 vanen ruyteren ende acht vendelen knechten wederom soude commen naer tleger, doch op den naernoen

[p. 459]

quamen eenige trompetters uyt des viants leger, die smorgens daeruyt waren gescheiden, die seiden dat tleger noch alles te Baerle stille lach, waerom Sijn Ex^cie naer sGravenweert schreeff om Graef Ernst daer noch te doen ophouden, ende omdat den tijt vande Duytse bestellinge vast begonst uyt te gaen ende tleger evenseer benaut van gelde was, omdat de eirdewercken voor dese stadt al gecost hadden ontrent 100.000 £, daer tegen niet over de 50.000 £ gesonden en was om te betalen, sondt Sijn Ex^cie de heere Coorn naer den Hage om bij den Staten aen te houden dat de Duytse bestellinge voor een maent verlengt werden, ende dat meer gelts naer tleger mochte gesonden werden.

[Den 31en Augusti]

Den 31^en Augusti was schoin weder. Sijn Ex^cie dede alomme evenseer wercken, vresende altoes des viants wedercomtste. Hij dede seer verhaesten ende verseeckeren de approchen. In sijn leger werden verscheiden gevangen gebracht uyt des viants leger, daeruyt hij verstont dat ontrent 600 peerden ende 400 man te voet ingenomen hadden Hamont ende daer scheenen te willen muyten, ende dat tleger vanden Almirante vol alteratie was, dwelcke seer geerne garnisoen binnen Venloe soude gebracht hebben, maer dat de burgers sulcx tegenstonden. In tquartier van Graef Willem werden mede wel 20 peerden gebracht met eenige gevangenen vande compagnie van Grobbendonck, die uytgecommen waren om eenige advantaige bij ons leger te krijgen. Dese en wisten niet te spreecken of den viant naer den Bosch soude commen.