Journaal. Deel 2, boek 5

Vanden slach bij Nieupoort.

[Den 2^en Julij]

Hiernaer begonst te lichten den bloedigen dach vanden 2^en Julij met een schoin weder ende een tamelijcke wint uyten westen ten noorden, wesende een sondach, de visitatie van onser vrouwe Marie, die bij de papisten seer is geestimeert, in dewelcke de faicten van oirloge aldus

[p. 662]

begonnen. Smorgens vrouch mettet criecken vanden dach vertoogh Graef Ernst mette 2 regementen voorn^t starck 19 vendelen, de 4 vanen ruyteren ende 2 halve canons naer Mariekercke ende de schantse Albertus toe. De avantgarde vanden viant tooch mede vrouch op ende nam den wech vanden Nieuwendam, maer den Ertshertoge verstaende dat den wech van Leffinge naer Mariekercke gemaeckt ende ongebroocken was blijven leggen (een faute die groot ende onverantwoordelijck was) tooch mette bataille dien wech inne ende contremandeerde de avantgarde om hem te volgen ende anticipeerde daermede Graef Ernst op dien wech, dwelcke daernaer commende tot Mariekercke aen t’uytcommen van dien wech, ende bevindende dat den viant met een groote partije van sijn volck de engte van dien al gepasseert was, stelde sijn volck achter den dijck vande duynen in slachordre ende plante op den dijck de 2 stucken, twelcke wederom een faute was, want den viant deurgecommen wesende was hem onmogelijck die aenden dijck te keeren ende behoirde daerom plaetse tot sijn volck genomen te hebben bij de schantse Albertus, houdende den wech naer Oisteynde open ende de stadt op de rugge, om den viant, commende naer de schantse Albertus, te mogen steuyten, ende willende naer Sijn Ex^cie, in bedencken te houden met sijn trouppen, doende Sijn Ex^cie van alles verwittigen. Maer de graef bij hemselven niet dervende veranderen den last hem gegeven, dede sijn beste om den viant noch te keeren, stellende de Schotten op de rechterhant ende t’regement van van der Noot op de

slinckerhant ende de 4 vanen ruyteren mede op de slinckerhant bij Mariekercke. De Staten tot Oisteynde hoirende vande comtste van Graef Ernst aldaer, dede met moeite de trouppen van Piron ende Bruges marcheren naer de schantse Albertus, om den Graef Ernst te seconderen⁺, omdat dselve trouppen noch seer verschrickt waren ende daerom qualijck buyten de stadt te crijghen, ende vande ruyteren van du Bois, Wagemans ende van der Wel conden sij naulijcx 70 peerden bijeen crijghen om mede naer den Graef uyttetrecken, die doch naderhant evenwel niet voorder en

+ De meening van Maurits was geweest om Piron en Bruges met hunne troepen bij het hoofdleger te trekken, ten einde dit zoo veel mogelijk te versterken. Hij schreef daartoe in den nacht van den 1^en op den 2^en Julij aan de Staten Generaal een briefje, dat evenwel door eene of andere onbekende oorzaak zijne bestemming niet bereikte, en eerst den 10 Julij teregt kwam, zoo als blijkt uit de woorden: rec. 10 Julij, die op het adres onder de woorden cito, cito, cito aangeteekend staan. In datzelfde schrijven, dat onder de ingekomen brieven van de Algemeene Staten berust, wordt ook gelast, de brug te Leffinghem af te branden en de dammen, tusschen die plaats en de duinen te vernielen, wat toen trouwens niet meer mogelijk zou geweest zijn.

[p. 663]

quamen, dan tot bij de schantse Albertus ende deselve niet en dorsten passeren. Den viant siende de trouppen van Graef Ernst aldus in ordre stellen, ende mogelijck meinende dat Sijn Ex^cie mettet heele leger daer quam, dede een groote halte, om sijn volck bet te doen aencommen ende in ordre te stellen, waerom Graef Ernst eenige malen mette stucken naer de trouppen dede schieten. Den viant dede daernaer een deel ruyteren aende rechtersijde ofte op de slinckersijde van Graef Ernst deur tvelt omtrecken, als of hij de 4 vanen ruyteren van Risoir staende aende kercke, hadde willen vande schantse Albertus afsnijden. Onse ruyteren dat siende namen terstont de vlucht naer de duynen ende de schantse toe sonder eenige charge te doen ofte te wachten. Graef Ernst sondt heur Edmonde naer om te doen keeren, maer sij en waren daertoe niet te brengen. Met heur wechloopen gaven sij sulcken schrick aen tvoetvolck dat dselve alles begonnen te deisen. Den Graef mette Colonnellen deden veel moeite om heur te animeren ende staende te houden, maer d’anderen siende de ruyteren vanden viant aencommen met een goede resolutie ende oick sijn voetvolck naerderen, sijn metten schrick overwoogen, ende veel afwerpende heur wapenen, in confusie op een haestige vlucht gecommen, verlatende tgeschut ende de plaetse. Hadden sij nu alles de duynen gehouden ende geweecken naer de schantse Albertus, so souden sij minder schade hebben konnen lijden. Tregement van van der Noot volchde meest dien wech ende weeck meest langes de duynen naer de schantse, maer de Schotten liepen meest deur twater achter den dijck leggende, deur de duynen op de strange ende openden sulcx aende cavalerie vanden viant den wech om heur met beter gemack te verslaen ofte in zee te doen verdrencken als geschiede, omdat voor die geen hoipe van ontcommen en bleef. Daerentusschen waren alle onse ruyteren op de vlucht ende weecken met volle loop bijnaest tot Oisteynde toe. De troupen van Piron ende Bruges dit siende, namen mede alles de vlucht sonder selve onder de defensie vande schantse Albertus te durven blijven staen, ende indien de cavalerie hadde willen ofte derven ommewenden om eens te chargeren ofte alleen semblant daervan gemaeckt hadde, so hadden sij veel menschen konnen salveren, die noch in de vlucht in de duynen op strange ende achter de schantse dootgeslagen werden van weinich ruyteren vanden viant, die voorbij de schantse gereden waren, dan de vrese was so groot dat de stadt van Oisteynde heur nau en conste verseeckeren. Ende die in de schantse Albertus waren, hoewel de plaetse tegen een aenloop vast is, waren mede so verschrickt dat se niet alleen den viant weinich met schieten

[p. 664]

incommodeerden, maer dat de overicheit den soldaten oick qualijck in de schantse konden houden, dat se niet mede en gingen loopen, immers eenige soldaten hadden liever van boven over de walle af te springen ende dootgeslagen te werden als in de schantse blijvende heur te salveren. So veel vermach sulcken schrick. Daer bleven doot vande Schotten wel 600 mannen ende daeronder 7 capiteinen, de outste ende beste van t’regement, als Stuaert, Barclay, André Murray, Kilpatrick, Michel, Niesbet ende Stracchan, met meest alle de lieutenanten, vendrechs ende officiers vande compagnien; alle heur vendelen werden verlooren ende de ontcommen hadden heur geweer afgewurpen. Van tregement van van der Noot bleven doot ontrent 150 man mette capiteinen Turqueau, Walraven ende la Grappe. Van Pirons regement bleef capitein Gistel met oick een deel soldaten, die metten eersten wat hadden willen staen. Van Bruges bleeffer weinich, omdat se vrouch weecken, ende de cavalerie en leedt geen sonderlinge schade. Nietemin was tverlies in desen boven tgeschut wel tusschen 800 ende 900 mannen vande onsen, daertegen den viant seer weinich volcx verloor, anders als van tgeschut, omdat de onsen geen aenval nochte slach en hadden verwacht.

In de schantse Albertus was den schrick so seer om de dootslagerie, die se gesien hadden, dat niet apparent en is dat se de plaetse een half uyre souden gehouden hebben, indien den viant daertegen yet voorgenomen hadde. Den Ertshertoge schreef naer dese victorie aen die van Brugge, dat hij de avantgarde van Graef Maurits geslagen hadde ende denselven mette reste van sijn volck naer twestquartier so wel beset, dat se hem niet ontcommen en mochten, waerop noch desen dach tot Brugge, ende volgens in andere plaetsen triumphe geluydet werde. Hiernaer beraet nemende wat hij doen soude, of de schantse Albertus aentasten, ofte terstont naer Nieupoort naer ons leger trecken om de victorie te vervolgen. Tot aentasten vande schantse liep de opinie van meest alle de outste Spaense capiteinen ende colonnellen om ons also alle hoipe van ontcommen te benemen, daerbij den Almirante hem mede vouchde. Veel jonge heeren met de Nederlantse colonnellen waeren van opinie, dat men de victorie most vervolgen om een einde vande oirlogen te maken, ende daerbij vielen veel Spangiaerden als Don Juan de Braccamonte, Don Rodrigo Lasso ende meer anderen, die een presumptie hadden dat de Geusen heure voeten niet en konden sien ende noit in tvelt ofte op tvlacke tegen heur hadden durven staen, ende meinden dat ontdaen wesende een derde van tleger van Sijn Ex^cie, groote onbedachtheyt wesen soude, dat men de reste

[p. 665]

niet en soude derven aentasten, verseeckerende heur selven dat de reste soude gaen loopen, gelijck de Schotten ende anderen gedaen hadden. Hiertoe inclineerde den Ertsbertoge mede, maer in tdelibereren van dien, in tvervolgen vande voorgaende victorie ende t’ramasseren van sijn volck liep een goede wijle tijts wech, ende de schantse Albertus bleef onaengetast. Tleger vanden Ertshertoge was metten toeval vande garnisoenen van Brugge ende Sluys gewerden van wel 10.000 man te voet ende 1600 vechtende peerden, van dewelcke tot Oudenburch met Don Luys de Velasco ende de meeste bagagie tot bewaringe van dien ende besettinge vanden pas gebleven waeren ontrent 2000 mannen. Immers was den viant desen dach in sijn tocht noch wel starck 8000 man te voet ende de 1600 ruyteren doen hij de Schotten sloech. Sijn Ex^cie was metten eersten starck geweest 128 vendelen voetknechten ende 25 vanen ruyteren, maer mits de afsendinge ende besettinge vande forten voors. en was hij niet starcker als 96 compagnien te voet, daeruyt noch de besettinge van Nieuwendam getogen was ende 18 vanen ruyteren, makende ten hoochsten mer 10.000 man te voet ende 1200 peerden, twelcken ten naesten bij de macht op beiden sijden is geweest, daermede sij hier naer malcanderen slaen, daertoe de saken aldus gedirigeert werden. Terwijle Graef Ernst van voor Nieupoort vertogen was, dede Sijn Ex^cie mettet hooge water voor den dach alle de schepen uyte haven van Nieupoort in zee gaen, uytgeseit 24 ofte 25, die ten delen selfs versuymden tijdelijck uyt te commen ofte te hooch op tslick gelopen waren. Met lage water daernaer ofte ontrent 8 uyren, eer twater op sijn laechste was, dede hij deur rijden 4 vanen van Graef Lodewijck met de vane van Conteler, ende terstont volgen alle de carroije ende tvoetvolck. Ondertusschen quam een advertissement, dat den viant naer den Nieuwendam quam (apparentelijck daeruyt geschept, dat des viants avantgarde eerst dien wech gehouden hadde) daerom Sijn Ex^cie op tschantsken vande vierboete ging, om ordre op tstuck vanden Nieuwendam te stellen ende sondt den heere van Tijmpel derwerts, om den soldaten te vermanen, dat se souden willen goet houden ende de plaetse defenderen, ende aen te seggen dat Sijn Ex^cie heur sal secoureren tot wat prijs dattet oick ware. Dese ordre te stellen hadde hem bijnaest sijn tijt doen verliesen, want terwijle hij daer was, begonst den viant hem van verre te thoinen op de strange naer Oisteynde, ende doen en waren mer deur de haven noch gecommen de 5 vanen ruyteren voors. die daer in esquadrons stonden, ende achter heur de wagens, die van verre de strange mede seer swart maeckten ende den viant mogelijck deden vermoeden dat meer volcx over waren.

[p. 666]

Graef Lodewijck gesonden hebbende om te recognosceren oft oick viant ware, ende sulcx in tseecker verstaende, adverteerde terstont daeraf Sijn Ex^cie, die doen tvoetvolck in haeste dede marcheren ende mette clederen deur de haven trecken om geen tijt te verliesen, ende al advenant de regementen overquamen, werden dselve in slachordren ende verscheiden bataillons gestelt. De Engelsen ende Vriesen met vander Aa hadden de avantgarde, daeraf de Engelsen ende Vriesen elcx in 4 bataillons gestelt werden, ende vander Aa in een; daernaer quam mede deur de trouppe ruyteren van Marcel Bax, die mede voor de avantgarde op strange reedt ende hem vervouchde bij de trouppen van Graef Lodewijck. Den Generael Vere commandeerde de avantgarde, ende siende den viant aencommen, was van opinie, dat men behoirde te retrancheren ten noortoosten vande stadt ende daer den viant te wachten, maer Sijn Ex^cie wetende dat Graef Ernst smorgens geslagen was, twelcke hij dissimuleerde ende in den raet van Vere geen uytcomtste siende als schendelijck geconsumeert te werden ende in ruine te commen, heeft hemselven geresolveert slach te leveren, hoe eer hoe liever, terwijle sijn volck noch clouck was, ende van tslaen vande Schotten niet en wisten, achtende dat hij desen dach victorie most vechten ofte dat se alles mosten verdrencken ofte verslagen werden, sonder aenschou te nemen oft tlant daermede aen een sijden draet hing ofte niet, dewijle men des nu niet voorbij en konde ende de Staten dese voyagie uytdruckelijck so gewilt hadden als of haer staet anders niet en hadde konnen bestaen, ende daerom liet hij aen Vere weten, dat hij slach leveren wilde, dat men slaen moste, dat bloet most vergoten werden desen dach, dat hij daerom geen ander retranchement en wilde maken als van piecken ende musquetten ende dat hij Vere sulcx alle sijn volck totten slach wilde bereiden ende in goede ordre houden. Hij dede oick de bataille overtrecken, bestaende in de regementen vande Francoisen, Walen ende Switsers, beleydt bij Graef George van Solms, ende hadden bij heur de ruyteren van Graef Frederick, die mede terstont alles in slachordre gestelt werden, te weten tvoetvolck in 4 trouppen ende de ruyteren in 4 trouppen. Hij hadde aende cleine vierboete doen maken een brug op jachten ende schuyten om tvolck vande arrieregarde, als de regementen van Graef Ernst, Gistelles ende Huchtenbrouck, die hij tot besettinge voor de stadt gelaten hadde, oick mettet hooge water over te mogen doen commen, indien men slaen moste, omdat hij de stadt niet geheelijck en wilde verlaten, alleer te sien of den viant oick soude willen slaen. Hij dede de 6 halve canons op de strange planten in thooft van sijn volck. Hij stelde

[p. 667]

tot alles de beste ordre mogelijck ende wapende hemselven met sijn broeder Graef Hendrick, (die d’eerste reise van sijn leven hem nu dadelijck in een exploict van oirloge soude vinden) de heeren Hertoge van Holsteyn, Furst van Anhalt, Heere van Chastillon, heere van Gray, Drury, Almiral Nassau ende meer andere officiers van sijn huys ende van tleger. De heere Philps Sidnei, tsij uyt vrese ofte anders, ontvont hem van daer ende geraeckte met groote moeite ende naer veel schampere woorden hem bij eenigen gegeven, tscheepe, selfs met presentatie van gelt ende voer doen wech, niet dervende in den slach blijven.

In dese ordre verwachte Sijn Ex^cie den viant, daertegen hij van verre eenige ruyteren gesonden hadde, om noch naerder heur te recognosceren. Ende om gansch geen hoipe van ontcommen aen yemant te laten, dede hij alle de schepen met amunitie, bagagie ende anders weder naer Oisteynde gaen, daertoe sij goeden wint hadden. Den viant die vrouch op de strange geweest was, bleef seer lang van verre staen, tsij omdat hij als vooren delibererende was, ofte om sijn volck alles bijeen te brengen, sijn geschut aen te voeren ofte om andere redenen. Altoos mits sijn verbeiden hadde Sijn Ex^cie tijt alle de soldaten in goede ordre te brengen ende te vermanen heur mannelijck te willen quyten. Hij hadde eenich naerdencken op de Walen, maer heur commandeur de heere van Marquette dede heur alles de hant opsteecken ende sweeren, dat se dien dach met hem voor de voeten van Sijn Ex^cie souden leven ende sterven. Geduyrende dit stillestaen denuncieerden verscheiden personen aenden Ertshertoge van degeenen die gesint waren, dat men voorts trecken soude, dat der Staten volck niet over de 4000 man starck en waren, ende drongen so veel sij mochten om de victorie, die se seiden in de hant te hebben, te mogen vervolgen; eyntelijck so den Ertshertoge alle de schepen van Nieupoort naer Oisteynde sach seilen, ende velen hem diets maeckten, dat ontwijffelijck Graef Maurits ende de principale heeren daerinne souden wesen, besloot hij mede voorts te trecken ende liever de fortune van slaen te tenteren, als sijn tijt op de schantse Albertus te verliesen, ende begonst daerop met sijn leger de strange langes voorts te trecken naer Nieupoort toe. In dit aentrecken naer Sijn Ex^cie hadden de ruyteren, die tot Oisteynde waren sonder pericule een voornamen dienst konnen doen, indien sij mer thart hadden gehadt met 300 ofte 400 peerden (die sij noch wel starck waren) alleenlijck den viant van achteren op een quartier mijls naer te volgen sonder hem aen te grijpen, omdat in sulcken gevalle den viant nootelijck altoos achter ende tegen heur soude hebben moeten houden 400 peerden om heur

[p. 668]

thooft te bieden, die dan sijn ruyterie so veel verswackt souden hebben, ende als den viant op heur gekeert hadde, hadden sij mede mogen keeren ende al weder volgen, als den viant weder hadde voorts getogen, ende indien den viant sonder naer heur te sien den slach hadde aengevangen, konsten sij met eene charge van achteren hem heel in desordre gebracht hebben. Maer sij waren so verveert, dat geen bevelen nochte bidden vande Staten selfs heur ofte oick tvoetvolck konden doen wapenen ofte uyttrecken, so veel vermach verschricktheit onder den menschen. Ontrent den middach quam een groote trouppe cavalerie vanden viant langes de strange tot dicht bij Sijn Ex^cie leger, so men vermoet om den achtergelatenen te matsen⁺. Sijn Ex^cie hadde goet gevonden, dat men dselve soude doen rencontreren bij 2 compagnien harquebusiers te peert om heur so aende schermutsinge te brengen ende tot onder tgeschut te locken, twelcke niet gevolcht en werde, maer ter contrarie bij anderen gelast te schieten op heur mettet geschut, dwelcke schietende in haeste 10 ofte 12 schooten, vluchte alle de cavalerie vanden viant in de duynen, ende bleven tsedert een seer lange tijt aldaer. Men en conde naderhant niet vernemen deur wiens last geschoten was⁺. Dese ruyteren

+ Doodslaan, vermoorden.

+ In een ander eveneens door Duyck eigenhandig geschreven berigt over den slag bij Nieuwpoort, dat op het Rijks Archief berust (Loket-kast Holland, B 31, N^o. 5), wordt bepaaldelijk gezegd, dat dit ontijdige afvuren van het geschut op last van Vere geschiedde. ‘Ontrent 11 uyren’, lezen wij daar, ‘quam de cavalerie vanden viant aendringen: de resolutie was genomen dselve met 2 compagnien harquebusiers te doen chargeren, maer deur bevel vanden Generael Vere werde met geschut daer op geschoten, waerdeur de ruyteren van Diest, die de avantgarde hadden, schielijcken in de duynen vertogen.’ Trouwens Vere zegt het zelf in zijne beschrijving van den slag (Bor, IV, Bijvoegsel van Authentieke stukken), ‘desja la Cavaillerie estant venue soubs la portée de nostre canon, je proposay qu’il le falloit descharger, qui fut trouvé bon, et si bien effectué qu’il faisoit escarter leurs troupes et fuir en desorde, pour se sauver dedans les Dunes.’
Overigens komt het hierbovengenoemde berigt van Duyck, hoewel minder uitvoerig, in hoofdzaak vrij wel overeen met zijn journaal. Omtrent één punt evenwel bestaat er een merkelijk onderscheid, namelijk omtrent het gebeurde bij Leffinghem. Terwijl de voorstelling van het journaal aan geen wederstand hoegenaamd doet denken, zegt het berigt, van Graaf Ernst sprekende, dat hij, ‘vertogen wesende quam met tvolck op den pas van Leffinge tamelijcken vrouch, doch vont den viant doen al gepasseert deur de engte vanden wech tot op tbreede. Hij plante de 2 stucken ende stelde sijn volck in ordre om den viant noch te keeren. Daer en tusschen quamen bij hem de compagnien van Piron ende Bruges mette ruyteren uyt Oisteynde, om tfort Albertus te verseeckeren ende hem te helpen, maer mits den viant hem mette menichte overwooch, ende t’elcken met versch volck aengreep, most hij ten lesten de vluchte nemen ende tgeschut verlaten.’
Het komt ons voor, dat de voorstelling in onzen tekst de ware is; het zware verlies, de vernietiging van het grootste gedeelte van het Schotsche regiment, op de vlugt omgebragt, en vooral het flaauwhartige gedrag vande naar Ostende gevlugten gedurende het volgende gedeelte van den dag, doen niet denken aan troepen, die alleen gedrongen worden te wijken voor herhaalde aanvallen van een overmagtigen vijand. Veel waarschijnlijker is de lezing in het journaal, dat zij ‘siende de ruyteren vanden viant aencommen met een goede resolutie ende oick sijn voetvolck naerderen, sijn metten schrick overwoogen ende veel afwerpende heur wapenen in confusie op een haestige vlucht gecommen.’
Hoe het zij, ontegenzeggelijk is het, dat het oponthoud van den vijand te Leffinghem van beslissenden invloed is geweest op den slag, want zonder dat zou het Maurits welligt onmogelijk geweest zijn, zijne troepen bij tijds over de haven van Nieuwpoort en in behoorlijke slagorde te brengen, en in zoo verre is er veel waarheid in de eenigzins zonderlinge uitdrukking in den brief van Uitenbogaert, den dag na den slag geschreven (Bor, IV, bl. 657), als hij spreekt van des vijands ‘victorie over ons eerste regiment, die Sijn Excellentie schijnt den vijand als een morgensoppe voorgeworpen te hebben, om sich daeraen wat te vergeten.’ Zeer natuurlijk is het dat hij daarop laat volgen: ‘gelijk sij den vijand ook sonderlinge goede resistentie deden’; want behalve Maurits kende op dat oogenblik nagenoeg niemand den waren toedragt der zaak, die opzettelijk geheim gehouden was. Vere, die de detachering van Graaf Ernst had afgekeurd, glijdt er in het vervolg van zijn verhaal over heen.
Frederik van Vervou, die den broeder van Graaf Willem Lodewijk zeker den roem niet zou onthouden hebben, welke hem toekwam, zegt in zijne ‘Gedenckweerdige geschiedenissen’ niets anders dan: ‘Graeff Ernst, nergens kunnende wijcken, is hij vande viandt geslagen geworden, soo dat weinich daer van quamen, als die ruyter, die in Oostende vluchteden, ende Graeff Ernst, Collonel Edmundt, ende drye van de Zeusche Capiteinen.’ (bl. 96.)
Het meest afdoende omtrent het gebeurde bij Leffinghem is naar ons gevoelen de brief, dien Graaf Ernst aan Willem Lodewijk schreef (Groen van Pr., Archives, 2e serie, tome 2, pag. 17), en waarin hij zegt: ‘als ick des morgens umbtrent 8 uhren mit den beiden regimenten, nemblichen dem Schottischen und Seeländischen, sampt 4 compagnie reuttern, bei der schantz St. Albertus angekommen, ist den feindt stracks uf mich angemargirt, und weil der feind mit all seiner macht praesent gewesen, und ich ihn vor einem morasz erwarten mueszen, ist er so starck ankommen, das er mich abgetrieben, und ist das Schottische und Seeländische regiment gantz ufgeschlagen.’ Laat het zich denken, dat een jeugdig aanvoerder, zelfs bij de verst gedreven nederigheid, met geen enkel woord melding zou gemaakt hebben van het gedrag zijner troepen, indien het waar was, wat van Reid in die dagen aan zijnen vriend Stöver te Dillenburg schreef: ‘Graf Ernst was mit zweien regimenten an einen pas gelegt mit welchen er zum euszersten gefochten’ (Id. pag. 15)? Evenmin spreekt Graaf Ernst een enkel woord van een eigenlijk gevecht bij Leffinghem in den brief, dien hij later aan zijn broeder schreef (Id. pag. 35).

[p. 669]

gesien hebbende alle de trouppen van Sijn Ex^cie ende dat dselve in ordre stonden om te slaen, veradverteerden daeraf den Ertshertoge, die doen mette sake seer becommert was, maer omdat hij geen middel en sach, om sonder groot gevaer ende desordre dvoors. ruyteren wederom te crijgen, die sonder voetvolck waren ende een retraicte van een cleine mijle souden moeten doen, liet hij se daer blijven ende dede alle sijn leger marcheren om mede te slaen, hoewel velen hem seiden, dat hij met een deel gedespereerde menschen ende die geen uytcomtste als in heur wapenen en sagen, soude moeten vechten. Sijn Ex^cie vont daerentusschen goet een deel van sijn musquettiers in de duynen te logeren om de strange te

[p. 670]

flanqueren tegen de cavalerie vanden viant, indien hij aenquame, dan naderhant siende dat de zee begonst te wassen ende de strange enge te worden, ende dat den viant daerom sijn meeste volck in de duynen dede trecken, beval hij van gelijcken te doen, omdat ten lesten de strange so enge werde, dat men tvolck daerop niet en conde houden. Hij dede mede 2 halve canons op de duynen brengen ende planten, om oick op ende over de duynen te mogen schieten, doch ten lesten merckende dat den viant hem heel starck begonst te ontdoen achter de duynen in de clingen, dede hij niet alleen alle sijn cavalerie, maer oick meest alle de infanterie van de bataille over de duynen commen, treckende de cavalerie in tvelt ende latende de infanterie op de duynen ende in de clingen, die hij mede in verscheiden troupen als voeren dede stellen ende ruym van malcanderen gesepareert houden, latende alleenlijck vande avantgarde totte bewaringe van tgeschut op de strange een bataillon Engelsen van 6 vendelen ende hadde een gelijck bataillon van Engelsen mette trouppe van van der Aa deur getogen tot in de clingen, ende de 2 andere bataillons vande Engelsen ende de 4 vande Vriesen bleven in de duynen. Ende omdat hij terstont naer t’aencommen van des viants peerden gemerckt hadde, dat de saken so verre geengagieert waren, dat men voor seecker soude moeten slaen, sonderlings so hij anders geen uytcomtste in sijn saken en sach, hadde hij den heere van Tijmpel naer Nieupoort gesonden, om van voor de stadt te doen commen de regementen van Graef Ernst, Huchtenbrouck ende Gistelles met de resterende cavalerie vande arriere garde, dwelcke aengecommen wesende, hij mede dede stellen tvoetvolck in 4 trouppen, te weten t’regement van Graef Ernst in 2 ende d’andere regementen elcx in eene trouppe ende de cavalerie in 5 trouppen, doch dede de cavalerie bij de anderen op tvelt commen ende de infanterie in de clingen houden om so alle sijn volck bij de hant te houden, te meer dewijle met thooge water des naernoens uyte haven van Nieupoort losgemaeckt ende onder seil gebracht waren alle de schepen die snachts niet en hadden konnen uytcommen tot op 5 ofte 6 naer, die so vast saten dat se niet en waren af te brengen geweest. Naer dat den heere van Tijmpel de regementen vande arrieregarde van voor Nieupoort hadde gehaelt ende gebracht over de brugge bij de cleine vierboete, werde terstont dselve so veel mogelijck afgebroocken ende de jachten ende pincken mede afgebracht ende sulcx aldaer niet gelaten, daerop yemant hem soude mogen salveren, omdat Sijn Ex^cie geen hoipe als tot slaen wilde laten, daertoe de duynen tamelijck advantagieus waren, maer omdat men daer

[p. 671]

geen ordre en const houden, hadden alle de verveerden den rechten middel gevonden om heur vande trouppen te ontvinden ende heur uyte wege te mogen houden. Sijn Ex^cie behielt gestadelijck de wint voor hem ende hadde op den naernoen mede vercregen beneficie vande sonne, die naer twesten gedrayt den viant naer t’oosten in de oogen was. In dese ordre sagen de legers malcanderen lang aen. Ten lesten quam den viant al meer ende meer aendringen, daerop ons geschut begonst te schieten, ende sij schoten terstont wederom met 5 halve canons ende 1 veltstuck op de strange geplant, twelcke een goede wijle duyrde ende oudertusschen quam heur volck deur de duynen vast aen. Sijn Ex^cie nam terstont een deel vande musquettiers vande garde om de schermutsinge te beginnen ende doen stont sijn leger in dese ordre: Hij was selfs met alle de cavalerie over de duynen op tvlacke velt, verdeilt in 18 trouppen, doch so, dat elck commandeurs trouppen bijeen stonden. De avantgarde te voet bestont van 43 vendelen knechten, die gestelt waren in 9 bataillons als vooren, ende dese was heel starck. De bataille was niet so starck ende hadde mer 26 vendelen knechten verdeilt in 4 bataillons, te weten, de Francoisen in 2 trouppen ende de reste elcx in een. De arrieregarde was van 27 vendelen, mede verdeilt in 4 trouppen als vooren. De avantgarde was meest in de duynen, een trouppe op de strange ende 2 in de clingen, maer de bataille ende arrieregarde waren alles deur de duynen tot in de clingen getogen. Naernoen ontrent half vier uyren was den viant so naer gecommen, dat niet alleen dvoors. musquettiers vande garde aende hant waren, maer begonnen in de duynen beide de avantgarden aen malcanderen te commen ende met musquetten ende roers dapper te schieten, ende daermede begonst de slach met een seer schrickelijck geluyt, so dat men niet dan schieten, roupen, trommelen ende trompetten en hoirde. Sijn Ex^cie siende tvoetvolck aldus aen malcanderen commen, ende dat tijt was met de cavalerie mede te beginnen, dede eerst Graef Lodewijck met 3 vanen ruyteren, te weten de sijne, die van Sijn Ex^cie ende van Graef Hendrick op den viant chargeren, te weten op heur cavalerie, ende naer hem mede chargeren Marcel Bax met sijn vane ende die van Paul Bax ende La Sale. Dese treften so dapper, dat se meest alle de ruyteren van des viants avantgarde braecken ende in de vlucht brachten, doch met diverse evenementen. Marcel Bax met sijne ende de ruyteren van Paul Bax vervolchde een partie ruyteren vanden viant totte poorte van Nieupoort toe; Graef Lodewijck mette sijnen vermaeckte hem op tvelt, ende keerde wederom met oick de ruyteren van La Sale, daeraf den ritmeester dwers deur den viant was

[p. 672]

gedrongen ende gereden naer Oisteynde, daerinne hij niet voorsichtich genouch en dede. Bax bracht naer sijn ruyteren weder in ordre ende quam op tvelt bij Sijn Ex^cie, die middelertijt noch de ruyteren van Graef Frederick aende charge gesonden hadde, die mede met tamelijcke advantagie chargeerden. Daer en tusschen vocht tvoetvolck evenseer in de duynen met musquetten, roers ende piecken ende met een schrickelijck getier, ende schenen vrij deurgaens oick te voet advantagie te hebben, omdat onse advantgarde starcker was als die vanden viant, so dat ons volck noch niet dan voordel schenen te nemen ende den viant repousseerden. Daernaer dede Sijn Ex^cie noch chargeren 3 vanen harquebusiers, beleit bij den ritmeester du Bois (die voor sijn persoin in tleger was gebleven) te weten de vanen van Panier, Batenberch ende Conteler. Dese in plaetse van te fonceren, swenckten ende wenden af ende schooten so mette lange roers van tersijden op 2 vanen lanciers vanden viant, dwelcke op heur terstont in flancke indruckten ende heur in desordre ende op de vlucht brachten, so dat se oick braken met heur vlucht de 2 vanen van Bax die aenquamen om heur te seconderen. Den viant druckte so aen, dat hij ten delen voorbij reedt 2 compagnien, die met Clout op tvelt stonden ende heur daer vermaeckt hadden, die doen den viant weder in flancke chargeerden ende afsneden, daerdeur den viant weder op de vluchte quam ende een goet deel ruyteren verloor, hebbende altoos 2 vanen vande sijnen 7 vande onsen in desordre gebracht. Ende terwijle men die weder in ordre soude brengen, dede Sijn Ex^cie weder chargeren aen Stakenbrouck met 2 vanen, de sijne naer Oostende wesende, Graef Lodewijck ende naer oick aen Graef Frederick, ende hielt Balen met 3 vanen altoos voor reserve.

Onse advantgarde vocht daer en tusschen even opiniaterlijck, ende sonderlinge veelen vande Engelsen, tot dat den viant siende dat sijn advantgarden te swack was, sijn bataille, die heel starck was, aenbracht, die doen versch aencommende seer hart tegen onse advantgarde vochten ende ten lesten dselve meest alles braecken ende in desordre brachten, in twelcke den Generael Vere gequetst werde van een schoot, ende uyten slach wech reedt, om hem te doen verbinden, maer den Colonnel Horatio Veer, siende dese desordre, creegh bij hem den lieutenant colonnel Sutton metten capitein Ogle, capitein Lauwer, lieutenant van des generaels vendel ende capitein Farfax, ende bracht met behulp vande selven wederom in ordre ontrent 600 ofte 700 man uyt alle de trouppen vande Engelsen, met dwelcke hij doen met een sonderlinge resolutie weder ging chargeren de grootste trouppe vande bataille vanden viant, die starck was over de

[p. 673]

2000 mannen, ende vocht daertegen so opiniaterlijck dat den viant hem qualijck konde breecken ofte doen keeren. Sijn Ex^cie siende dat den hoop hem te groot ende te swaer was, dede eenige compagnien ruyteren daerop in flancke geven, die wel een deel van dien in desordre brachten, maer de reste, vervoucht met heur advantgarde, bleef den Engelsen ende Vriesen te machtich, daerom hij oick sijn bataille dede advanceren ende t’regement vande Walen aentrecken om heur te seconderen, die deden mede een brave charge ende hielen goede ordre om mette roers ende musquetten wel te schieten, dewijle sij weinich piecken hadden om vast te staen. Doch eer desen te degen aende hant quamen was de trouppe vanden Colonnel Horatio weder gebroocken ende meest alle onse avantgarde begonst te deisen ende advantagie te verliesen, ende terwijle Sijn Ex^cie met sijne ruyteren, de ruyteren vanden viant hier ende daer chargeerde, sondt hij noch aen de Switsers om den Walen te seconderen ende naer heur oick de Francoisen in 2 trouppen, om den viant so t’elcken nieu werck te geven ende met versch volck te doen vechten, die elcx deden dat sij mochten, maer onse advantgarde moede ende meest gebroocken wesende, en konden sij den viant niet doen wijcken. Oick ging onder dien mede aen tbataillon Engelsen dat op de strange stondt met een goede resolutie om te forceren tgeschut vanden viant, daertegen weder een trouppe voetvolcx vanden viant aenquam, gesecondeert met eenige ruyteren, die op de Engelsen chargerende dselve braacken ende deden wijcken, ende met alle dese chargen begonst den viant in de duynen voordel te crijgen, doende de onsen duyn achter duyn verliesen, te meer so se ten lesten oick braecken ende in desordre brachten alle de bataille van Sijn Ex^cie. Dwelcke dat siende ende met veel chargerens van sijne ruyteren alle de ruyteren vanden viant meest op de vlucht gebracht hebbende, daerdeur oick sijne ruyteren alles gebroocken waren ende in desordre gecommen, uytgeseyt alleen de vanen van reserve, dede hij aencommen ende mede chargeren de arrieregarde, te weten, de Duytsen in 2 trouppen, naer heur t’regement van Huchtenbrouck, ende ten lesten oick t’regement van Gistelles, om middelertijt weder in eenige ordre te brengen de reste van sijn cavalerie, die hij met bidden ende smeecken versocht ende vermaende doch ordre te willen houden, dewijle doch geen ander uytcomtste en was, als van winnen, sterven ofte verdrencken; terwijle van desen, werde den wagemeester geschooten ende alle de wagens quamen op de strange in desordre ende begonnen in confusie over malcanderen te rijden, veel heel diep ter zee inne. Veel conducteurs ende

[p. 674]

gevolch vanden leger, ende oick eenige ruyteren ende soldaten die heur onder de bagagie begeven hadden, liepen uyt verveertheit mede in zee so diep, dat velen verdroncken, twelcke bijgecommen was, omdat de carroije te dicht op tcrijsvolck was gevolcht ende doen die wijcken mosten, dede men de carroije keeren ende teruggaen, daeruyt desen schrick quam. Daer lach aen t’eynde vanden haven een schip op droogh, daer de heere Vere, mogelijck despererende vande uytcomtste van desen slach, diep deur twater rijdende, inneweeck. Den ritmeester Gent, die mede al vrouch gequetst was, ende anderen liepen mede daerinne, so dat tschip so vol volcx liep, datter niet meer inne en conden. De creet onder de vrouwen ende kinderen werde uytermaten groot ende den schrick overal ijsselijck. De trouppen vande arrieregarde vochten d’een voor d’ander naer met tamelijcke ordre ende steuyten doen wat de macht vande bataille vanden viant, maer so den viant ten lesten mede sijn arrieregarde dede avanceren ende sach dat meest alle sijne ruyteren op de vlucht waren, drong hij met alle sijn voetvolck te gelijck met een uytnemende couragie so dapper aen, als of hij de fortune hadde willen vercrachten. Doen begonst tvoetvolck van Sijn Ex^cie alles te wijcken, so wel op de duynen als in de clingen, ende sonderlings drong een trouppe vanden viant op de strange, die d’Engelsen daer gebroocken hadden uytermaten dapper aen, om de canon van Sijn Ex^cie daer staende te vermeesteren. Daer waren weinich trouppen van Sijn Ex^cie die den rug keerden, omdat niemants daertoe en quam als t’regement van Gistelles ende een trouppe vande Francoisen, maer evenwel was twijcken generael van alle tvolck, duyn achter duyn, ende plaets achter plaetse verlatende ende so groot ende duyrde so lange, dat scheen dat alle saken verloren gingen, te meer so Sijn Ex^cie doch noch de reste vande cavalerie niet weder in ordre hadde konnen brengen, waerom elckeen met bedroefden oogen begonst te sien, of oick de Heere die florissanten staet vande Nederlanden also soude laten ondergaen ende accableren. De saken quamen so verre dat den viant ging meester werden vanden canon van Sijn Ex^cie. Dselve was op tvelt ende scheen alleen onverschrickt te wesen, roupende, biddende ende smeeckende, dat elckeen de desperatie voor meester wilde nemen ende liever vechtende sterven, dan alles verdrencken ende versmoren, dat de saken noch sonder hoipe niet en waren, ende bracht so met die wegen weder eenige ruyteren in ordre ende verstaende dat de canon op de strange in so grooten danger was, sondt hij derwerts ende om op des viants voetvolck te chargeren de 3 laeste vanen van reserve onder tcommandement van Balen, om de saken

[p. 675]

te secoureren. Dese verdeilden heur dat Balen chargeren soude op de strange, Vere in de clingen ende de vane van Cicil in de duynen. Dese quamen recht op de duynen als den viant dicht bij tgeschut was gecommen, ende als de laeste schooten daermede gedaen wierden met goede operatie op den viant ende tgeschut voorts geabandonneert. Balen dede in tpasseren vande duynen langsaem rijden, om de peerden in asem te houden, maer wesende op strange gecommen, chargeerde met furie op des viants voetvolck, dat doen daer alleen was, hij nam se inne van tersijden ende over de musquettiers, die weinich schooten, omdat se meest gelost hadden op de Engelsen die voor heur opweecken ende brack se also ende bracht se op de vlucht, so dat velen van heur dootgeslagen ende daer gevangen werden. De ruyteren van Cicil in de duynen chargerende steuyten daer den viant ende braken eenigen, ende die van Vere renverseerden mede een heel bataillon in de clingen, twelcke doen tsamen veranderinge in de saken gaf, want d’Engelsen ende Vriesen, die langes de duynen weecken, begonnen weder te staen ende thooft te bieden, ende ontrent 150 pieckiers vande Vriesen aenvallende, deden den viant weder een duyne quiteren, ende daerop begonnen eerst de bootsgesellen ende canoniers bij tgeschut te roupen val aen, val aen, ende anderen, sonder fundament nochtans, victorie, victorie, op welcken roup alle tcrijsvolck van Sijn Ex^cie even dapper begonst aen te dringen ende den viant alleenskens terug te wijcken, daerop doen tvolck van Sijn Ex^cie heftiger aendrong, waerdeur in de vluchte quam een trouppe ruyteren, die den viant in de duynen noch van reserve scheen te houden ende doen werde sijn voetvolck vande laeste ruyteren verlaten. Sijn Ex^cie dat siende ende weder in ordre gebracht hebbende eenige ruyteren, sondt dselve in cleine trouppen aen, om des viants voetvolck, die noch al wijckende vochten, in flancke te chargeren, om die alles te breecken, daerdeur den viant eyntelijck in de volle vluchte quam ende doen begonst de victorie haer voor Sijn Ex^cie gehelijck te openen, hebbende den slach geduyrt van half vier uyren af tot over seven uyren toe. Den viant vluchtende werde bij tvolck van Sijn Ex^cie seer vervolcht langes de duynen, maer Sijn Ex^cie noch vresende eenige desordre, creegh eenige vanen ruyteren aende hant, die hij in ordre bracht ende op tvelt vast hielt. Hij dede mede versamelen de regementen van Gistelles ende Huchtenbrouck ende meest alle de Walen, om die tegen een val van noot bijeen te houden ende bleef also victorieus ende meester van tvelt. T’is apparent indien des viants cavalerie so animeus gevochten hadden als de infanterie, dat hij de victorie soude vercregen hebben, maer

[p. 676]

God mogelijck aensiende de larmen ende tranen dergeener, die in heure benautheit hem aenbaden, gaf haer de vrese ende dede de cantse die voor den viant heel apparent was, ten lesten in een oogenblick verdraijen, die men oick alleen de victorie heeft toe te scrijven, omdat hij de God der heircrachten is ende niemant met reden dselve soude konnen toescrijven een hoip volcx, die alles al aen t’wijcken ende velen op de vlucht waren. Den Almirante van Arragon (dien schrick van Duytslant ende de gansche cristenheit) was in dese slach bij ordre vanden Ertshertoge geweest bij de gemutineerde ruyteren om ordre op heur chargeren te stellen, sittende op een bidé-peert, omdat hij niet en meynde selfs daer te chargeren ofte gechargeert te sullen werden, dan in de tweede charge die de compagnie van Pierre Panier dede op een deel van deselve gemutineerden, werde hij Almirante daer onder de voet gereden ende bij eenige Spangiaerden onder Panier bekent ende gevangen genomen wel een groot half uyre voor de vluchte van heur volck ende so afgebracht. In desen slach hadde den viant groot verlet gehadt, dat de sonne hem altoos in de oigen stont, ende dat hij den wint so en tegen hadde, dat stof ende roock al op hem ende sijn volck in tgesichte dreef, al mede deur de gehenckenisse Godes, die sijn volck barmhartelijck aensach. De ruyteren van Oisteynde, die te vooren niet te vinden nochte te peerde te crijgen waren, merckende uytet stof ende de lopers dat den viant op de vluchte was, waren welhaest te peerde om doen naer te loopen, ende tvoetvolck liep oick so veel uyter stadt, dat de Staten de poorten mosten doen sluyten, om te beletten dat alle tvolck vande stadt niet uyt en liepe. Dese vervolchden mede een goet deel vande vluchtende, sloegen noch velen doot ende cregen noch verscheiden peerden ende gevangenen, maer hadden sij te voiren de couragie gehadt tot op den wech van Leffingen te commen, so souden se den Ertshertoge ontwijffelijck gecregen hebben ende alle de reste van tvolck lichtelijck konnen verdelgen ofte die gedwongen deur de reviere te loopen ende te versmoren⁺. Immers omdat 20 ruyteren van Oisteynde eerst op den engen

+ Hoewel de opmerking volkomen juist is, die Duyck eenige bladzijden vroeger maakt omtrent het groote voordeel, dat de ruiters uit Ostende hadden kunnen aanbrengen indien zij den vijand in den rug hadden bedreigd, zoo is het toch duidelijk, dat de aanwezigheid van dat krijgsvolk, zelfs in weerwil hunner werkeloosheid, tot de detachering van Don Louis de Velasco met 2000 man (Carnero en Campana zeggen 4000) heeft aanleiding gegeven. Carnero geeft het gemis van die troepen op het slagveld dan ook aan als eene der redenen van de nederlaag, die hij overigens hoofdzaketyk aan de houding der Spaansche kavalerie toeschrijft. ‘Algunos’, zegt hij, ‘han discurrido sobre este mal suçesso, y todos dan culpa a la desorden que huvo en la cavalleria, y esta la atribuyen a no tener caveça que las governase y pusiese en los puestos que convenia, porque faltava en ella el comissario general Juan de Contreras Gamarra que era platiquissimo, y Don Ambrosio Landriano que se quedo enfermo en Bruçelas. Y es cierto que si la cavallera con su fuga no rompiera el esquadron de la ynfanteria que aviendo los de la frente suvido en la duna y ganado dos pieças de artilleria, que pasaran adelante con la victoria, porque la ynfanteria del enemigo empeçava ya a blandear. Pero no lo permitio Dio por sus secretos juycios ni que los Catolicos acometieran al enemigo con todas sus fuerças sin dejar tan gran golpe de gente atras con Don Luis de Velasco’. (Guerras civiles de Flandes, Lib XIV, Cap. 9.)
Opmerkelijk is het, dat een berigtgever uit Keulen, die den 9^en Julij een vrij naauwkeurig verslag geeft van den loop der krijgsbewegingen, mededeelt, dat het juist de bevelhebbers van de Spaansche kavalerie waren, die na het innemen der schantsen bij Ostende den aanval op het Staatsche leger afrieden. ‘Inmittels dieser zurüstung und ermanung’, schrijft hij, ‘hatt sich die Spannische reutterei nicht konnen vertragen mit den votis der Obersten vom Fueszfolck nnd hauptleuten von gemeltten Reuterey seindt der Meinung gewest, man sollt mit der erhalttener und erworbener victori sich für diszmahl begnügen laszen, dan der feindt, so alda dermaszen beschloszen, das er Ihnen nicht entlauffen kontte, mit hülff des landts und anderer Kriegsleut, welche Ihnen folgten, mehr und mehr beschlieszen und ohne Schlag und Stösz, in äuszerste noth bringen, und da er sich über See zum Theil salviren wollte, alsdan den rest ohne einig gefahr und verlüst des volcks angreiffen undt bisz uffs haupt erlegen’. (Arch. van Z. M.)
Den 13^en October werden van de veertien vanen kavalerie, die de Spanjaarden bij Nieuwpoort in ’t gevecht bragten, elf gecasseerd. (Zie Duyck’s Journaal op dien datum.)

[p. 677]

wech waren, coosen veele al twater, daeronder men seide dat den Ertshertoge was, maer siende daernaer dat dselve ruyteren verveert werden ende wechreden, salveerden sij heur doen alles deur denselven wech ende over de brugge naer Leffingen, sonder dat oit yemant heur tot Leffingen toe vervolchde. Dese victorie was voor Sijn Ex^cie heerlijck, so omdat se vercregen was op sijn viant, in viande landen, als omdat hij die gekregen hadde op een victorieusen viant, ende daerinne den slach meest gegaen was over de Spangiaerden ende Italianen, die den meesten macht vanden viant waren geestimeert, ende nu alles vooraen quamen als om mer te nemen de vruchten vande victorie, die se meynden in handen te hebben. Sij was evenwel seer bloedich ende met veel bloets verkregen, omdat Sijn Ex^cie van sijn volck wel ontrent 1000 mannen verloor, die doot bleven, ende noch wel 700 die swaerlijck gequetst waren. Onder de doden verloor hij 3 ritmeesteren met namen Conteler, Hamylthon ende Barnard (commanderende de compagnie van Graef Hendrick) met Jaques de Wael, lieutenant van Batenberch ende meer andere officiers. De Engelsen verlooren vijf capiteinen als Jaxley, Honiwod, Tyrrel, Duxberi ende Pyrton, met den lieutenant van Horatio Vere ende verscheiden mindere officiers. De Vriesen verlooren twee capiteynen, Holsteyn ende Assuerus. De Francoisen verlooren mede 2 capiteinen, met namen La Simendiere ende Mariscot. Van Graef Ernst regement bleef doot den capitein Stael. De Walen verlooren

[p. 678]

den capitein Jan de Bou met vele lieutenanten, vendrechs ende andere officiers van alle regementen. Vanden viant sijn in de duynen ende op tvelt dootgebleven gelijck tsedert uyte tellinge der dooden geestimeert werde ontrent 3000 mannen, ende daeronder veel heeren, edelluyden, capiteinen ende officiers van marcque, sonderlings vande Spaense ende Italiaense natie ende eenige Italiaense heeren versch in tlant gecommen om den crijgh te sien, behalven degeenen die hier ende daer in de vlucht dootbleven ende in de slooten ende wateren versmoorden, want men tsedert verstaen heeft, dat een groot deel volcx bijnaest heel naeckt ende oick velen gequetst te Brugge waren gecommen, ende dat den Ertshertoge selfs met grooten haeste was gevlucht ende tot Oudenburch niet hadde derven blijven, maer noch dien nacht voorts gereden was naer Brugge. Op hoipe vande victorie van smorgens was seer veel bagagie voorts gecommen tot Leffinge toe, maer de voerluyden siende de vlucht van heur volck, spanden de peerden uyte wagens ende liepen wech, ende lieten de bagagie daer staen, die de gansche volgende nacht daer bleef. Anders waren vanden viant gevangen wel 600 personen, daeronder den Almirante voors. mette colonnellen Caspar Çapena ende Luys del Villar, den Seneschal van Montelijmart, genaemt le Comte de la Fere (die naer tot Oisteynde storf vande quetsuren) den Grave van Salms seer gequetst eude Juan Cesate, ritmeester, met den cornet van Verdugo. Noch Vespasiano Stanco, Vespasiano Magio, Juanni Baptista Gambaloiti, Decio Magio, Flaminio de la Verde ende Jeronimo Roock, alles Italiaense capiteinen met 2 adjoudanten als, Camillo Magio ende Angeli de Mariville, Don Luys de Monroy d’Avila, Don Diego Didiacques, Hernando Mota, Don Caspar Morechon, Don Fr^co d’Eirarchaval, Fr^co Ruys d’Aguira, Luys Peraça, Diego Calvo de Villalobos, Matthias d’Ostanges, Symon Antheunis, capitein Lignan, Juan Navarro, alle Spaense capiteinen en chef, met Don Pedro de Montanegro ende Fr^co Guevarra, gereformeerde capiteinen. Vande Nederlantse regementen George d’Uyterwijck, Herry Flud, Robert Gliens alias d’Eyer, Guillame Carré, Herry Jerves, Pieter Fiers, Jan Hayon ende Martijn Meinarts, capiteinen van vendelen, met Claude de Lanoy dit la Moterie, gereformeert capitein ende meer anderen, die naderhant versteecken ende verduystert werden, daeronder noch waren verscheiden adjoudanten ende seer veel domesticque dienaers vanden Ertshertoge ende Almirante ende onder dien van Marque comte Carlos Resyn, den heere van Nertur de Croy ende Don Diego de Gousman, pagien vanden Ertshertoge, Don Pedro de Montemajor, edelman van sijn huys ende Juan de Sinte Stevan, soin vanden grooten pagador,

[p. 679]

met cocks, archers, hellebardiers, dienaers vande camer, vande stal ende meer anderen ende bovendien wel hondert alferes, so vivos⁺als gereformeert ende veel andere crijsofficiers. Men creegh vanden viant wederom alle de vendelen, die se gecregen hadden vande regementen bij heur op huyden verslagen ende noch in de t’negentich vendelen vande heuren met 4 cornetten ende een costelijcke geborduyrde standaert, die men verstont dat de gemutineerde ruyteren gevoert hadden. Men creegh mede vanden viant wederom de 2 halve canons op huyden bij Graef Ernst verlooren, ende daer en boven noch 4 halve canons ende 2 veltstucken ofte halve coleuvrins met veel amunitie, die hij met hem gebracht hadde, die in de vlucht alles op de strange verlaten waren. Dese victorie werde vervolcht tot in de nacht, daerom seer qualijck alle tvolck weder konden bijeen gebracht werden. Sijn Ex^cie ging met eenige trouppen bij den duyster logeren op tvelt vanden slach, niet wijt vande kercke van Westeynde, daer alleenskens meer trouppen quamen, maer mits de nacht duyster was en konden sij niet alles bij hem commen. Hij dede snachts bij hem brengen om wat te eeten den Almirante ende begaf hem daernaer te ruste, danckende ende lovende God van dese victorie ende van also ontcommen te wesen de pericule daerinne hij was geweest.

Graef Willem siende dat den twist ende scheuringe vande regieringe van Vrieslant meer toenam, ende dat de gedeputeerden van Ostergoe ende Westergoe gansch af weigerden weder tot Lieuwaerden te commen, schreef een lantdach uyt van volmachten om bijeen te commen ende den twist ter neder te leggen, dan dat werde bij velen so qualijck genomen ende geinterpreteert, alsof hij sich de souverainiteit vande provincie hadde willen aennemen ende hem toeeigenen macht om den Staten te bescrijven (hoewel in dese landen de stadhouders altoos de Staten hebben mogen bescrijven ende geen dienaers ongeoirloft en behoirt te wesen in grooten noot heur meesters te ontbieden) ende de animositeit ging so verre, dat de gedeputeerden van Ostergoe ende Westergoe heur principalen screven dat se op de bescrijvinge vanden stadthouder niet commen en souden, ende doen se niet en quamen, en const tot nederlegginge vande swaricheiden niet gedaen werden, also ist seer moeijelijck in sake van state te doen te hebben met heete verwerde hoofden, want al hadden de gedeputeerden van Ostergoe al eenich recht om tot de scheidinge te commen, nochtans naerdien de regieringe van tlant in de scheidinge niet en const blijven staen, en

+ Alférez vivo – Vaandrig in werkelijke dienst, in activiteit.

[p. 680]

behoirden sij niet af te weeren ende te verwerpen de rechte middelen, die dienen mochten, om malcanderen te verstaen ende den staet weder te vereenigen, als was t’middel vande volmachten ofte de principalen vande Staeten selfs.

[Den 3^en Julij]

Den 3^en Julij was schoin weder. Sijn Ex^cie siende sijn leger vol alderhande

gequetsten van sijn eigen volck, vol gevangenen ende plunderinge vanden viant ende sonder eenige vivres, mits alle de schepen wech waren, ende tvolck de vivres heur uytgedeilt in den slach afgeworpen hadden, besloot voor eenige dagen naer Oisteynde te gaen, om sijn volck te refraischeren, alle de gequetsten te mogen doen verbinden ende cureren, ende ordre te stellen op de gevangenen, ten einde sijn leger daeraf mocht ontledicht worden, mogelijk meinende oick, dat den viant sijn verlies niet haest en soude konnen repareren. Desen raet was wel goet ende aengenaem voor den soldaten vanden leger, maer periculeus voor de staet van tlant, omdat apparent was, dat indien men stracx op Nieupoort aenging, terwijle den schrick groot is, dat se haest tot desperatie souden commen ende de plaetse overleveren, die men mogelijck niet lichtelijck en sal konnen crijgen als den schrick wat gepasseert, ende de saken weder wat verseeckert sullen wesen, beneffens dat men nu wel weet, dat niet veel crijsvolck in stadt en is, ende dat den viant mogelijck terstont veel crijsvolckx daerinne sal senden om tleger op te houden ende tijt te hebben om sijn saken te radoubberen. Doch eenigen die desen raet dreven, maeckten de plaetse seer swack, so dat Sijn Ex^cie die soude konnen becommen alst hem beliefde, hoewel anderen meinden, dat men daermede ging verliesen een groot deel vande vrucht van so sorgelijcke victorie. Volgende dan dvoors. resolutie brack alle tleger op, ende ging logeren op tvelt bij S^t Mariekercke, ende Sijn Ex^cie tooch naer Oisteynde om metten Staten op alles naerder te delibereren. Tcrijsvolck tot Oisteynde was so verwoet op den viant, om den slach van gisteren over heur gevallen, dat se so binnen als buyten de stadt alle de gevangenen vanden viant, die daer quamen, dootsloegen, tot dat Sijn Ex^cie met harde ende strickte bevelen ende mette hooge hant des dede verbieden ende beletten, naerdat noch wel 30 ofte 40 mannen daer gesnoevelt waren. Den Colonnel Edmonde dede tot Oisteynde brengen 7 capiteinen, 10 lieutenanten ende 11 vendrechs van sijn regement uyte doden gehaelt, die hij dede begraven. Uyt Oisteynde werde eenich volck naer Oudenburch gesonden om te weten of den viant daer noch was, maer sij bevonden de plaetste noch beset, ende verstonden dat Don Luys de Velasco al vrouch naer Brugge getogen

[p. 681]

was, om daer tleger weder te vergaderen, daer bij hem quamen ten lesten Graef Frederick vanden Berge, den Grave van Barlaymont, den Graef van Busquoy, de Colonnellen Monroy ende la Bourelotte ende meer anderen. Men verstont mede dat den Ertshertoge vrouch metten dach tot Brugge was gecommen ende mer een uyre ofte 2 vertouft hebbende, voortsgetogen was naer Gent naer de Infante. Sijn Ex^cie dede noch desen dach onder sijn crijsvolck bevelen, dat se alle de gevangenen vanden viant souden brengen tot Oisteynde om daerop geteyckent ende voorts bewaert te worden, ende dat men oick alle de gequetsten binnen de stadt soude brengen om verbonden ende voorts naer andere steden gesonden te werden om te doen cureren, om also sijn crijsvolck metten eersten daervan te ontlasten. Tmeeste deel van desen dach bleef de verlaten bagagie vanden viant noch tot Leffingen staen, sonder dat oyt yemant vande onsen so verre reedt ofte daernaer sach, twelcke die van Oudenburch bemerckende, sonden eenige peerden om de wagens te halen ende weder tot Oudenburch te brengen, daerinne ons volck heur lelijcken versagen, ende was te verwonderen dat naer so groote victorie so weinich affectie ofte lust onder tvolck was om die wel te vervolgen ende heur prouffijt daermede te doen.

De Heere van Oldebarnevelt schreef terstont van desen slach aen Caron in Engelant om de Coninginne des aen te dienen. Ende so hij van desen naer den ontfang vande brieven rapport aende Coninginne dede, was dselve daerinne so verblijt, dat se hem in den raet dede commen ende wel 3 uyren blijven, omdat se heur niet en const versaden vande tijdinge, seggende ten lesten dat de Staten so wel regierden, dat sij ende alle Princen mosten bekennen, dat dselve heur meesters waren ende om wel te regieren van heur behoirden te connen leeren, ende seide dat se God op haer knien daerover soude dancken.

[Den 4^en Julij]

Den 4^en Julij was windich weder. Tleger bleef stille leggen, ende Sijn Ex^cie leide metten Staten in deliberatie of men naer Sluys ofte weder naer Nieupoort soude gaen. In tstuck van Sluys werden veel swaricheiden geimagineert ende daertegen stont seer de resolutie van thooftdessein (so men dat noemde) om naer Duynkercken te gaen, want of sij wel te vooren in die pericule waren gevallen van te moeten slaen op de persuatie die sij hadden, dat den viant mits de muterie geen leger en soude konnen bijeen brengen, en geloofden sij nu noch te meer, dat den viant dit verlies niet en soude konnen repareren, ofte men soude hem Nieuport ende andere plaetsen wel afnemen, ende bleven daerom te vaster staen op tpoinct van om weder naer Nieupoort te gaen, daerop nochtans niet

[p. 682]

eyntelijcx geresolveert en worde. Daerentusschen werden tot Oisteynde begraven de ritmeesteren Conteler, Barnard, den wagemeester Johan Langley, den lieutenant de Wael met meer anderen, ende de gevangenen vanden viant werden daer in de kercke gebracht ende opgeteyckent, die bevonden werden in crijsvolck ten getale van 520 personen, daeraf de meeste helft waren Spangiaerden, veel ltaliaenen, ende vande Walen ofte lantsaten de minste. Men dede mede in scheepen doen om naer Hollant ende Zeelant gevoert te werden alle de gequetsten vanden leger, die bevonden werden te wesen over de 700 menschen, behalven verscheiden anderen die noch binnen Oisteynde bleven omdat se te seer gequetst waren. De Staten deden ordre stellen op de begravinge van heur volck, die bij de schantse Albertus des morgens verslagen waren geweest, maer alle de doden vanden viant liet men leggen in de duynen, die noch lang daernaer lagen, ende ten lesten met sant meest overstooven.

Ontrent dese tijt ontfingen de Staten Generael tot Oisteynde wederom brieven van Bassigny ende de anderen, daerbij sij, antwoordende op der Staten scrijven, alsnoch versochten pasport om selfs te mogen commen ende heur last te openen. Hierop communicatie met Sijn Ex^cie gehouden, werde bij aendringen van eenigen goetgevonden, dat men heur pasport verleenen soude om tot Bergen op den Zoem te commen, om te sien of men met die communicatie eenige beroerte in die landen konde maken, dewijle sij noit so weinich Spangiaerden daer gehadt en hadden als nu, dat se meest verslagen waren ende de provincien best de middel hadden om heur selven vrij te maken. Met dit geimagineert voornemen werden heur pasport vergunt om tegen den 20^en deser tot Bergen op den Zoem te commen, daer men heur hoiren ende ten meesten dienste vande landen soude bejegenen.

[Den 5^en Julij]

Den 5^en Julij was schoin weder, ende omdat den wint starck noortwest was en konden geen schepen uyte haven commen tot groote beswaernisse vande gequetste soldaten, die in de schepen bleven leggen sollen. Tleger bleef noch tot Oisteynde stille, ende al wast dat men begonst te seggen, dat den viant hem bij Brugge weder rallieerde, ende dat men daerom naer alle redenen van oirloge behoirt hadde Oudenburch wederom inne te nemen ende wel te besetten om in tlant van Vlaenderen een open pas te houden ende so naer aen Brugge te mogen commen, dat men de versamelinge daer hadde mogen beletten, so werde des evenwel versuymt al op die onseeckere persuasie, dat den viant sijn schade niet en soude konnen verhalen ende sijn leger hermaken, ende daerom werde hem tvaste

[p. 683]

lant rontsomme beset gelaten ende ons leger besloten gehouden tusschen de moerassen ende de zee, als of men t’allen tijden, wanneer men begeren soude, wel een vande passen om in Vlaenderen te commen, soude konnen crijgen, daerinne velen meinden dat onvoorsichtelijck gehandelt werde, want gecommitteert sijnde die faute, dat men de vrucht van so schoinen victorie op Nieupoort niet en hadde vervolcht ende gelet dat tusschen Nieupoort ende Sluys mer 3 wegen en sijn om vande duynen in tvaste lant van Vlaenderen deur de moerassen te konnen commen, te weten den wech van Blanckeberge naer Oudenburch, den wech van Oisteinde langes Bredene naer Oudenburch ende den wech van Mariekercke naer Leffingen ende Snaeskercken, die alle 3 enge ende met schantsen beset waren, so meinden sij, dat men den viant alle voordel liet om Oisteynde even benaut te houden, tbinnenste van Vlaenderen met cleine macht te konnen beschermen ende om met een half leger alle de desseinen van Sijn Ex^cie alomme te konnen difficulteren. Doch de aenporringe vande executie van thooftdessein op Duynkercken ⁺ende de vaste persuasie, dat men Nieupoort ende Veurne sonder groote moeite soude konnen winnen ende dan passen genouch in Vlaenderen hebben, dede dit alles passeren ende alleenlijck dencken, hoe men metten eersten weder naer Nieupoort soude gaen, daertoe men ten lesten last gaf aen alle tleger wederom voor 4 dagen vivres uyt te reicken ende om de ontcommen Schotten ten getale van ontrent 500 wederom te wapenen, die alles gereduceert wierden onder de compagnien van Edmonde, Brog, Caddel, Hinderss. ende Kair, die noch in tleven waren, ende vanden Sergiant Mayor ... Nijs ende Jacob Philps, lieutenant van capitein Michel, die mede ontcommen waren ende van nieus capitein gemaeckt werden⁺. Men delibereerde mede

+ Als een klein bewijs van het goed vertrouwen, dat de Algemeene Staten toenmaals nog in het welslagen hunner verdere veroveringsplannen hadden, moge dienen, dat zij den 3^en Julij aan den Agent Sailly den schriftelijken last zonden om bij voorraad te ‘informeren, wye binnen de steden van Nyenpoort, Duynkercken ende Grevelingen de rijckste ende partidichste reeders van des vijants schepen sijn ende d’heeren Staten daervan adverteren’. (Resol. der Staten Gen. 3 Julij 1600.)

+ Verder werd nog door de Algemeene Staten besloten, dat men de Engelschen met 800 man zou versterken; de provinciën werden aangeschreven, hunne compagniën compleet te maken; aan Graaf Willem Lodewijk werd verzocht, zooveel vendelen naar het leger te zenden als eenigzins zou kunnen geschieden, en de Graaf van Hohenlo uitgenoodigd om met de eerste gelegenheid vijf vanen ruiters en tien vendelen knechten naar Vlaanderen te zenden (Resolutie der Gen. Staten 4 Julij 1600). De ligting in Engelant ontmoette geene zwarigheden: integendeel, Caron schreef reeds den 8^en Julij aan de Staten Generaal: ‘De Heere van Oldenbarnevelt hadde mij oock vermaent, van U. M. E. wege, dat ick op H. M. soude begeeren datter een nomber van 10 of 12 hondert Engelsche soldaten tot recrute hier opgelicht souden mogen worden: daerin heeft H. M. oock geen swaricheyt gemaekt, maer mij tselve terstont vrijmoedich geconsenteert’. (Gedenkst. van J. van Oldenbarnevelt, II, bl. 291.) Binnen vier weken was dan ook reeds het grootste gedeelte van deze nieuwe ligting in het leger aangekomen. ‘Hyer comen alle daghen nyeuwe Engelsche soldaten over, zoo datter nu ontrent 600 vande recreute hyer zijn aengecomen’, schreven de gedeputeerden van den Raad van State den 29^en Julij 1600 aan de Algemeene Staten. (Lias loopende van 1600, op het Rijks Arch.)

[p. 684]

den Almirante Luys del Villar ende alle capiteinen ende officieren ende oick de gemeine soldaten vanden viant gevangen naer Hollant ende Zeelant te senden, te weten den Almirante met eenige vande principaelste op Woerden ende d’anderen in de steden alomme te logeren, ende dat men se om bewaert te wesen soude doen convoyeren met 4 oirlochschepen ende daerop selfs doen gaen den Almirante met alle de capiteinen ende principaelste gevangenen om beter verseeckert over te commen, ende dat men op de schepen, daerop d’andere gevangenen wesen souden, eenige musquettiers te convoy soude doen gaen. Sijn Ex^cie gaf aen Jan Hamilthon de compagnie te voet vanden ritmeester Hamylthon ende dede die naer tleger commen. Hij gaf oick de compagnie van Turqueau aen Charles Logier, die van Walraven aenden soin van Piron, die van La Grappe aen Philips Cardon, lieutenant van van der Noot, die van Busigny aen ... Waes, lieutenant van Rollé ende die van Gistel, aen des overleden capiteins broeder. Hij gaf mede aenden Heere van Cruiningen de compagnie van Stael ende die van Hans van Eyndhoven (die bijnaest alles ontdaen was) aen Ernst Borck, lieutenant vanden colonnel Gistelles. De compagnie van La Simandiere gaf hij aen Pommarede, die van Cormieres aen du Puys ende die van Mariscot aen Chilandre, latende de Engelsen staen ter gifte vanden Heere Vere, ende de Vriesche ter gifte van Graef Willem. Daerentusschen verstont men vast dat den viant hem begonst te versamelen bij Brugge ende dat vele van sijn oversten, die men meynde doot te wesen, daer bijeen waren, ende dat mer een van heur Colonnellen in den slach doot was gebleven met namen Bastock, die t’regement van Standley hadde, doch omdat men voornam weder naer Nieupoort te gaen, werde de brugge naer Leffingen (daer den viant laest overgecommen was) gebroocken. Ende de Staten screven aenden Coning van Vranckrijck ende Coninginne van Engelant van heur victorie ende voornemen op Duynkercken te executeren ende versochten vrije toevoert van vivres uyt derselver landen. Sij screven oick naerder aen alle de provincien van dese victorie ende versochten daerbij dat se metten eersten de consenten wilden voorderen ende innewilligen.

[p. 685]

[Den 6^en Julij]

Den 6^en Julij was seer regenich weder. De saken al blijvende bij de oude hoipe van Duynkercken te konnen vermeesteren, toogh Sijn Ex^cie met alle den leger weder naer Nieuport, daer hij t’meeste deel van sijn leger mettet lage water deur de haven bracht ende wederom ging logeren ten westen vande stadt, latende ten noorden aende cleine vierboete achter den dijck de regementen van Gistelles ende Huchtenbrouck ende beoosten de haven Graef Ernst met 6 vanen ruyteren. Hij dede terstont de approchen beginnen langes den dijck vande vierboete naer de sluyse aldaer toe, ende scheen hem gansch aen te stellen tottet beleggen vande stadt so veel tweder mocht geleyden. Daer en tusschen waren de Staten tot Oisteynde doende, om ordre te stellen op tverstercken van heur volck in plaetse vande dootgeblevenen, ende om des metten eersten voer de Engelsen te doen, gaven sij aenden heere Vere een ordonnantie van 4000 £ ende voor de Schotten een ordonnantie van 3000 £ aenden colonnel Edmonde. Ende omdat de Schotten dapper geslaegen waren, werde goetgevonden dat den Colonnel om de racreute te doen selfs naer Schotlant soude gaen om den Coning van alles met de beste bescheidentheit te mogen berichten. De Staten deden oick in schepen doen den Almirante van Arragon, Luys del Villar, meest alle de andere capiteinen ende officiers ende wel 350 gemeen soldaten om naer Hollant ende Zeelant deur de steden gesonden ende daer bewaert te mogen werden. Ende om verseeckerder over te commen, lasten dat men den Almirante met alle de principale gevangenen op oirlochschepen soude doen gaen ende de reste in ledige schepen, daerop men eenige musquettiers te convoy soude bestellen. Ende naerdat de Staten der Almirante hadden doen begroeten, werde hij ende alle de anderen tscheepe gedaen, maer den wint viel so contrarie, dat se dien dach mosten blijven leggen. De Staten ontfingen noch een vendel, twelcke den Graef van Hohenloe in t’overquartier, in tconvoy van Wachtendonck gekregen hadde met brieven van denselven Graef, dat hij met 5 vanen ruyteren ende de regementen knechten van Duvenvoorde ende Wingaerden tot in Zeelant gecommen was, waerom de Staten aen hem screven, dat hij met alle mogelijcke vlijt tselve volck, of selfs naer Oisteynde brengen, ofte oversenden soude. Vanden viant vernam men noch dat hij bij Brugge versamelde, ende dat Don Alfonso d’Avalos daer mede gecommen was.

[Den 7^en Julij]

Den 7^en Julij was noch seer regenich weder, so seer, dat men in tleger voor Nieupoort naulijcx yet doen konde, doch dede Sijn Ex^cie evenwel sijn legers retrancheren, ende de soldaten waren meest doende om heur tegen den grooten regen te hutten. Ontrent den middach ende naernoen togen

[p. 686]

oick naer tleger de regementen van Piron ende vander Noot met de reste vande Schotten ende gingen logeren bij Graef Ernst, ende men liet uyt Oisteynde vertrecken naer Blanckeberge ende Brugge alle de suite ofte domesticquen van thuys vanden Ertshertoge ofte den Almirante met den capitein Liegnan, die seer gequetst was, voor aller welcker rantsoenen den Almirante voor sijn wechgaen geteyckent ende hem verobligeert hadde. Vanden viant verstont men, dat sij vast voor Brugge vergaderden ende dat Don Alfonso d’Avalos in poste gesonden was naer Hammont, om de gemutineerde Italianen te persuaderen naer tleger te commen om dienst te doen, waerdeur eenigen te grooter achten de faute te vooren gecommitteert, dat men niet gegaen en was naer Oudenburch om van daer te disturberen de vergaderinge vanden viant bij Brugge, ende altoos af te loopen ofte te brantschatten twest quartier van Vlaenderen ende den viant vande middelen van dien te incommoderen, omdat se meinden dat den viant niet onderlaten soude alles te bewegen om weder een leger bijeen te brengen, te meer so men verstont, dat hij veel nieuwe lichtingen in Artois ende Henegouwe dede doen, ende van daer naer hem ontbooden hadde alle de oude garnisoenen met de benden van ordonnancie. In tleger van Sijn Ex^cie was mettet quade weder groot gebreck van broot, daerom seer gejacht werde om amunitiebroot derwerts te brengen. Snachts dede Sijn Ex^cie al voorts naer de stadt approcheren, maer tweder was so quaet, dat men weinich uytrechten konde. Tot Oisteynde sterf den capitein Pontoubert van t’regement van La Noue, die in den slach seer verhit wesende, veel soutwaters uyter zee hadde gedroncken, ende daernaer de souticheit van dien hadde willen wechnemen met drincken van asijn. Sijn compagnie werde gegeven aen een edelman genaemt du Buisson.

[Den 8^en Julij]

Den 8^en Julij was tamelijck weder. In tleger was noch tvolck al meest doende om te hutten ende de legers te retrancheren. De Staten Generael al voor heur vertreck uyten Hage op aendringen van eenigen geresolveert wesende te hoiren spreecken de gedeputeerden vande Staten Generael der landen onder den Ertshertoge wesende op tstuck vande conferentie van vrede, ende nu siende dat de saken in Vlaenderen niet so voorts en wilden als sij wel gemeint hadden, hebben voorgenomen van Oisteynde naer Zeelant te vertrecken ende van daer naer Antwerpen te seinden de pasport voor deselve gedeputeerden volgende heur voorgaende resolutie om tot Bergen op den Zoem te commen, waerom sij heur met convoy hebben doen brengen in den leger voor Nieupoort om aen Sijn Ex^cie oirlof te nemen ende metten eersten te mogen vertrecken, alwaer

[p. 687]

Sijn Ex^cie heur in tlange de swaricheit van dit beleg communiceerde, in gevalle den viant sijn leger weder bijeen konde brengen, ter oirsake dese plaetse qualijck te besluyten was rontsomme, ende sonderlings aende sijde van Dixmuyden, ten ware hij sijn leger noch voorder scheide, ende op dien wech mede een partije van sijn leger bracht ende dselve wech met geschut te besetten, meinde hij dat tselve te veel tijts requireerde. Daer en tusschen liet hij vast repareren de schantse aenden Nieuwendam. De Staten bleven snachts in tleger ende men approcheerde vast ten noortwesten vande stadt, alwaer den viant uyter stadt veel schoot ende snachts een valschen alarme makende, uytet werck verdreef alle de werckluyden, die uyt vrese gingen loopen. Sijn Ex^cie dede snachts branden eenige bruggen, die uyt Veurneambacht naer de stadt leiden, maer de brugge gaende naer Dixmuyden en konde men niet branden, omdat den viant daer te goede wacht hielt.

[Den 9^en Julij]

Den 9^en Julij regendet seer. De Staten siende de swaricheit in dit beleg, stelden tselve alles aen Sijn Ex^cie, om daerinne te doen gelijck hij te raede soude vinden ende so veel mogelijck ten minsten dese plaetse sien te crijgen om de reputatie vanden tocht ende de contributie in Vlaenderen te mogen weder in train brengen ⁺ende vertogen daernaer wederom naer Oisteynde. Daerentusschen vont men hoe langer hoe meer swaricheit in dit beleg, omdat tweder so quaet was, dat men naulijcx konde approcheren, behalven dattet so hooch vloeide, dat alle de trancheen aenden havendijck onderliepen, ende dat den viant vast rontsomme starcker werde, so dat niet geraden gevonden en werde tleger noch eens te scheiden, om de stadt oick aende Dixmuydensen sijde te besluyten. Hierom en vont Sijn Ex^cie oick noch niet goet tgeschut aen lande te doen, voordat alle approchen ende batterien gereet souden wesen, twelcke naer noch veel verhinderinge causeerde, dede nietemin ten noorden in den dijck voor de stadt een batterie maken tot 12 stucken, ende ten oosten over de haven een batterie tot 4 stucken; ende om dselve wel te mogen bewaren, dede

+ Hoe moeijelijk het den Staten viel om toe te stemmen in het vertrek van het leger zonder dat er eenig materieel voordeel uit de behaalde overwinning gevolgd was, blijkt onder anderen daaruit, dat zij den 8^en Julij in den brief aan Maurits, waarbij zij hunne komst in het leger aankondigden, zijdelings den raad gaven, om zich stormenderhand van Nieuwpoort meester te maken. ‘Ende soe Zijne Excellentie’, schreven zij, ‘doenelijck soude vinden de stadt te forceren met een furieuse batterie in weynige daegen, sonder deselve met vele wercken te omcingelen, dat d’heeren Staten meyninge is, dat Zijn Excellentie door haer E. compste aldaer egeenen tijt int prepareren van t’geene daertoe noodich is, en soude willen verliesen’. (Resol. der Staten Gen. 8 Julij 1600.)

[p. 688]

hij seer veel gabions maken. Op den naernoen ging Sijn Ex^cie naer den Nieuwendam om daer een dijck deur te steecken ende tlant daer ontrent te inunderen. Sij staken den dijck deur ende daer liep veel waters inne, maer en was niet van sulcke operatie als men wel gemeint hadde, mits daerachter noch een ander dijck lach, die gansch Veurneambacht beschermde. Daerentusschen werde men alle dagen vast merckende, dat meer volcx in de stadt heur thoinden, dat se alle dagen meer ende meer met geschut uyter stadt schooten (twelcke de approchen seer difficulteerde omdat Sijn Ex^cie noch geen geschut geplant en hadde) ende dat de plaetse starcker was, als men wel gemeint hadde, mits die buyten de grachte vande stadt van tsuytoosten af langes tsuyden ende westen omme totte haven ten noorden toe noch een omwater hadde, twelcke uytwaterde door een sluyse in de havendijck leggende, die bedorven was ende niet open en conste gedaen werden om t’elcken metten hooge water weder te sluyten, ende dat se een ander sluyse in stadt hadden, daermede sij de wateren van Veurneambacht, die mits t’natte weder starck waren geworden, konden ophouden ende sulcx tvoors. omwater so doen rijsen dat tlant op beiden sijden most onderloopen. Nietemin om tquartier van Graef Ernst ten noostoosten vande stadt geretrancheert wesende tegens uytvallen ende anders beter te bewaren, dede Sijn Ex^cie daerinne planten 4 stucken geschuts. Desen dach werde den ingenieur David van Orleans in de voet geschooten, ende voor Oisteynde quamen tscheepe den colonnel Wingaerden met 9 vendelen knechten ende 5 vanen ruyteren bij den Grave van Hohenloe uyt Zeelant gesonden, denwelcken in t’aencommen de galeijen waren gevolcht, maer omdat de scheepen heur dicht slooten ende d’oorlochschepen bij heur hadden en dorsten sij niet aencommen, hoewel tweder heel calm was.

[Den 10^en Julij]

Den 10^en Julij was een eclipsis der sonne die voor Nieupoort claerlijck gesien werde op den middach. Anders wadent seer uyten noortwesten, waerdeur de schepen in de haven van Nieupoort seer tegen malcanderen stieten mettet hooge water ende malcanderen veel schade deden. Hier sach men nu claerlijck dat de haven van Nieupoort niet bequaem en is om veel schepen tegen een noortwesten storm te bewaren ofte men moste de stadt hebben ende de schepen mettet hooge water tot aende stadt ende ten minsten tot achter de cleine vierboete brengen. Anders ging men noch al voort mettet approcheren ende maken vande batterien, dan gelijck difficulteit in saken van state irresolutien causeert, gebeurde mede in desen, dat tgeene d’eenen dach geordonneert ende goetgevonden werde, tsanderen

[p. 689]

daechs als qualijck veracht ende verworpen werde. De voors. 1^e batterie was eerst goetgevonden te maken tot 12 stucken om daeruyt t’meeste effort te doen, ende werde nu geacht daertoe onbequaem, waerom noch een 3^e batterie geordonneert worde, treckende bet ten noortwesten vande stadt, ende om twercken van dien, ende de approchen, die men noch doen moste, te favoriseren, werden naernoen in de 1^e batterie 4 stucken geplant, doch Sijn Ex^cie en wilde niet, dat men noch daermede schieten soude. Die vande stadt mogelijck merckende, dat men in den dijck geschut geplant hadde, brachten een stuck onder den moelen ende schooten daermede seer naer de voors. eerste batterie ende d’andere approchen. Sijn Ex^cie laste evenwel, dat men de boots, daerinne tgeschut geladen was, soude in de haven brengen om alle tgeschut te mogen landen so haest van noode soude wesen, ende ging op naernoen met eenige ruyteren ende sijn garde naer tclooster van Duynen in Veurneambacht, om de advenuen ende wegen wat te besichtigen. Hij sondt oick alle dagen verscheiden soldaten met springstocken in tlant om deur de velden te loopen ende kuntschap te crijgen. Dese brachten tegen den avont inne 2 personen commende van Dixmuyden naer Nieupoort, dwelcke seiden dat La Bourelotte eergisteren avont met 2000 man in Nieupoort was gecommen, twelcke, hoewel onwarachtich was, nochtans gelooft werde, omdat men van die tijt af meer volcx was gewaer geworden ende dien avont oick eenigen ontdeckt hadde op den wech van Dixmuyden. Hierom bevreesde Sijn Ex^cie een uytval ende dat den viant daermede sijn geschut mocht commen te forceren, ende daerom dede hij des avonts de 4 stucken in de 1^e batterie geplant terugge trecken ende brengen naer de cleine vierboete, ende dede alle de wachten in de approchen verdubbelen. Mettet aftrecken van dit geschut werde veel volcx in tleger seer gedecourageert ende de approchen en gingen so niet voort als wel behoirt hadde, ja scheen dat Sijn Ex^cie selfs van die uyre aen begonst te twijfelen aende uytcomtste van dit beleg.

[Den 11^en Julij]

Den 11^en Julij was beter weder, ende hoewel den viant dien nacht niet en was uytgecommen ende daerom velen twijffelden of oick warachtich ware, dat meer volcx in stadt was gecommen, bleef Sijn Ex^cie mette sake seer becommert, ende ging daerom de approchen alomme besichtigen, daerinne hij seer moijelijck was, omdat them alles scheen qualijck gedaen, daer hij t’nochtans selfs te vooren gelast hadde so te doen, daerom hij t’elcken alle dingen op een ander voet ordonneerde ende scheen bij geen stucken te resolveren. Die vande stadt schooten seer veel met geschut. Op den naernoen werden gevangen gekregen eenige vrouwen van Veurne, dwelcke seiden dat la Bourelotte daer was met veel volcx, ende eenige

[p. 690]

fortificatien aende stadt hadde geordonneert, dat hij oick eenich volck naer Duynkercken hadde gesonden. Desen dach werde volmaeckt een schantsken ten westen vande stadt geleit, om tegen t’uytvallen te mogen dienen als een vast corps de guarde. Sijn Ex^cie hem noch niet seer wel verseeckert houdende van t’uytvallen, dede snachts wederom seer starcke wacht in de trencheen houden ende hadde last gegeven, om de brug over t’omwater voors. leggende ende streckende naer Dixmuyden aftebranden, maer so tvolck daer quam, vonden se den viant heel starck buyten de stadt, so dat se ontrent de brugge niet en konden commen, ende en consten om tstille staen vanden viant anders niet bedencken, of hij moste volck, ofte een convoy in stadt krijgen, hoewel sij aende oostsijde vande stadt een alarme maeckten ende schenen te willen uytvallen, daerdeur de Schotten ende anderen veel uyte approchen verliepen, mits de schrick noch seer onder heur was, doch en quamen niet uyt. Desen dach werde men gewaer tgeene velen te vooren niet en hadden willen geloven, te weten dat de stadt tlaege lant konde inunderen, want sij desen nacht so veel waters op tlage lant lieten loopen, dat men niet alleen niet voorder approcheren en konde, maer selfs oick veel loopgraven moste verlaten, ende daermede ging desen nacht deur. Tlant van Veurneambacht is alles meest laegh lant, seer gebroocken ende vol sloten, waerdeur bij quam, dat de boeren een mijle weechs van ons leger, alles met heur beesten noch bij huys waren, hebbende t’meeste van heur meublen in de velden gedragen, ende t’elcken als eenige ruyteren van ons aenquamen, liepen sij in tvelt, ende over een sloote gesprongen wesende, spotteden mette selve.

[Den 12^en Julij]

Den 12^en Julij was wederom betrocken weder. Daer quam een soldaet vande onsen bij Sijn Ex^cie die den voorleden nacht metten viant gemarcheert hadde, ende onder hem dienste genomen hadde om vande gevanckenisse los te commen. Dese verseeckerde dat snachts in stadt gecommen waren ontrent 2000 mannen te voet onder tbeleit van La Bourelotte, den Heere van Valengijn, lieutenant colonnel vande Bourguignons ende anderen, ende dat Graef Frederick met eenige anderen dselve tot bij Nieupoort toe geconvoijeert hadde. Hierom vermoede men of denselven La Bourelotte wel den 8^en naer Veurne mocht getoogen wesen ende nu weder naer Dixmuyden gekeert. Nietemin Sijn Ex^cie nu de sake voor seecker houdende, sont den heere van Tijmpel in haeste naer Oisteynde, om de Staten voor heur vertreck noch te spreecken ende desen te communiceren ende met eenen aen te seggen, dat hij niet veel hoips van goede uytcomtste tot dit beleg en hadde, ende met heur te beraetslagen of niet beter en ware

[p. 691]

tleger in tijts op te breken, eer sijn volck ende de tijt te vergeefs te consumeren. De Staten en gaven aen Tijmpel geen eyntelijcke resolutie, maer seiden dat sij t’alles gestelt hadden aen Sijn Ex^cie, dan Sijn Ex^cie wetende met wat hefticheit van resolutie men tleger hier gebracht hadde, en begeerde den ondanck op hem alleen niet te laden ende in desen niet te doen als met der Staten welbehagen. Terwijle Tijmpel naer Oisteynde was, dede Sijn Ex^cie de approchen voorderen, doch slappelijck, ende vresende een uytval, dede de voorste approchen blooten van volck ende mer eenige sentinellen daer houden met last alles meest bij de sluys te houden om niet overvallen te werden. Des naernoens ontrent 5 uyren viel den viant uyt ter poorten naer de vierboete ende oick ter Suyderpoorte naer Dixmuyden; die naer de vierboete uytquamen schenen starck te sijn wel 500 ofte 600 mannen ende druckten de eerste trancheen inne, daer se weinich resistentie vonden, ende toogen in haeste voort naer de sluyse. De onsen dat siende weecken tot ontrent de groote vierboete, ende bleven daer staen, ende so se terstont ontset cregen uyte regementen van Gistelles ende Huchtenbrouck, die achter de cleine vierboete lagen, vielen sij den viant met groote couragie weder aen ende dreven hem met meerder haeste weder terugge, dan hij te vooren aengecommen was. Tscheen dat den viant wat wilde resisteren aende sluyse, maer siende ons volck met sulcken resolutie aencommen, mosten sij de wijck naer de stadt nemen ende alle de approchen wederom verlaten. Desen uytval duyrde wel een uyre lang, in twelcke uyte stadt dapper geschoten werde. Vande onsen bleef doot een Schots capitein, Jacob Philps genaemt, met noch 14 soldaten ende verscheiden gequetst. Vanden viant bleef doot den heere van Valangijn voorn^t. ende wel 40 mannen met hem, meest omdat se wat te lang hadden willen resisteren aende sluys, ende daerom ten lesten so schielijck vluchten mosten, dat wie viel terstont achter blijven moste, ende dootgeslagen werde. Valangijn was mede al gevangen, maer werde bij anderen in de furie dootgeschooten. Hierop sondt Sijn Ex^cie des avonts naer Oisteynde de heere van Nassau om den Staten oick van desen te berichten ende naerder op alles te doen delibereren, te meer, so men tijdinge hadde dat den Graef van Busquoy te Dixmuyden was gecommen om daer te blijven. Ende om tegen gelijcke uytvallen te voorsien, laste Sijn Ex^cie aende sluyse in den dijck een vaste corps de guarde te maken ende rontsomme met een goede walle op te setten, om daer altoos thooft te mogen bieden. De partije vanden viant, die ter Suyderpoorte uytgecommen was, en quam niet aen, ende scheen mer te wesen om te amuseren, waerom

[p. 692]

men geloofde, dat de meininge vanden viant was geweest ten noorden te forceren tgeschut, indien het in de batterie noch hadde gestaen. Nietemin quam Sijn Ex^cie altoos in meerder bedencken vande uytcomtste van dit beleg, ende of hij wel den heere van Nassau naerde Staten gesonden hadde, besloot hij nochtans snachts, dat hij op morgen selfs naer de Staten naer Oisteynde soude gaen, sonderlings omdat in sijn crijsvolck alle dagen claerder bemerckt werde een groote onwillicheit tottet wercken ende een meerder vrese als de gelegentheit toedroege, twelcke velen meynden toe te commen, omdat eenigen onder den soldaten uytstaken, dat men tvolck daer op een vleysbanck hadde gebracht, daerdeur die soldaten naer de victorie vanden voorgaende slach verschrickter schenen te wesen, als in den slach selfs, omdat se overdenckende de gevaerlijckheit vande saken, indien de cantse qualijck geluckt hadde tselve lichtelijck geloofden, ende werden daerinne seer verstijft, omdat se alomme de groote irresolutie ende wanhoipe van Sijn Ex^cie selfs in alle saken sagen. Anderen meynden des bij te commen, omdat se qualijck gelt ontfingen ende heur altijt met amunitiebroot niet en wilden lijden, ende anderen, dat se daeromme niet wercken en wilden, omdat se in tlant loopende, thienmael meer aen beesten wisten te crijgen, dan se met wercken winnen konden.

[Den 13^en Julij]

Den 13^en Julij was eerst schoin weder, maer begonst op den avont ende nacht seer te regenen. Sijn Ex^cie reedt heel vrouch uyten leger wech naer Oisteynde, om metten Staten noch te spreecken, die doen in tlange met hem op de sake delibereerden, ende hoirende de gelegentheit van alles, vonden doen goet, dat men tleger stille houden soude voor de stadt met de beste verseeckertheit ende dat men naer Oisteynde senden soude 3 ofte 4000 man met 12 stucken geschuts, om wech te nemen de schantsen daervooren leggende. Middelertijt werde dapper gearbeit aen tcorps de guarde op de sluys begonnen, ende die vande stadt hielden heur seer stille, schietende so weinich, dattet te verwonderen was. Den Colonne! Wingaerden quam op den middach met 4 vendelen voetknechten in t’leger ende so hij recht tot aen tquartier ten westen was gecommen, viel den viant ten noorden naer de sluys ende vierboete toe wederom uyt, maer niet so starck als te vooren. Hij vont de voorste approchen naer gewoente weinich beset ende overliep daerom dselve lichtelijck, maer aende eerste batterie werde hij gesteuyt, ende de wachten daer, van achteren gerenforceert wesende, werde dapper weder uyte approchen gedreven, doch omdat hij geen tegenstant en dede als te vooren, liet hij seer weinich volcx, te meer omdat hij niet verre uyt en was ende met menichte

[p. 693]

van schieten vande walle gedefendeert werde. De 4 vendelen van Wingaerden werden op tvelt gehouden, ende alle tvolck naer de stadt gevoert op den uytval, ende doen die gecesseert was, quamen sij voorts in tleger, starck ontrent 400 mannen. Corts naer heur volchden de 5 vanen ruyteren vanden Grave van Hohenloe, van Onstae, van Edmonde, van Wermeloe ende van Arthur (die de compagnie ruyteren van Sidnei hadde gecregen) starck ontrent 320 peerden, daeraf Arthur onder Balen ging ende d’anderen bleven onder tbeleit van Onstae. Sijn Ex^cie quam op den avont wederom mette voors. resolutie, ende werden doen terstont geordonneert om naer Oisteynde te gaen de 9 vendelen van Wingaerden, 6 vande Engelsen, 5 vande Vriesen, 4 vande Francoisen, 2 vande Walen ende 4 van Graef Ernst. Doch Sijn Ex^cie dit scheiden overdenckende ende dat den viant rontsomme starck was, wilde hem noch naerder daerop bedencken, ende beval daerom dat de compagnien heur wel gereet souden houden, maer niet vertrecken sonder naerder last. Des nachts viel den viant wederom uyt, ende hoewel hij niet aen en quam, belette hij nochtans de approchen.

In dese tijt was den Coning van Vranckrijck tot Lyons gecommen om van den Hertoge van Savoyen sijn recht van Salussen te hebben ofte hem met gewelt daertoe te bedwingen, ende terwijle hij vast den gedeputeerden van Savoyen in thandelen ophielt, prepareerde hij hem vast ten oirloge ende sont rontsomme deur sijn lant commissien uyt om volck te lichten ende die van Savoyen te mogen overvallen, eer sij souden konnen gereet wesen, ende hoewel vele vande restanten vande ligue wel gaerne hadden gesien, dat men de saken van Savoyen mette wapenen niet en hadde getermineert ende daerom excusen sochten om derwerts niet te gaen, so en dorste nochtans niemant hem beroeren ofte heur voor denselven Hartoge ontdecken, in vougen dat scheen, dat daer wel een groot vier mogt ontsteecken, twelcke selfs de Spangiaerden wel aenden brant mocht helpen.

[Den 14^en Julij]

Den 14^en Julij regendet seer. In achtervolginge vande resolutie van gisteren gaf Sijn Ex^cie last om 12 stucken geschuts te schepen ende naer Oisteynde te brengen om van daer tegen de schantse te mogen gebruyckt werden. Men delibereerde mede op de voors. compagnien voetknechten of men se daer senden soude onder tbeleit vanden Graef van Solms, ofte van Graef Ernst. Daer waren consideratien ten wedersijden, dat den Graef van Solms te vooren gecommandeert hadde als de schantse Albertus gewonnen werde ende anders ouder was ende meerder experientie ende respects hadde, ende aen d’andere sijde, dat Graef Ernst wonderlijck

[p. 694]

neerstich was ende nimmermeer rustende om naer te commen tbevel dat men hem gaf maer altoos trachtende tselve precys te volbrengen. Maer terwijl men dit disputeerde bleef tprincipael achter de deure staen, te weten oft geraden was tleger van sulcken partije volcx te ontblooten ende te swacken, daer den viant in de stadt ende rontsomme tamelijck starck was. Oick terwijle men aldus delibereerde, bemerkten de soldaten seer wel dattet op een breecken vanden leger soude afloopen ende waren daeromme seer langsaem in t’arbeiden ende approcheren, omdat se meinden verlooren arbeit te doen. Daer beneffens konden sij oick weinich doen, omdat tweder deurgaens so quaet ende onstumich was, dat scheen dat God selfs onse saken hier wilde beletten. Nietemin om t’uytvallen vanden viant te beletten, ofte so veel mogelijck te difficulteren, sneedt men deur den dijck benoorden dicht aende stadt, opdat degeenen die ter poorten uyt souden willen commen, niet langes den effendijck souden mogen aencommen als te vooren geschiet ware.

Desen dach quam uyte gevanckenisse van Brugge den capitein Daem Verhorst, gewisselt tegen een capitein vanden viant, genaemt Martijn Meinarts, dwelcke seide dat den viant hem vast onder Brugge hadde versamelt ende verscheiden trouppen herwerts aen hadde gesonden, ende dat se onder Brugge laest hadden gehadt de reste vande Spangiaerden, de keurlingen van Vlaenderen, die den Ertshertoge op ontbooden hadde, maer dat die alles vertogen waren naer Oudenburch. Keurlingen sijn mannen uyt alle dorpen gekooren om bij noot op de been te commen met wapenen tot defensie van tlant. Hij seide mede, dat men daer uytgaf, dat se al wel 8 ofte 9000 man te voet weder starck waren. Dit gaf noch meer bedencken in tvoors. verswacken vanden leger.

[Den 15^en Julij]

Den 15^en Julij was noch onstumich, regenich weder, ende omdat de tijdingen vanden viant vast continueerden, en vont Sijn Ex^cie niet goet sijn leger te verswacken, maer claerlijck siende, dat hij voor dese stadt niet en konde uytrechten, achte beter te wesen tgansche beleg op te breecken om metten leger naer Oisteynde te gaen ende sien, of hij de schantsen daer nemen konde; beval daerom dat men alle tgeschut dat te lande was op 8 halve canons naer weder tscheepe doen soude, ende alle de schepen vlot doen leggen, om mettet hooge water te beginnen uyt te loopen; ende om de retraicte van voor de stadt onbecommert te mogen doen, dede Sijn Ex^cie de afgeworpen schantse op t’eynde vande haven leggende weder wat opmaken ende tschantsken op de sluyse benoorden de stadt al voorts opmaken om volck in beiden te mogen houden, ter tijt toe

[p. 695]

alles buyten pericule ware. Eenige gevangenen vanden viant seiden dat tot Veurne een starck garnisoen was geweest, maer dat een deel van dien weder vertogen waren naer Dixmuyden, twelcke vermoet werde te geschieden om meer volckx bijeen te brengen. Des naernoens quam haestelijck ende alleen in tleger de heere van Oldenbarnevelt, die met Sijn Ex^cie ontrent een uyre lang in communicatie was op de sake van dit beleg ofte op tstuck vande handelinge, daervan den heere van Bassigny gescreven hadde, ende sij omme souden vertrecken naer Bergen, ende keerde terstont daernaer weder naer Oisteynde, ende scheen doen dat de resolutie vastelijck genomen was dit leger te breecken ende daermede geheelijck naer Oisteynde te gaen om te sien wat voordel men daer soude konnen doen, want hierop werde terstont last gegeven aende compagnien naer Oisteynde gedestineert, dat se niet vertrecken en souden. Den viant was snachts heel stille, ende omdat de onsen dachten deur te gaen, en gaven sij hem oick geen occasie met approcheren.

[Den 16^en Julij]

Den 16^en Julij was tamelijck weder. Sijn Ex^cie verstaende uyt 2 gevangenen, dat den viant nu in Nieupoort over de 2500 soldaten hadde, ende in Dixmuyden over de 1000, sont vrouch naer Oisteynde den Heere van Nassau, om metten Staten altemael noch te spreecken ende naerder te communiceren op tbreecken vanden gehelen leger, tsij dat de heere Oldenbarnevelt des also begeert hadde, ofte dat Sijn Ex^cie om minder ondanck op hem te laden, daerinne met alder advys wilde procederen. De Heere Nassau quam tot Oisteynde recht so de Staten gereet waren om te vertrecken naer Zeelant, ende met heur in deliberatie getreden, vonden alles goet tleger te breecken ende mette beste verseeckertheit ende ordre mogelijck naer Oisteynde te brengen, ende daernaer begonnen de Staten op den naernoen tscheepe te gaen. Sijn Ex^cie was daerentusschen mette ingenieurs gereden tot bij de schantse Albertus ende ontrent Mariekercke, om te sien waer hij sijn leger best soude konnen nederslaen ofte logeren om versch water te mogen hebben, ende vont dat in die heele streeke van Oisteynde af geen versch water en was, dan bewesten de schantse Albertus langes de duynen ende den slaper ofte zeedijck daer achter leggende, alwaer themels water tusschen de duynen ende den dijck beclemt bleef, ende sulcx soet was. Hierom vont hij goet sijn leger daer te brengen in de lengte van een tamelijcke canon-scheute vande schantse Isabelle. Hier en tusschen sondt hij naer Oisteynde om den Staten noch wat te doen wachten, indien sij niet wech en waren ende selfs met heur naerder te mogen spreecken. De Staten waren al tscheepe gegaen, maer hoirende dat Sijn Ex^cie daer

[p. 696]

was, quamen weder aen lant om hem noch te spreecken. Ende of wel verdrietich ende achterdelich bevonden werde tleger van voor Nieupoort op te breecken ende daermede geheel ende al te verliesen de vrucht van so magnificken victorie ende sonderlinge de hoipe totte conqueste van Duynkercken so seer te vooren ingebeelt, item dat de reputatie van Sijn Ex^cie ende vande macht van tlant daermede dapper geengagieert soude werden, so werde nochtans beter geacht tleger noch in tijts te breecken ende te brengen naer Oisteynde, dan tselve voor Nieupoort met groot gevaer ende sonder apparentie van vrucht te doen consumeren. Dese resolutie generalijck genomen, gingen de Staten wederom tscheepe ende voeren op den avont af, in twelcke de oirlochschepen dapper schooten, ende daer bleven alleenlijck tot Oisteynde de heeren Coorn, Boulesz. ende Aleman. Sijn Ex^cie ging aenspreecken den Generael Vere ende oick den gequetsten colonnel vanden viant Çapena, ende quam op den avont wederom in tleger. Des nachts werde men gewaer seer veel volcx vanden viant bij Ramscapelle ende anders op den wech van Nieupoort, daerdeur men vermoede dat eenich convoy in de stadt gedaen moste werden.

[Den 17^en Julij]

Den 17^en Julij was schoin weder. In tleger dede Sijn Ex^cie alle saken aenstellen om op morgen te mogen vertrecken, waerom des morgens vrouch mettet hooge water al veel schepen uyte haven van Nieupoort waren vertogen, maer mettet hooge water, dat des avonts was, gingen meest alle de schepen uyte haven, ende al advenant elcx uytquam, maeckten die seil naer Oisteynde. Ende opdat te meer verhaest soude werden de schepen uyt te brengen, ging Sijn Ex^cie selfs derwerts. Den viant hielt hem tamelijck stille, ende men vernam van hem dat den Ertshertoge alle de passen om in Vlaenderen te commen ende alle de naeste garnisoenen tamelijck beset hebbende, vertogen was naer Bruessel om meer volcx te doen aennemen ende de benden van ordonnantie, mitsgaders de oude garnisoenen uyt Artois ende Henegouwen naer Vlaenderen te doen marcheren. Sijn Ex^cie sondt den scheepscapitein Arien de Jonge naer Oisteynde om aldaer te doen aenhouden alle de ledige schepen, ende voorts terstont naer Zeelant te gaen, ende van daer naer Oisteynde te doen commen noch 100 schepen, om met sijn volck wech te mogen commen, indien hij schielijck vertrecken moste. Des nachts was men alomme seer stille, maer die vanden Nieuwendam hadden een alarme, omdat eenigen heur seiden, dat den viant naer heur toe marcheerde, daer doch niet aen en was. Snachts dede Sijne Ex^cie mineren de cleine vierboete om die te doen springen, indien den viant op den aftocht op hem soude willen uytvallen,

[p. 697]

ende gaf last dat men morgen heel vrouch de gemaeckte schantskens soude afwerpen, uytgeseit op de sluyse ende tschantsken op de duynen aenden mont vande haven.