Journaal. Deel 2, boek 3

Andere geschiedenissen.

[Den 21^en Januarij]

Den 21^en Januarij werde in de Staten Generael met open dueren ten bijwesen vande gedelegueerde rechters gepronuncieert de sententie tusschen die van Groningen ende d’Omlanden, houdende dat se te niete deden de vuytspraeck vanden 27^en Februarij 95, dat Stadt ende Omlanden te samen eene heerlicheyt ende provintie maken ende onverscheyden sullen geregeert worden bij de samentlijcke staten van stadt ende landen, dat alle gerechticheyden ende opcomsten, die den Prince als heere heeft gehadt, ende oick alle penningen van contributien, gemeene middelen, imposten ende andere gemeene consenten geemploijeert sullen worden met gemeen advyse, – dat alle de cloostergoederen in stadt, omlanden, olde ampt ende goerecht

[p. 223]

gelegen met gemeen advys ad pios usus verstreckt sullen werden, – dat totte administratie vande voors. penningen ende goederen ende om de gemeene resolutien te effectueren de tsamentlijcke staten vuyte stadt ende Omlanden sullen committeren personen in gelijcken getale, met sulcke last ende instructie als sij staetsgewijs sullen goet vinden, ende so lange sal t’collegie vande Gecommitteerde Raden mette instructie bij de voors. vuytsprake gestelt, gecontinueert worden, dat alle ampten ende officien, die bij den Prince als Heere plagen gegeven te worden, voortsaen bedient sullen worden op de collatie ende commissie vande samentlijcke Staten, – dat de camer van justitie ongestelt, ende den lieutenant ende andere officieren derselver (vuytgeseyt de vier hooftmans bij die van Groningen alleen te stellen) gecoren ende gecommitteert sullen worden bij de samentlijcke Staten, om vuyten naeme vande hooge overicheyt ende heerlicheyt van stadt ende landen recht te doen naer lant rechte ende oude gewoonte, in saken die tsedert den jare 1521 totten jare 60 gewoen sijn bij de Camere buyten de werve berecht te worden, verboden dattet eene lit ofte yemant derselver in tparticulier in tgeene voors. is ofte andere saken stadt ende landen in tgemeen rakende, niet en sal doen nochte gebieden, nochte den naem der Staten buyten de gemeen vergaderinge vande samentlijcke Staten gebruycken. Dat d’ingesetenen vande Omlanden met een yegelijck ende van alderhande goederen vrij mogen handelen naer haer geliefte, vuytgeseyt dat se geen waren in de Omlanden vallende ofte sijnde, als boter, kees, peerden, ossen, coorn ende diergelijcke coopmanschappen sullen mogen verhandelen ofte vuytvoeren, sonder eerst binnen Groningen ter stapel te brengen, maer sullen onder malcanderen tot huyses nootdruft ende tot beslach haers gebruyckx mogen verhandelen alle goederen ende waren sonder die te stapel te brengen. Ende indien partijen niet en connen verdragen in wat forme de stapel behoirt gebruyckt te worden, sullen haere differenten sommierlijck deduceren om bij de Staten Generael daerop gedisponeert te worden. D’ingesetenen vande Omlanden sullen mogen brouwen tot huyses nootdruft, maer niet om te vercopen, ende dat men mette tapmate in de Omlanden niet dan Groninger bier en sal mogen vuytslijten. Op tpossessoir mainteneerden die van Groningen in de possessie vel quasi van tvoorscrijven, voorsegelen, voorsitten ende voorstemmen, ende dat se neffens die vande Omlanden sullen hebben eenparige stemme in alle tgeene staetsgewijse verhandelt sal worden, ende de stemmen steeckende sullen met behoirlijcke wijse verdragen worden, ende so t’niet doenlijck en waere, sullen bij provisie, tot dat een betere voet

[p. 224]

van vuytcomptste staetsgewijse geordonneert sal sijn, bij den stadthouder gedirimeert worden met adjonctie van seeckere personen van beyden sijden neffens hem te committeren. Dat de vergaderinge der Staten met gemeene aenstemmige ofte bij verscrijvinge vanden stadthouder ofte van degeenen, die daertoe staetsgewijse sullen wesen gelast, geleyt sullen worden tot alsulcke plaetse als dselve sullen goetvinden. Dat alle beletselen ende nieuwicheyden ten weder sijde ter contrarie gepleecht souden nul wesen met interdictie van meer te doen. Ende nopende tsubsidie bij de Omlanden tot vervallinge van haere oude schulden versocht, ende andere nootelijcke voorvallende oncosten, dat se daeraf voor de Staten Generael verclaringe souden doen, om partije daerop gehoirt, daerinne gedisponeert te worden naer behoiren, alles onvermindert de unien, verbonden ende tractaten tusschen de Vereenichde Nederlanden opgerecht, ende sonder vercortinge vande auctoriteyt der Staten Generael ende den Stadthouder, vuyt crachte vanden tractate van 22 Julij 1594 ofte andersins competerende, ontseggen ten wedersijden den voorderen eysch met compensatie van costen.

[Den 30^en Januarij]

Den 30^en Januarij creeg men tijdinge dat die van Duynkercken groote schade onder de dogvaerders gedaen hadden ende wel 11 scheepen genomen ende de stierluyden daeraf gelicht, omdat mer een oirlochschip in plaetse van 7 daerbij en was. Men verstont mede dat die van Cales genomen hadden 3 scheepen van Enchuysen, die van Rouan met waren geladen weder quamen ende veel weerdich waren. Men hoirde mede dat eenige opgeboeyde ponten voor Coelen gecommen waren, daeromme men begonst te dencken off den viant wel yet op des Gravenweert mochte voorhebben, hoewel men meynde dat de tijdinge vande voorgaende victorie daerinne, ofte soe se yetwes op tlant van Cleef ofte Gulick mochten voorhebben, veel belets soude doen⁺.

De bedoelde toerustingen werden noch eenigen tijd voortgezet, zoodat de Raad van State den 21^sten Maart aan Z. Exc. schreef ‘dwijlen den Raede vast gewissche advertentien krijghen dat den vijandt met het opmaecken van die pontscheepen op de riviere van den Rhijn (voortgaet?); ende dwijlen genoechsaem gelijcke pontons in slants dienste sijn, ende men well andere scheepen daertoe soude kunnen gereeth maecken, dat Sijn Ex^cie daerop gelieve verdacht te sijn oft nyet geraden en waer eenighe pontons bij provisie opden Rhijn te schicken, omme in tijden ende wijlen jeghens diezelve vanden vijant gebruyckt te moeghen werden’. (Resol. van den Raad van State.) Den 29^sten derzelfde maand gaven zij den Staten Generaal in overweging: ‘oft nyet raetsaem en zoude zijn aende Stadt Colen te schrijven, beroerende ... het tymmeren aldaer van schepen, ponten ende andere gereetschappen tegen dese landen, alles tegens d’oprechte neutralité met dese Landen, met vermaninge daervan te willen datelijck desisteren, oft dat men anderssins veroirzaeckt zoude wezen tegens hen te procederen’. (Resol. van de St. Gen.)

+ Den 25sten Januarij hadden de Generale Staten de provinciën Gelderland, Holland en Overijssel doen verwittigen van de geruchten, die er liepen aangaande uitgebreide toerustingen, welke de vijand in Keulen deed voorbereiden, kennelijk met het doel om iets tegen een of andere frontierstad te ondernemen. Tevens schreven zy om inlichting aan hunnen correspondent te Keulen, Hendrik van Bilderbeke, die een jaarlijksch tractement van 100 gl. van de Staten trok (Resol. van de St. Gen. 17 Oct. 1597), en gelastten eenige dagen later dat eenige leden van den Raad van State met Zijne Excellentie in overleg zouden treden en terstond de noodige maatregelen nemen, die zij tot beveiliging van de bedreigde punten zouden noodig achten. Deze onderneming van den vijand, die waarschijnlijk tegen het Tolhuis of ’s Gravenweert gerigt was, is echter niet tot uitvoering gekomen. Den 9^den Februarij schreef de bevelhebber van ’s Gravenweert aan de Staten Generaal:
‘Den persoon op Cuellen gesonden, volgens U. E. bevelen, es alsnu wederomme gecomen, ende mij te kennen gegeven het vloth daermen van spreect noch aldaer es liggende, van omtrent twee duysent 300 deelen ende denne masten, zoo dat men nyet anders can gepresumeren ofte ten es dienende tot enige brugge over eene riviere, oock mede preparerende zeeckere touwe ofte cabel van omtrent 200 vademen lanck, ende als een grooten mans arm dicke, alsoock andere gereetschap dairtoe dienende. Naer alle mijnen besten verduncken, noch ter tijt tselve nyet te achten noch te bedieden en is’, enz. (Rijks Archief, Lias loopende, 1597.)

[p. 225]

Overmits in Spangien, Portugal ende Italien het cooren seer dier was, lagen hier te lande, so in Zeelant als op de Maese ende in Texel seer veel groote scheepen met cooren geladen om metten eersten oostenwint derwerts te gaen, daeraf eenigen over de 23 weecken gelegen ende huer last om tverderven verscheyden malen moeten veranderen hadden, omdat den wint in so langen tijt niet vuyten oosten en hadde gewayt. Dese navigatie hadden de Staten van Hollant bij conniventie tegen huere resolutie moeten toelaten, omdat die van Zeelant dselve niet mede en wilden schorten, maer door toelatinge van dien een groote commercie in huere provincie meynden te trecken. Ende niettegenstaende veelen meynden dat den Coning in Spangien hem soude soucken te wreecken over de schade hem tot Cadis gedaen, en waren evenwel de coopluyden (altoes heet op prouffijt te doen) daeraf niet te raden, so dat over de 400 groote scheepen in Hollant ende in Zeelant in t’eynde van Januario gereet lagen, om derwerts te gaen meest met cooren als vooren geladen, daervan sij een groote dierte in tlant maeckten.

[Den 1^en Februarij]

Den 1^en Februarij was t’regenachtich weder, ende omdatter een redres op de ruyterie was genomen, leenden de Staten aen elcken ritmeester 1000 £ om tvoors. redres te doen.

[Den 3^en Februarij]

Den 3^en Februarij sterf den ritmeester Donck vande quetsuyre ontfangen in den slach bij Turnhout om de accidenten die totte wonde in tbeen wesende sloegen, hoewel dselve anders niet lethael en was.

Ontrent dese tijt sondt den Coning van Vranckrijck aende Staeten Generael

[p. 226]

seeckere brieven aldaer geintercipieert, commende van Don Guillame de St. Clemente aenden Coning van Spangien van date den 21^en Octobris vuyt Prague gescreven met seeckere poincten van propositie aenden Keyser gedaen bij den Almiral van Arragon, ende d’antwoorde vanden Keyser, houdende de poincten:

1^o. dat den Keyser den Coning van Spangien wilde vergunnen het burchgraefschap van Besançon;

2^o. dat hij sich opentlijck wil verclaren tegen den geenen die de handelinge van pays metten Staten beletten;

3^o. dat den Keyser een Gouverneur ende een Raedt in Gulick stelle;

4^o. dattet arrest tegen Aken sonder voordere vuytstel geexecuteert mach worden;

5^o. dat hij de Aenzesteden van een promt remedie wil voorsien tegen de strooperien vande Engelsen;

6^o. dat hij toelaete, dat den Coning van Spangien 6 ofte 7 regementen in t’rijck mach lichten om sijn onderdanen te bedwingen.

Hierop antwoorde den Keyser den 13^en Septembris 96:

1^o. dat hij wel wist wattet den omleggende staten ende steden importeerde dat Besançon onder den Keyser bleef ende daerom tburchgraefschap metten eersten soude confirmeren;

2^o. dat hij op t’2^e poinct verwachte t’advis vande Gedeputeerden van t’rijck, ende middelertijt bij alle occasien aenden Coning van Spangien thoinen soude hoe geerne hij de Nederlanden in vrede sage;

3^o. dat hij naer Gulick ende Cleef gedacht te seynden een ofte 2 rechte catholijcke personen om alle voorder quaet te beletten, dat daer en tusschen den Coning van Spangien daerop mede wil letten ende t’nodige secours daertoe gereet houden, daerinne men so dexterlijck moet handelen, dat de geinteresseerde Princen daervan geen achterdencken en krijgen, omdat den Keyser om den tegenwoordigen quaden tijt dselve moet aende hant houden;

4^o. dat men tvuytgaen vanden tijt, dien van Aken geperfigeert, moet verwachten, ip gevalle sij daer en tusschen niet en obedieren sal den Keyser naer sijne digniteyt ende tot gemeen ruste daerin voorsien ende totte executie de naestgelegen Princen ende oick den Coning van Spangien beroupen;

5^o. dat hij nopende de clachten der Aenzesteden gescreven hadde aende Coninginne van Engelant, wiens antwoort so impertinent ende onredelijck was, dattet beter dient gesupprimeert dan gesien, waerom hij noch particulierder clachten verwacht, daerop de steden sijn hulp beroupen, die hij dan meynt so clouckelijck te doen, datter niet aen gebreecken en sal; 6^o. dat hij alleer de lichtinge van volck toe te laten, most sien t’advis vande gedeputeerden totten pays, ende so de Staten huer niet en vougen naer tgeene van huer devoir is, sal men harder remedien moeten gebruycken, dat daerom den Coning van Spangien niet te twijffelen en heeft aen sijn goede wille,

[p. 227]

omdat hij hem over lange sulcke lichtingen heeft geconsenteert, ende aen sijn tegenpartije noyt, die huer lichtingen sonder sijn weeten, ofte dat hij naer sijn begeerte const beletten, gedaen hebben; dat hij moetende groote heyrcrachten tegen den Turck gebruycken sulcke lichtinge om tverwijts wille niet en dorste toelaten, maer wilt bij conniventie sulcx wel gedogen tot dat de staet van Hongrie hem anders toelate.

Hierop replicerende den Almiral 1^o. versocht, dat men doch het burggraefschap naer so lange vervolch wilde consenteren, sonder te letten dat de quaetwilligen eenige moeyte mochten maken, omdat ment dan so veeleer behoirt te doen, om auctoriteyt te thoinen ende meer remedien tegen tquaet te hebben, dat sich alomme thoint, ende so den Keyser het eens confirmeert volgende tvoorgaende verleen, sal d’executie lichtelijck volgen;

2^o. dat hij doch tstuck vanden pays so wilt behartigen, dat men niet en schijnt tselve te vergeefs voorgenomen te hebben, ende verstaen hebbende t’advis vande gedeputeerden, dat hij de sake vanden Coning van Spangien van die van sijn rebellige onderdanen wilt onderscheyden ende opentlijck vuytcondigen aen wien het hangt dat de pays niet gemaeckt en worde ende den schuldigen in de peynen van des rijcx constitutien condemneren; 3^o. dat den Keyser metten eersten nopende Gulick ende Cleef hem wilt verclaren, dat den Coning van Spangien middelertijt sijn macht gereet sal houden, dat hij oick wilt bevelen de geinteresseerde Princen, dat se huer niet en stellen tegen tgeene alleen vande macht vanden Keyser ende Coning hangt, dat hij oick wilt wederroupen de commissarissen van Dusseldorp als aucteurs van veel quaets, opdat den Coning niet yet anders en behouve voor te nemen, ende dat men op de geinteresseerde niet so veel regards en behoirt te nemen, dat men hem selven vergete; 4^o. dat men ten regarde van Aken alle formaliteyten behoirt terugge te stellen, omdat se des onweerdich sijn, maer terstont totte executie te treden (omdat de terme gaet expireren) ende de middelen daertoe voor te nemen ende gereet te maken, dewijle geen hoope en is, dat de tijt huer beter sal doen gehoirsamen, maer eer insolenter maken, ofte den Cardinael sal selfs daerop moeten voorsien; 5^o. dattet hooch tijt is, dat hij de Aenzesteden van promte remedie tegen de moetwil der Engelsen voorsie; 6^o. dat men hem niettegenstaende dvoorgaende redenen brieven van permissie om volck te lichten, verleene, omdat den Keyser mede volck in tNederlant mach doen lichten tegen den Turck, dat de conniventie hiertoe niet genouch en is, omdat niemant sonder patenten volck derf lichten.

Hiertegen verclaerde den Keyser op den 18 Septembris wederom 1^o. Dat

[p. 228]

hij tprivilegie van tburchgraefschap nootelijck mette Princen van t’rijck most communiceren ende huer vermanen de hant daer aen te houden;

2^o. dat den Coning tselve ten besten wilde nemen, dat hij in tstuck van sijn auctoriteyt tbeste soude doen nopende den pays bij hem so seer beharticht, so haest t’advis vande gedeputeerden sal gecommen wesen;

3^o. dat hij de geinteresseerde Princen aen Gulick ende Cleef bevelen sal huer daer met niet te bemoeijen, als alleen hem competerende ende hoopte dat se sulcx niet souden doen; 4^o. en 5^o. dat hij nopende Aken ende Aenzesteden niet meer en const seggen; 6^o. dat hij aenden Coning so generalen patente, om in t’rijck so veel volcx te lichten alst hem believen soude, niet en const verlenen, omdat sulcx te vooren noyt en was gedaen, maer const hem tegenwoordich wel consenteren de lichtingen van 1 regement op de plaetsen wijtste vanden Donau gelegen, ende soude sulcx gern vermeerderen, maer omdat hij sonder behulp vande Princen dese oirlogen tegen den Turck niet alleen en conste doen, ende bevreesde dat sulcx swaricheyt in sijn petitien soude maken, en const tselve voor alsnoch niet doen. Dat hij begeert dat den Coning in desen ende allen anderen kenne sijn goede affectie, ende dat hem dese ambassade aengenaem is⁺. De geintercipieerde brieven waren vijf, d’eerste houdende dat den Almiral daer quam den 24^en Augusti, ende of wel sijn commissie maer en was geweest om den Keyser te visiteren, dat hij nochtans vande voors. poincten hadde gehandelt, omdat den Cardinael hem hadde gescreven, dat den Almiral al soude handelen wat hij Guillame goet soude vinden, ende dat se daerop goet gevonden hadden vande voors. poincten van Besançon, pays ende anders te tracteren. Dat se nopende Besançon alles gedaen hadden wat sij mochten ende wel sagen, dat se daeraf niet veel en souden trecken, ende daerom geradender gevonden de sake daer te laten, als die heel te breecken. Dat se op de lichtinge mede niet seer en insisteerden, omdat men twoort Legio voor 2 regementen geinterpreteert hadde, ende verclaert dat men die troupen altoes soude laeten vervullen, dat se so groote vrese daer hadden, dat se meynden niet dan costen te sullen verliesen. Dat hij blij was dat den Almiral gesien hadde wat swaricheyt de petitien vanden Coning daer hadden, dat hij totten pays bij monde alles geseyt hadde wat mogelijck was. Naer tvertreck vanden Almiral was

+ Het bovenstaande is opgenomen in de Bibliotheca Duncaniana onder den titel: ‘Den Nederlantschen Morghenwecker. Vertooch ende versoeck gbedaen aen den Keyser deur den Admirael van Arragon van weghen den Coninck van Spaengien’, met het antwoord des Keizers, de repliek en dupliek.

[p. 229]

t’advis vande gedeputeerden totte pacificatie gecommen, dicterende dat den Keyser de preparatoire ambassade behoirde te seynden, niettegenstaende die van Hollant dat refuseren, dat hij daerom blijde was, doch bevreesde dattet wesen mochte om restitutie van eenige plaetsen te hebben, twelcke wesen soude tgevolch voor tprincipal stellen, maer hoopte evenwel dat se groote veranderinge soude maken ende daerom vervolgen soude, dat se doch heen ging, al en soude men daermede anders niet vuytrechten, als t’rijck verbitteren, so dat se de sake vanden Coning aengenamer hadden, twelcke noch veel soude wesen. Dat men een rijcxdach soude houden op de saken van Hungarien. Dat voor tsluyten van desen den Vicecanceler vanden Keyser hem hadde geseyt, dat t’advis vande gedeputeerden totte pacificatie was gecommen, houdende dat men noch soude scrijven ende daerbij prijsen d’antwoort bij den Cardinael gegeven, ende laecken die vande rebellen als onbequaem, omdat huer dunckt, dat men daerom dese handelinge niet en behoort achterweege te laten, maer om de auctoriteyt van t’rijck huer noch te scrijven ende versoucken, dat se de preparatoire ambassade willen toelaeten met gelijcke verseeckertheyt als den Cardinael die presenteert te ontfangen, die daernaer so wel vanden pays als vande restitutie vande plaetsen sal tracteren, diese occuperen ende van andere saken rakende tgemeenbeste, met dreygement so verre sij verherden in t’refuseren vande ambassade, dat t’rijck hem des soude moeten aentrecken ende andere middelen als tot noch toe tegen huer voornemen in conformiteyt van tgeene te vooren tot Ratisbona geresolveert was. Dat hem Guillaume nochtans dochte dat beter ware geweest dat d’ambassade sonder voorder scrijven voorts getrocken ware, als hij te vooren verstaen hadde ende hem alrede verwonderde, hoe sij also buyten hueren train waren gecommen, omdattet anders met huer nimmermeer eyndt en is. Dat hij den Cardinael oick van alles soude scrijven. Den 2^en brief van denselven date hielt dat den Keyser blijde was om tsecours van penningen hem gesonden, ende dat den Coning een vloote in de Middelzee hadde gesonden ende gescreven aenden Sevenburger ende den Legaet van Polen ende sonderlings van tgeene den Coning den Paus hadde doen antwoorden nopende dat den Keyser selfs te velde soude gaen; dat hij met alle mogelijcke middelen verhindert hadde het voornemen vanden Biarnois ende seer tegengesproocken, die eenen Coning van Vranckrijck noemden, als hij noch voorts doen soude; dat de handelinge metten Polen gebroocken was, omdat se niet en sochten dan huer te ontrecken mits tvoorwerpen van veel swaricheyden, om so den Keyser de

[p. 230]

schult te geven, dat daerom den Paus daerbij seer bedrogen was ende dat bij de Legaet soude doen verstaen hoeseer den Coning hem achte; dat van Moscovien niet en was; dat hij totte vrijdom vanden Graef van Franckenburch niet veel raets en wiste, omdat hij buyten sijn last niet en dorst gaen; dat den ambassadeurs van Engelant die in Hessen waren geweest ende hij meynde dat mede in den Pals souden gaen, wederom vertogen waren; dat Pater Carillo onder dexel van d’oirloge daer was gecommen om den Keyser te ontdecken de onmannicheyt, die men in den Sevenburger ontdeckte, toegecommen bij toverie, als Carillo mede aenden Coning gescreven hadde. Den 3^en brief hielt dat hij op den Lopes, die hem in Ungeren wel queet ende op den Graef de la Croix t’oog hebben soude, hoewel hem docht, dat denselven Graef om de saken van Besançon te beletten niet en was gecommen, maer om te clagen dat men hem mede wilde doen contribueren tot tgeene die van Besançon aenden Biarnois hadden geschoncken. Den 4^en brief hielt vande brigerie die hij dede om in t’marquisat van Final eenen te crijgen, diet metten Coning hielt ende dat den Keyser daerop geantwoort hadde, dat hij letten soude dattet tot contentement vanden Coning ende de ruste van Italien in voorsien moch worden. De 5^e hielt van eenen Judas Iscariffi, ende vande hoop, die dselve in thof vanden Keyser maeckte van eenige beroerten tegen den Turck te wege te brengen, maer dat hij nochtans een quaet vermoeden van hem ende sijn aengeven hadde, omdat hij treckende vuyt Spangien den Graef van Quiera broeder van hem Guillame aengesprocken hadde ende geseyt dat hij met hem van saken van importantie ging spreecken. Hiervuyt sach men wel hoe seer den Spangiaert alomme wroete, niet alleen om alles naer sijn hant te hebben, als men vuyte handelingen van Besançon et Finale wel sach, maer oick om te accableren de Staten Generael ende alle tgeene hij meynde huer geen volle viant te wesen, als bespuert kan worden vuyte vervolgen tegen Aken, Gulick, Cleef ende nopende de Aenzesteden, ende ssnderlings vuyte aendringinge vanden pays. Men mach daervuyt mede wel mercken, hoeseer den Keyser tegen dese landen geanimeert, ende hoeseer hij den Spangiaert geaffectioneert is, ende dat hij niet naerlaten en soude de Princen in Duytslant te offenderen, om dese landen te mogen helpen onderdrucken, indien hij den crijch vanden Turck niet op den hals en hadde, daerom hij aen d’een sijde de Duytse Princen van doene hadde, ende aen d’andere sijde tegen dese landen niet en const doen. Doch tgeene hij noch van meyninge mach geweest sijn te doen, en is niet weynich verachtert

[p. 231]

nochte verhangen mettet verlies vanden slach in Ungeren den 27^en Octobris daernaer gebuert, ende mette voors. deffaicte bij Turnhout geschiet, daermede den Keyser ende oick den Cardinael de vleugelen niet weynich gecort en sijn om naer huer wille tegen Gulick, Cleef, Aken ende dese landen niet te mogen voornemen, tgeene sij anders beraemt mochten wesen te doen, want veelen nu geloofden dat de gereetschap boven ontrent Coelen gemaeckt, meest tegen het lant van Cleef soude gedijet hebben, hoewel men altoos t’oog op sGravenweert hielt, om te voorsien dattet daerop niet en geviel.

[Den 8^en Februarij]

Ontrent den 8^en Februarij creech men verscheyden tijdingen dat de equippage vande vloote in Spangien seer verflaude, ende dat veelen van tvolck van sieckte ende ongemack vergingen.

[Den 10^en Februarij]

Den 10^en Februarij quam in den Hage een edelman du Verger Porte Manteau vanden Coning van Vranckrijck, medebrengende de brieven van ratificatie vande alliantie in beyde de contracten begreepen gescreven in franchijn, beginnende Hendrick bij der gratie Godes Coning van Vranckrijck ende van Navarre etc. met insertie vande contracten hier vooren verhaelt, houdende onder dien voor clausule ratificatoir, dat hij voor aengenaem hielt alle de poincten vande voors. contracten ende elcx van dien, die hij hadde hoiren lesen ende wel verstaen van woort tot woort in presentie vande Princen van sijn bloede, officiers vande crone ende heeren vanden Rade neffens hem wesende, ende hadde daerom dselve voor hem, voor sijn successeurs, erven, rijcken, landen, plaetsen, heerlicheyden ende onderdanen geratificeert, geapprobeert ende geconfirmeert, belovende op tgeloof ende in woorden van eenen Coning onder verbant van alle ende elcx sijne goederen tegenwoordich ende toecommende dselve te onderhouden ende ten eeuwigen dage onverbreeckelijck observeren, sonder directelijck ofte indirectelijck in wat manieren dattet sij daertegen te doen ofte laten geschieden, ende hadde dselve geteyckent ende metten grooten segel laten besegelen den lesten Decembris 96 binnen Rouen, ende in tsegel sadt hij in sijn throen ende was gecontresegelt mette drie lelien in geel wasse aen een witte sijde steerte. Neffens desen leverde den Porte Manteau over eenen brief vanden Coning aende Staten Generael, houdende dat hij de brieven van ratificatie sondt, die Busenval soude overantwoorden ende voorts sijne wille verclaren op de observatie van dien, ende van nieus geven ende verbinden sijn geloof, twelcke hij nimmermeer en soude breecken, als hij vande Staten mede vertroude, ende dat se de hant aenslaen souden om die ten gemeen besten te doen dijen, als hij van

[p. 232]

sijne sijde mede soude doen sonder tijt te verliesen, omdat hij siet dat sulcx noodich is, gemerckt de groote macht, die den viant versamelt van alle canten ende de practyquen, die hij aenwent, om hem vande Staten te scheyden. Dat men doch d’eerste te velde mach wesen om den viant in tsijn werck te geven, eer hij de anderen in thuer aentaste, twelcke wel om doen ware als elcx de hant wilde aenslaen. Dat Busenval mede soude verclaren de middelen ende gelegentheyt die hij hadde, ende dat men die naer gewoonte wilde aennemen. Desen brief was vanden 10 Januarij vuyt Rouen. Daer was noch bij een brief aen Busenval, die in de Staten Generael geopent werde, daervuyt de portemanteau daernaer extract overleverde, houdende dat hij hem de brieven van ratificatie in behoirlijcke forme sondt, dien hij de Staten leveren soude ende een recepisse van huer trecken ende tselve hem weder toeschicken. Dat hij bij de overleveringe van nieus verbinden soude sijn geloof op t’onderhout, van denselve, twelcke hij niet breecken en soude, dat se daerom alle rapporten ter contrarie willen verwerpen ende volcommen vertrouwen op hem ende op sijn vruntschap nemen als hij op de huere soude doen, te meer omdat men nu veel vuytstroyde van pays tusschen den Spangiaert ende hem, van twelcke vuyt te steecken eenigen oick tot haer eygen bederf professie maeckten, om alle goede wercken te beletten; dat hij daerom den Staten bidden soude huer geheelijck op sijn woort ende belofte te verlaten ende huer in sulcke geruchten niet te ontsetten, welck extract du Verger voors. teyckende in absentie van Busenval ende gaf tselve mette brieven over, waervooren de Staten Generael hem met eenen gouden keten van 300 gulden vereerden. Desen Porte Manteau bracht noch een ander instrument vanden Coning voor de universiteyt van Leyden, houdende dat de studenten daer studerende ofte gegradueert wesende in Vranckrijck sullen genieten alle alsulcke vrijdommen, preeminentien ende gerechticheyden als degenen doen, die in eenige andere universiteyten buyten Vranckrijck gegradueert sijn, vuytgeseyt dat de Doctoren in tcanonycke recht, theologie ofte medicijne in sijn rijck geen opentlijcke lesse sullen mogen doen sonder brieven van permissie.

Ontrent dese tijt werde bij de Staten van Hollant vuytgegeven een discours vanden slach bij Turnhout in dry talen, te weeten Latijn, François ende Duyts, maer niet volcommen naer de waerheyt ende met so lammen stijle ende quade tale (sonderlings in Latijn ende François) dattet naulijcx sijn lesensweerdich en was, wesende nochtans gedaen bij Mr. Joost de Menijn, die vande Staten 1200 gulden des jaers toog, om de historie

[p. 233]

vande Nederlantse geschiedenisse te bescrijven tsedert den jaere 72, waeromme veelen meynden, of dat van die historie niet en soude commen, of dattet so onwarachtich ende lam wesen soude dattet op veel naer niet en soude meriteren tgelt dat hij toog⁺.

+ Dit stuk met de beide vertalingen is opgenomen in de Bibliotheca Duncaniana; de Hollandsche titel luidt: ‘Warachtich Discours vande heerlicke victorie die God den Heere Almachtich den 24^sten Januarij des jaers 1597 heeft verleent den Deurluchtigen hoochgebooren Furst ende Heere Maurits, gebooren Prince van Orangien, enz. – Gedruckt anno 1597 den thienden Februarij’.

[Den 11^en Februarij]

Den 11^en Februarij wast tamelijck weder. Omdat den wint begonst vuyten oisten te waijen, ende eenige volgende dagen continueerde, liepen alle de scheepen met cooren geladen vuyt Hollant ende Zeelant wech naer Spangien ende Italien als vooren geseyt is tot groot contentement van veel coopluyden, die seer lange naer dit weder hadden gewacht. Tbegonst mede te vriesen ende vroos totten 21^en toe, twelcke te min vrese maeckte, omdat den viant so onlangs te vooren so wel was gegroet, dat hem niet meer en luste, beneffens dat d’armoede so groot onder sijn volck was, datse alomme veel van honger verliepen, ende alleen van Hulst in weynich dagen over de hondert mannen overquamen, commende d’armoede meest daer heen, dat se geen betalinge en kregen bij gebreck van gelt.

[Den 12^en Februarij]

Den 12^en Februarij waren in den Hage de ritmeesters van tquartier van Zutphen, Overijssel ende Omlanden om de nieuwe ordre voor huere compagnien te ontfangen met de penningen daertoe gedestineert.

Omdat die van Zeelant vastelijck verclaerden dat se geen redenen en wilden seggen vande cassatie vanden Grave van Solms, anders dan dat se sijns dienstes niet meer van doene en hadden, ende den Graef evenseer bij den Staten Generael aenhiel om daerinne geremedieert te hebben, hadden de Staten Generael aenden Rade van State (die informatie van overgaen van Hulst hadde doen nemen) om advis gescreven, omdat eenigen hart dreven, dattet in Duytslant een leelijcke roup soude maken, dat men alhier een heer also voor den cop stiet, hoewel anderen meynden dattet in allen gevalle minder soude wesen den Graef te offenderen dan de heele provintie van Zeelant. Nietemin hebben de Raden van State seer veel dagen ende dickwils met Sijn Ex^cie hierop gebesoingeert, ende eyntelijck ontrent den 20^en deser geadviseert, dat huer dochte dat bij die van Zeelant niet al te redelijck daerinne geprocedeert en worde, maer dat se wel behoirt hadden eenige redenen te verclaren, ende so men sonder offensie vanden gemeynen staet deser landen de sake bij provisie in eeniger vougen mocht accommoderen, sonder dien van Zeelant tot groote verbitteringe te

[p. 234]

irriteren, dat se sulcx niet ongeraden en souden vinden, totdat in de saken van Hulst (daerinne sij den fiscael vande Generaliteyt belast hadden het recht vande landen te bewaren) eyntelijcke verclaringe soude sijn gedaen. Corts hiernaer verscheen in de vergaderinge vande Staten Generael den Grave van Solms, verclarende dat hij wel tevreden was ten dienste vande landen te remitteren de offensie hem bij dien van Zeelant gedaen, ende dselve niet meer te gedencken, maer wel tevreden te wesen in den dienst vande landen te continueren, indien men hem in eenige conditie naer sijn qualiteyt wilde emploijeren, daerover de Staten Generael hem bedanckten ende beloofden te despicieren naer eenige gelegentheyt, daerinne men sijn persoon ten dienste vande landen soude konnen emploijeren, sonder dat hem eenich antwoort alsnoch gegeven werde, hoewel veelen meynden dat men hem in tGeneraelschap vande cavalerie soude willen steecken.

[Den 22^en Februarij]

Den 22^en Februarij begonstet wederom te doijen. De Staten Generael ontfingen eenen brief vanden Coning van Vranckrijck in date den 3^en Februarij, houdende dat Busenval daer was gecommen, doen hij eenen meynde derwerts te seynden om te weeten wat ordre men stelde tottet effectueren van tgeene bij de tractaten belooft was, twelcke hem nu bij Busenval verclaert wesende, versochte alleen dat ment also wilde doen, dat hij hem voorts verblijde vande victorie van Turnhout, daeraf hij de particulariteyten verwachte. Dat hij Busenval noch daer hielt, omdat hij noch geen antwoort en hadde ontfangen vande Coninginne op tstuck vande conferentie, die hij meynde tot Diepe te doen, om door hem den Staten volcommender van alles te mogen informeren, gelijck hij haest meynde te doen ende gansch noodich achte tegen de groote lichtingen vanden viant, om hem op te brengen tgeene hij anderen brout, daertoe hij van sijne sijde alle neersticheyt soude aenwenden, hebbende tamelijckerwijse naer gelegentheyt geeyndicht de vergaderinge der Staten bij hem beroupen, so dat hij nergens naer en wachte als naer t’antwoort vande Coninginne van Engelant voors. Dat du Verger daer en tusschen de ratificatien soude overleveren, die men totte comste van Busenval soude mogen bewaren, om alsdan met behoirlijcke ceremonien ende met verclaringe van des Conings wil op de observatie van dien overgelevert te worden, oick met verseeckeringe van sijn vruntschap ende woort, daeraf sij so volcommen vertrouwen mochten nemen, als hij van thuer nam. Dat men mede yemant naer Duytslant wilde seynden aende Princen om die (metten geenen die hij daertoe gesonden hadde) totte alliantie te nooden, opdat alles tottet

[p. 235]

gemeene besten mach commen, daertoe alle sijn intentien streckten. Desen brief was vuyt Rouan gescreven. Daer was mede bij een brief van Calvaert, houdende datter in Provence 400 Spangiaerden om eenen aenslach te maken gecommen ende gevangen waren ende op de galeije geset; datter een groote blijschap was over de victorie vanden slach van Turnhout; datter hoop was om noch een pays metten Hartoge van Mercure te treffen; dat den Coning van t’consent bij den Staten gedragen al 300,000 cronen bij anticipatie hadde doen lichten, om alle saken in tijts gereet te hebben; dat den Turck seer groote equippagie ter zee dede ende alomme bootsvolck dede arresteren; dat hij aenden ambassadeur van Vranckrijck binnen Constantinopele leggende, versocht hadde verclaringe of sijn galeijen bij noot retraicte souden mogen nemen in de havenen van Vranckrijck, daerop hij niet en hadde durven antwoorden, maer hadde aen sijn meester gesonden om advis, ende dat anders de saken in Vranckrijck noch tamelijck stonden, wesende anders niet weynich te beclaegen dat de Cristenen malcanderen so hart vervolgen, dat men mette Turcken moet handelen, ende die den Cristenen op den hals trecken om malcanderen te recht te wreecken.

Ontrent dese tijt liep mede tijdinge dat die van Marseille in Vranckrijck genomen hadden een schip dat vuyt Spangien naer Genes wilde seylen, ende daerin gekregen hadden wel 300,000 ducaten, naer t’Nederlant gesonden, twelcke geen cleyne smerte voor den Cardinael en soude wesen.

Op tvelt bij Thielen in Brabant waren vanden laesten slach daer gedaen seer veel wapenen gebleven, die de boeren in de kercke gebrocht ende bewaert hadden, ende so ontrent dese tijt die van Diest onboden hadden, dat men de wapenen daer soude brengen ende de boeren die op ses wagenen geladen hadden, hebben die van Breda (daervan verwitticht wesende) dselve wagens doen halen ende tot Breda brengen ontrent den 23^en Februarij tot een meerder trophee vande victorie.

[Den 24^en Februarij]

Den 24^en Februarij waren bescreven de Staten van Hollant om te resolveren op t’verdragen vande swaricheyt met dien van Zeelant, ende voorts te beramen een goede eenparige voet op tstuck vande convoijen ende licenten, oick op de equippagie, die men soude moeten doen tot resistentie vande vloote in Spangien gerust, ende daerom die vande Almiraliteyt met noch eenige penningen boven de voorgaende te subvenieren. Van gelijcken om bij den steden te doen anticiperen niet alleen de wederhelft vande hondert duysent gulden geconsenteert over tgetimmer, maer oick te anticiperen alle de verpondingen over den steden omgeslagen.

[p. 236]

Voorts om tegen May eenige personen te committeren in de vergaderinge vande Staten Generael, vanden Rade van State ende vande Gecommitteerde Rade van Hollant, ende mede om met dien van Zeelant te procederen tot nominatie van dry bequame personen tot President in den Hoogen Rade, om bij Sijn Ex^cie een daervuyt vercooren te worden. Item om te delibereren op de beste middelen om dien van Dordrecht met die van Gorinchem ende Schoenhoven te verdragen, ende voorts op alle voorvallende saken te delibereren. Op dese poincten begonsten sij den 25^en Februarij te besoingeren, verwachtende dien van Zeelant bij Sijn Ex^cie hiertoe bescreven, die evenwel niet en wilden commen, ofte die van Hollant souden eerst moeten afdoen alle de feytelijcke ophoudingen van scheepen ende waren, ofte t’ontfangen van penningen van dien, in wederwrake van twelcke sij oick verscheyden scheepen, die in Hollant convoy ofte licent betaelt hadden, feytelijck hadden doen ophouden, ende met afneminge van ankers, seylen ende roers gedwongen off te blijven leggen ofte aldaer noch eens te betalen, daervuyt veelen vreesden dat wel eenich quaet tot ondienst vande landen mocht commen te ontstaen, hoewel nochtans die van Zeelant al van te vooren in de Staten Generael hadden doen verclaren, dat huer consenten gereet waren. Op dese dachvaert ofte vergaderinge vande Staten van Hollant vielen mede groote swaricheyden tusschen dien van Amsterdam ende Haerlem ter cause van tleggen vande respective vrachtschuyten ontstaen. Item tusschen dien van Haerlem ende Leyden ter cause die van Haerlem huer sochten te ondercoopen ende ontrecken de say-neringe, daerop veel moyten ende delibererens viel om dselve ter neder te leggen, maer verbleven ten laesten meest aende justitie. Willem van Nievelt sette sijne compagnie voetknechten over op sijn soen Arnout van Nievelt. De compagnie van Hans van Galen werde gereformeert omdat se swack ende qualijck in ordre was, ende dat de provintie van Hollant niet dan te veel en was beswaert, daertoe mede veel holp de menichte van sollicitanten ende recommandatien van zoe veel canten, dat men niet en wiste wien die te geven. De Staten van Hollant hadden mede voorgenomen te doen corten de wapenen (die aende Waertgelders verstreckt waren) in 24 betalingen, daerover bij veel vande Waertgelders groote morringe viel ende sonderlings tot Enchuysen bij de compagnie van Adriaen van Dorp, die de betalinge daerom niet en wilden ontfangen, daerop de Staten vuyt heure dachvaert screven, dat men dselve soude casseren. De Staten bleven voorts vergadert totten 15^en Marty toe, ende siende dat die van Zeelant even hart persisteerden van niet te willen

[p. 237]

bijeen commen om tottet verdrach te verstaen, hebben eenen brief vanden 15^en Marty doen scrijven aende Staten van Zeelant, dwelcke eerst den 19^en Marty vuytging, houdende dat se met grooten ijver de gemeene sake ende oick den particulieren staet van Zeelant altoes seer hadden gevoordert, daerinne sij hoopen te continueren ende dat die van Zeelant oick sullen doen, hoewel men nu lange jaren hadde gespuert, dat se meer tot vervreemdinge als tot eenicheyt de saken dirigeerden, mits men tegen alle recht ende vrijheyt dien van Hollant over de stromen van Zeelant belet te varen, derwerts die van Zeelant selfs varen, ten ware sij de middelen vande Generaliteyt aldaer andermael betalen tegen de resolutie der Staten Generael in October met bewillinge van die van Zeelant genomen, dat men arresteert de scheepen die naer neutrale landen gaen, ende trecht betaelt hebben, tot groote schade ende belet van haere reysen, dat men niet en wilt ophouden, dat men refuseert op t’iteratyf scrijven vande Staeten Generael ende Sijn Ex^cie bij deselve te commen om te adviseren tot slants beste, als of men de sake tot sulcke verbitteringe wilde brengen, dattet geen hoep meer toe en ware, daertoe den viant altoes practiseert, om een deel tot sijn devotie te brengen; dat men tot voorstant van dien veel vande regierders ende gemeente doet verstaen, dat tprovisionel accoort van d’een helft van tlicent ter plaetse vande ladinge te betalen ende de wederhelft in Zeelant, niet meer en wert onderhouden, ende dat men in Hollant vande goederen naer Zeelant gaende licent ontfangt, daer nochtans het provisionel accoort alleen voor een jaer op een preuve gemaeckt was; dat tjaer lang om is ende taccoort so misbruyckt, dat men tot meermalen ende oick noch in Junio lestleden tselve den gedeputeerden van Zeelant heeft opgeseyt ende niet langer en conde achtervolgen; dat t’misbruyck bestont in, dat die van Zeelant op eygener auctoriteyt de lijsten van verscheyden soorten van coopmanschappen hadden vermindert; dat men dede verstaen dat eenige soorten niet ventbaer en waren ende daerom geen licent en conden dragen, ende op t’rapport van commissarissen pro forma daertoe gecommitteert, heeft men somtijts de helft, ende somtijts oick meer tlicent vermindert; dat men van goederen een coopman toecommende daer fraude in is, alleen voor verbeurt hout tgeene verswegen is, contrarie de placcaten, dat men vande verbeurde goederen bij transactie tot welgevallen vande Gecommitteerden handelt, dat men scherp oick met incommoditeyt ondersouckt tegen den geenen, die in Hollant ofte elders geladen hebben maer niet tegen die in Zeelant hebben geladen; dat in Zeelant bij private auctoriteyt verbooden

[p. 238]

havenen sijn geopent, alles om de neringen ende het meeste incommen in Zeelant te trecken tot particuliere dispositie van tcollegie aldaer, ende de Generaliteyt ende die van Hollant daervan te beroven. Dat men sulcx dickwils aende Gedeputeerden van Zeelant, ende naemaels bij Gecommitteerden aen haer selfs hadde doen verthoinen ende versocht tot goede rechtinge te mogen commen tot welstant vande Generaliteyt ende onderlinge eenicheyt van beyde de provintien, te meer omdat men datelijck bevont dat de eene dwalinge de andere mede treckende was, ende dat tcollegie de negotiatie ende t’meeste incommen der convoyen ende licenten tot hem getogen hebbende tegen huer plicht, de veylinge van der zee was verwerpende ende particulierlijck daerinne also disponerende, dat se veroirsaeckten inestimable schaden voor den zeevarende ingesetenen ende een groote disreputatie voor tlant. Onthoudende oick de Generaliteyt de kennisse vande beleydinge, lasten ende het innecommen der Almiraliteyt, ende in summa alles tot een scheuringe ende bijsondere regieringe dirigerende, daervuyt niet dan de ruine der landen in tgemeen en can volgen. Dat die van Hollant niet dan eenicheyt ende vruntschap begeerende, huer tot Zirczee anno 1596 met een solemnele deputatie hadden besocht, daerop belooft was, dat men in communicatie soude commen om alles tot een eenparige regieringe ende administratie te brengen, dan de gedeputeerden en waren in de maent van May daernaer niet anders gelast, als om nieu rapport te doen, ende de vergaderinge vuytgestelt tot in Junio. Verclaerden noch als vooren, daerop men heml. in competenten getale tvoors. provisionel accoort hadde opgeseyt met verclaringe dat die van Hollant huer souden reguleren naer de ordre vande Generaliteyt ende op de instantien daernaer aen die van Zeelant gedaen, was gevolcht een solemnele vergaderinge van alle de provintien in den Hage in September ende October, daer verstaen is, dat men eenparige lijsten ende instructien op tbeleyt ende den ontfang vande convoijen ende licenten soude maken ende resolveren op een eenparige regieringe ende administratie der saken ende middelen vande Almiraliteyt metten aencleven van dien, daertoe de gedeputeerden van Zeelant verclaerden gelast te wesen; de instructien voor den officiers sijn gearresteert ende in die vande collecteurs gestatueert, dat de convoijen ende licenten ter plaetsen vande ladinge souden betaelt worden, dan als men soude commen tot eenparige regieringe ende administratie, verclaerden de gedeputeerden van Zeelant daerop niet gelast te wesen, daerop goet gevonden worde, dat men tegen den 1^en December met volcommen last daertoe weder soude commen, ende dat de voors. instructien souden worden achtervolcht,

[p. 239]

ende bij commissarissen de officiers daerop geedicht, ende dat gedeputeerden van t’eene collegie vande Almiraliteyt in t’ander gesonden souden werden, om neffens eenige andere gecommitteerden scherp ondersouck vande frauden te doen, ende over de judicature vande frauden mette Raeden vande Almiraliteyt de kennisse nemen tot observantie vande placcaten, lijsten ende instructien; dat vier gecommitteerden vuyt verscheyden provintien hiertoe in Zeelant sijn gesonden geweest, die groote menichte van frauden ontdeckt hebben, ende in t’executeren van haere last met veele belettselen bejegent sijn, ende eyntelijck tot disreputatie vande Generaliteyt vande judicature der bevonden frauden gesecludeert; dat tcollegie aldaer tegen de resolutie der Staten Generael de verbooden haven vander Sluys hadde geopent, ende thalve convoy ende licent afgenomen van goederen in andere provintien geladen, die volgende de voors. instructien theele recht hadden betaalt; dat se op t’ernstich scrijven vande Generaliteyt van dese contraventien niet en hadden willen desisteren; dat se tegen den 1^en December niet en sijn weder gecommen, nochte oick sulcx geexcuseert hebben, twelcke de Staten Generael niet langer konnende gedogen, hadden de collegien vande Almiraliteyt geauctoriseert hem daertegens te voorsien, daerop de collegien van alle goederen naer Zeelant gaende (omdat se meest naer viande lant worden getransporteert) het licent aende officiers vande Generaliteyt hadden doen betalen, met sulcken verstande dat restitutie gedaan soude worden van tgeene in Zeelant opgedaen, geconsumeert, oft in andere forme verandert wort, ende van tgeene naer neutrale landen gevoert wort, tgeene het licent meer bedraecht als de convoijen, tot dat in Zeelant de resolutie vande Generaliteyt soude worden naergecommen, daerop die van Zeelant wederom haer gedeputeerden in den Hage hadden gesonden, dwelcke bij de Generaliteyt ende de Gedeputeerden van Hollant vruntlijck waren versocht in besoigne te willen treden om in tijts alle misverstant te weren, ende t’gemeen welvaren te voorderen, die tselve refuseerden, ten ware men heml. bij provisie toeliet te doen tegen de resolutien ende placcaten vande Generaliteyt ende dat t’remedie vande Almiraliteyt werde afgedaen; dat men hen daerop remonstreerde tselve niet redelijck te wesen, dat men in 1 ofte 2 dagen ten principalen conde resolveren, mits men gemeynt was huer in alle redelijcheyt te bejegenen ende huer so veel te gemoet te gaen als metten welstant vande landen soude konnen geschieden ende tbeleyt vande Almiraliteyt geensins vuyt Zeelant te trecken, maer alleen ordre te stellen op een eenparige regieringe ende de geswackte auctoriteyt, ordre ende ontsich deser landen over

[p. 240]

de oirlogen ter zee op te rechten, t’middel van licenten (meest tot des viants laste commende) te conserveren ende den oprechten coopman daermede niet meer te beswaren als den quaden ende alle schade der coopvaerdie ende vischerie te weren; dat men dese aenbiedinge so onwaerdelijck hadde verworpen, dat men noch in communicatie treden, nochte anderen op de sake niet hooren en wiide; dat ter wedercomptste vande gedeputeerden alle de contraventien tegen de resolutien der Staten Generael in t’andermael afnemen van tgeheele convoy ende licent verdubbelt sijn ende gearresteert alle de scheepen, die mits contrariewint in Zeelant ingeloopen waren, dselve belettende huere reysen op Engelant, Vranckrijck, Italien ende andere neutrale landen, daertoe gebruyckende des Generaliteyts scheepen ende tvolck den viant de zee te vooren gevende, tot inestimable schade ende schande om also de Generaliteyt te dwingen tottet gedogen der voors. contraventien, verswijgende de belastinge op de greinen van tarwe ende ander gewas van daer in Hollant commende om geconsumeert te werden ende andere nieuwicheyden, sonder te letten datter geen middelen en ontbreecken omme de geleden schaden ende interesten ende die noch te lijden, te doen repareren; dat de onpartijdigen lichtelijck konnen verstaen waer de faute is; dat die van Hollant op haer eygen oirdeel niet en staen, maer geerne den onpartijdigen provintien willen laten oirdelen, wiens redenen de beste ende de landen dienstelijckste sijn, ende hoopen dat de auctoriteyt vande Staten Generael ende Sijn Ex^cie die van Zeelant mede daertoe sal bewegen, daer die van Hollant niet ongaerne partije formeel sullen wesen, ende evenwel huer beste vrienden blijven. Versochten dat die van Zeelant alsnoch haere gedeputeerden bij de Staten Generael ende Sijn Ex^cie willen seynden met volcommen last om op alles de gemeene sake te besten te helpen resolveren, ofte soe men heure patientie langer soude willen misbruycken ende alle auctoriteyt ende redenen verwerpen, dat se dan theuren leetwesen tegens het ongelijck ende gewelt sullen moeten versien, biddende dat sij de saken daertoe niet en laten commen, ende voor God ende de werelt heur daervan onschuldich willen houden. Dese brieven gingen eerst den 19^en Marty vuyt, ende hoewel die gedateert waren als vuyte dachvaert, waren se nochtans eerst naer tscheyden van deselve ontworpen. Van dese brieven werde dubbelt aen alle de steden van Zeelant gesonden met versouck daerop te letten ende de hant daeraen te houden dat die sake tot eenicheyt mochte gebracht worden. In de vergaderinge was noch veel moeyten gedaen alleer de sake noch hiertoe conde gebracht worden, daertoe den Heere van Brederode met sijn

[p. 241]

auctoriteyt veel dede, ende nodich ende dienstelijck achte dat de machtichste de wijste waren, ende dat daerom die van Hollant de anderen behoirden aen te soucken. Op de voors. dachvaert werde noch geconsenteert de anticipatie vande verpondinge ende vande wederhelft vande 100 duysent gulden. Tot vergaderinge in de Staten Generael werde gecommitteert den Heere van Kenenburch, den Advocaet van tlant, die van tcollegie ende verscheyden vuyte steden als: Arnout Duyck, Doctor Sille, Doctor Frans van Malson ende anderen. In den Raede van State in plaetse van Comans werde gecommitteert Pancras van Castricum, Pensionaris van Enchuysen; in t’collegie van Hollant werden mede eenige personen gecommitteert, maer dat vanden President bleef terugge om die van Zeelant wille. Caerel Roorda hadde vuyt Vrieslant aende burgermeesteren ende oick den Secretaris van Enchuysen tot sijner ontschuldinge gescreven, ende dselve geadverteert van tgeene hem te laste geleyt worde, ende daerneffens vermaent tegen de desseinen van thuys van Nassau op haer hoede te wesen. Hiervan die van Enchuysen ter vergaderinge rapport gedaen hebbende, is geresolveert daertegens aen die van Vrieslant te scrijven ende naer tscheyden vande dachvaert, is mede een brief ontworpen vanden 15^en Martij ende eerst ontrent den 26^en gesonden, houdende dat se niet en twijffelden of die van Vrieslant hadden in goede gedenckenisse de loffelijcke resolutien, heerlijcke expeditien, exploicten ende actien bij H. G. den Prince van Orangien ende sijne broederen sonder verschoninge van lijf, goet ende bloet tot afweringe der Spaensche tyrannie ende voorderinge der Nederlantse vrijheden ende welvaren genomen ende gedaen, oick wat verlies van goet ende bloet, ende hoe hooge beswaernisse den huyse van Nassau daer duer is overgecommen, wat Sijn Ex^cie tegenwoordich ende den welgebooren Graef Willem Lodewick huer stadthouder, ten eynde voors. sonder gelijcke verschoninge nu veele jaren gedaen hebben ende noch doen, ende dat se als andere patrioten heur daerover mede verbonden houden aende voors. huysen ende huer mede mishaecht t’ongelijck, twelcke men Sijn Ex^cie ende Genaede aendoet. Dat die van Hollant sulcx ten hoochsten mishaecht ende huer leet wesen soude met raet, daet ofte conniventie daeraen paert ofte deel te hebben, maer so t’onder huer gebiet geschiede, souden tselve bij exemplare straffe doen remedieren, omdat ondanckbaerheyt in sulcke saken God ende allen eerlijcken menschen ten hoochsten mishaecht. Dat de Nederlanden in tgenerael ofte particulier niet en sijn in ruste ende vrede te conserveren sonder tot tbeleyt der gemeene saken te gebruycken heeren ende hoofden

[p. 242]

van qualiteyt, daertoe geen te vinden ofte te bedencken sijn, die met meerder confidentie, verseeckertheyt ende dienste connen gebruyckt worden als de descendenten vanden voors. Prince ende sijne broederen ende consequentelijck Sijn Ex^cie ende Genaede. Dat noyt in eenige provintien ofte steden te wege is gebracht een datelijcke inbeeldinge ofte apprehensie van eenige sinistre opinie tegen den voors. Prince, sonder dat seer corts daernaer bevonden is, dat den gemeynen viant sijn practijcquen, ende saet so seer daeronder heeft gebruyckt ende gesayt, dat niettegenstaende de gereformeerde religie ende des vaderlants welvaren ende vrijheyt in tbeginsel scheen ten hoochsten gesocht ende gemeent te worden, de saken in sulcken point sijn gebracht, dat geen middelen en hebben konnen gevonden worden of men heeft dselve provintien ende steden sien vallen in handen der gemeene vianden met verlies vande gereformeerde religie ende veranderinge vande vrijheyt in vuyterlijcke slavernie ende subjectie der Spangiaerden. Dat se hierom huer adverteerden overlange verstaen te hebben dat de passien van Carel Roorda so verre vuytgeborsten waren, dat bij hem niet onbedacht nochte naergelaten en wort, daer duer hij den persoen vanden voors. Graef Willem haer stadthouder in bedencken mocht brengen, ende hoewel sij sulcx van quaden exempele ende consequentie vonden ende huer verplicht hielden dien van Vrieslant te versoucken om in tijts daerinne te versien, om de gemeene sake ende huere particuliere van schade te conserveren, hadden nochtans, mits sij selfs kennisse daervan hadden, goet gevonden te beloven, dat sij daerinne naer discretie tot des gemeenen ende haer eygen welvaren ordre souden stellen, maer nu verstaende dat dselve factie so schadelicke inkanckeringe is doende, dat die haer extendeert tot in de provintie van Hollant, als vuyte brieven aenden Secretaris ende den borgermeesteren van Enchuysen gescreven te sien is, ende dat sijn meyninge is den provintien ende steden in oneenicheyt ende dissidentie te brengen, ende so wel Sijn Ex^cie als Genade met groote ondanckbaerheyt ende manifeste calumnie aen te tasten, ende dat oversulcx dselve factie voor de gemeynen welstant ende oick van haere provincie veel dangereuser is als oyt factie van te voeren, ende sij (van Hollant) over sulcken persoen, indien hij onder huer gebiet ware, so exemplare straffe souden doen doen, als de gemeene welvaert ende conservatie vande loffelijcke reputatie van Sijn Ex^cie ende Genaede souden vereyschen, so en conden sij niet naerlaten die van Vrieslant als goede naebuyren ende bontgenoten van tselve haer gevoelen vriendelijck te verwittigen, dat se sulcx ten besten willen verstaen ende op de importantie

[p. 243]

ende consequentie van desen handel soe tijtelijck letten, ende daerinne sulcke ordre stellen, als de gemeene sake ende huer eygen welvaert vereyscht, tot tscrijven van twelcke huer niet anders en heeft beweecht als den dienst van haer gemeen geliefden vaderlant. Desen brief werde meest geresolveert te scrijven op t’aengeven vanden Advocaet van tlant, die anders in tstuck van Roorda mede seer gepicqueert was, om denselven daermede te meer odieus te maken, hoewel veelen meynden, dat desen brief niet goets en soude doen, maer offenderen alle die vande factie van Roorda, die veel sijn, ende hem als hiermede genouch geproscribeert wesende, tot sijn justificatie daertegen doen scrijven verscheyden poincten, die niet dan tot verwerringe ende verbitteringe vande regieringe souden strecken.

[Den 25^en Februarij]

Den 25^en Februarij creech Thomas van Staeckenbrouck de compagnie ruyteren vanden ritmeester Donck overleden.

[Den 26^en Februarij]

Den 26^en Februarij wast schoen weder. Caron vuyt Engelant gecommen wesende mette ratificatie vande Coninginne op de alliantie, was in den Hage gearriveert den 24^en, ende den 26^en in de vergaderinge vande Staten Generael comparerende, leverde over een brief vande Coninginne van date den x25^en Januarij, houdende dat Caron vertreckende, hoewel de Staten genouch verseeckert waren van sijn goeden dienst, sij nochtans hem desen hadde mede gegeven tot verclaringe, dat sijn verstandicheyt seer gevordert hadde de saken deser landen, ende hadde daerom liever hem als anderen de ratificatie onder haer groote segel, van t’aennemen deser landen ende luyden in de ligue, willen laten overbrengen, daeraf sij sochte een onverbreeckelijcke onderhoudinge, ende vande Staten verwachte sulcke liefde ende danckbaerheyt, als sij van wegen heure weldaden weerdich was, om also goede effecten vande alliantie tot afbreuck vanden viant te mogen trecken, daertoe Caron huer eenige particulariteyten soude communiceren. Hierbij leverde Caron mede over de brieven van ratificatie in Latijn, houdende: Elisabeth bij der gratien Gods etc., Dat wij doorsien ende doorlesen hebben seecker instrument gescreven ende gesegelt metten grooten segel der Staten Generael vande Vereenichde Nederlanden, oick geteyckent ende besegelt van wegen Hendrick de vierde Coning van Vranckrijck ende Navarre, bij den Hertoge van Bouillon ende den Heere van Buzenval sijn gesanten, ende van onsentwegen bij George Gilpijn onsen dienaer ende raet in den Raede der voors. Staten, innehoudende de handelinge gevallen tusschen den voors. Staten ende de dienaers so van onsen lieven broeder als van ons, te weeten, dat de voors. Staten seer geerne ende met alle vlijt in heure vergaderinge, met advyse vanden

[p. 244]

doorluchtigen Heere Maurits Grave van Nassau, Prince van Orangien ende Gouverneur van verscheyden der vereenichde provintien, ende oick van die vanden Raede van State derselver landen, doorsien ende rijpelijck gelet hadden op seecker tractaet van ligue offensive ende defensive besloten tusschen onzen beminden broeder den Coning van Vranckrijck ende Navarre ende ons, om af te weren de machinatien ende ambitieuse desseinen des Conings van Spangien tegen alle Princen ende potentaten van gansch Cristenrijck, welcke ligue dvoorn. Staten achten eerlijck, noodich ende profijtich tot conservatie der voorseyde Nederlanden tegen de ambitie vanden Coning van Spangien, ende dat se die aennaemen met alle ende elcx sijne articulen ende conventien daerinne gespecificeert. Ende daerom begeerende onse ratificatie van t’aennemen der voors. ligue zo vanden voors. Coning als ons heur gelevert te worden, doen wij denselven Staten mits desen cundt, dat wij geerne approberen, dat sij ende huer landen, heerlicheyden, steden ende sterckten ende alle die daerinne woenen, begreepen worden metten voors. onsen lieven broeder ende ons in de voors. ligue ende alliantie offensyf ende defensyf; dat wij oick geerne ende ten besten aennemen heure goetwillige beloften van te voltrecken ende achtervolgen de conventien in de voors. alliantie begreepen, vastelijck vertrouwende, dat sij alles ende elcx besonder daerin sullen volharden ende in alle voornemen vanden voors. onsen broeder ofte ons tegen de attentaten des Conings van Spangien alle hulp en bijstant meesterlijck confereren. In geloof ende kennisse van twelcke wij desen onsen openen brieve met onse hant onderscreven ende met aenhangen van onsen segel doen bevestigen hebben. Gegeven te Westmonster den 4^en Januarij in t’ 39^e jaer van ons rijck, was geteyckent Elisabeth R., ende noch leger bij de Coninginne selfs onderteyckent Careid, hebbende een aenhangende segel in groenen wasse ende dubble steerte. Ende hoewel men claerlijck sach dat de Staten seer flauwelijck daerinne worden aangenomen ende het disputabel was, of sij niet meer worden aengenomen voor gevolch vande ligue ende om d’anderen te helpen als voor principale partijen contractanten, most men nochtans evenwel daermede te vreden wesen.

Ten selven dage compareerde in de Staeten Generael dHeere Gilpijn ende leverde over eenen brief vande Coninginne vanden 5^en Februarij, houdende: dat notoir was de moeyte, die sij hadde doen doen, om tot remboursement van heure verschooten penningen te commen, ende niet en wiste hoe te verantwoorden, dat op so billijcken sake geen eyntelijck besluyt en was genomen, gemerckt tselve huer eere te naer gaet ende den viant hem verhuecht, siende dat haer dit wedervaert vande geenen,

[p. 245]

daerbij sij alles opset ende sonderlings voor haer onderdanen hardt valt, dat se in desen noot, te weeten vande groote equippagie vande Spaensche armaede tot haer eygen defensie niet een deel van haer verschooten middelen kan wederkrijgen. Ende so tbevreesde miscontentement van tvolck den Staten gedient heeft om de Coninginne tot afstant van haer vervolch te bewegen, behoirde tselve haer nu meer te bewegen tot continuatie van haer billick versouck, omdat sij om der Staten wille, ende dat se alleen tot geen openinge van pays en heeft willen verstaen, in desen noot compt, allegerende tselve alleen om te bethoinen dat de faveur, die se in de surcheantie van haer vervolch doet niet vuyt onvoorsichticheyt vande inconvenienten en geschiet, maer vuyt commiseratie ende goede affectie vander Staten staet, die haer te vooren in ruste levende, sonder eenich voordeel beweecht hebben hemluyden te secoureren ende haer nu bewegen oick te passeren over de flauwicheyden die se in heur regard in den Staten vindt. Doch omdattet nu meer als tijt is een goede resolutie te thoinen ende sij beraemt heeft als te vooren den Spangiaert in sijn lant te besoucken ende voor te commen, begeert se dat men 20 vande beste scheepen wel equippeert ende voorsiet voor 5 maenden, ende tegen den 10^en Aprilis aende Duynen doet commen, om bij de heuren vervoecht wesende daermede te exploitteren naer men van tijt tot tijt sal oirdelen noodich, daeraf sij mede last gegeven hadde aen Gilpijn, ende begeerde dat men met Vere hieraf communiceerde, congratuleerde voorts den Staten vande laeste victorie, ende dat se daeraf liever tijdinge vande Staten als van anderen hadde vernomen, ende begeerde dat men huer in dit versouck geen weygeringe en wilde maken. Hierop verthoinde dHeere Gilpijn bij gescrifte, hoe dat de Staten in de alliantie waren genomen, hoe nodich de alliantie was om te wederstaen de ambitieuse actien vanden Coning van Spangien, die de Coninginne, omdat se heur met dese landen hadde ingelaten, naer leven, croen ende lant gestaen heeft, daerduer sij groote costen te water ende te landen tot heure defensie hadde moeten doen sonder eenich remboursement ontfangen te hebben. Verhaelde mede dat de voyagie van tvoorleden jaer op Cadis gedaen den Coning van Spangien in scheepen, volck ende amunitie seer verachtert hadde ende geoccasioneert de extraordinaris proceduyren tegen de negotianten ende t’failleren van veel groote comptoiren, die hem met gelde plagen te voorsien, daerdoor volchde, dat sijn volck ombetaelt ende den Cardinael in een swacken staet bleef, ende sijne provintien so seer most fouleren, dat alle saken tot een alteratie tendeerden, twelcke de Coninginne

[p. 246]

overmerckende, was wederom geresolveert hem noch in sijn lant te gaen besoucken ende daermede de preparatien tegen haer gerust te voorcommen, versocht daeromme dvoors. 20 scheepen gerust ende tegen de tijt als in den brief, om also metter daet totte executie vande ligue te commen, daeraf Caron de approbatie gebracht hadde ende versocht hierop haestige resolutie. De Staeten Generael namen den brief ende propositie over, ende merckten wel dat de Coninginne niet ongeerne vande Staeten eenich verhael vande geobtineerde victorie soude gehadt hebben. Oick en becommerden sij huer so seer in dit versouck niet, als wel daerin, dat se bevreesden dat de Coninginne wederom eenige Engelsen hier vuytet lant soude trecken, ende also voor desen somer de landen van haer secours ontblooten ende dselve tegen den winter wederom seynden tot laste vande landen. Ende ingevalle sulcx soude geschieden, achten veelen beter ende voor de landen dienstelijcker te sullen wesen, dat men t’regement van Vere allenskens soude moeten doen verloopen om andere natien in plaetse aen te nemen, die men niet en soude behouven t’elcken vuyt te seynden⁺.

+ De onzekerheid, waarin men steeds verkeerde, omtrent het gebruik, dat men van de Engelsche hulptroepen zou kunnen maken, die, zoo als de ondervinding geleerd had, elk oogenblik door Koningin Elizabeth konden worden teruggeroepen, was voor de Staten, die hunne magtige bondgenoot nog te veel moesten ontzien, een voortdurend struikelblok hij het vaststellen van een plan tot hunne krijgsoperatiën. Den 14^en Februarij besloten de Staten Generaal ‘den Raedt van State te verzuecken te communiceren metten Ridder Veer, om van den zelven te verstaen, wat verzekerheyt die landen van zijnen persoon, de Capiteynen ende Soldaten van zijn Regiment zullen hebben, dat zij hen inden dienst van den Lande alhier voer den toecomenden tijt zullen mogen gebruycken ende die landen nae dezen wintertijt nyet ontogen worden, gelijck de voergaende jaren geschiet is’. (Resol. van de St. Gen. 14 Febr. 1597.) In de Resolutiën van den Raad van State van den volgenden dag vinden wij het antwoord van Vere, hetwelk, zoo als trouwens te voorzien was, weinig zekerheid gaf. ‘De Ridder Vere’, lezen wij, ‘werdt in den Raede ontboeden ende Zijn L. (gecommuniceert?) tgundt bij den Greffier Aerssens op gisteren was geproponeert. Hij Ridder Vere andtwoerdt daerop zeer courtoiselijck dat hij alsnog egeene last en hadde hem met eenighe Engelsche forces elders te transporteren jegens die tyt. Dan en konde nyet geweeten wath bevel hem noch van weghen Haere Ma^t mocht toegesonden. In welcken gevalle Zijn L. als wesende Vassael van Haere Ma^t nyet en solde kunnen gelaten haere bevelen tobedieren. Dan naer sijn beduncken, dat daertoe gheen apparentie was, dat hij Ridder Vere met eenighe forces elders solde ontboden worden, sonderling dwijlen Haere Ma^t seecker advertentie hadde dat die armaede van Spaingien deur die peste end andersins zeer was gedissipeert, ende soo het mochte gevallen dat hij met eenighe forces elders bij Haere Ma^t solde moghen werden geemployeert, achte dat tselve solde wesen ten sulcken aerd ende plaetse daer aen die generaliteyt oyck ten hoochste soude geleghen sijn’.
Tegelijk met het mededeelen van dit antwoord aan de Generale Staten, maakte de Raad van State de opmerking dat de Engelsche kapiteinen en soldaten den eed nimmer gedaan hadden aan de Generaliteit, maar alleen aan Vere, die den eed aan de Generale Staten had afgelegd, en stelde voor hierin verandering te brengen.

[p. 247]

Den 27^en Februarij wast schoen weder. Den Graef van Egmont tot noch toe in den Hage geweest, vertoog desen dach naer Maeslantsesluys toe, om daer op morgen tscheepe, ende also naer Vranckrijck wederom te gaen, hebbende hier seer veel penningen op sijn Graefschap van Egmont gelicht tot betalinge vande welcken de Staten geconsenteert hadden vercoopinge van eenige landen van dien.

In tbegin van Meerte creech men tijdinge dat den boerencrijch in Oistenrijck meer als te vooren was ontsteecken om tstuck vande religie wille, ende dat veel treffelijcke heeren huer daerbij hadden gevoucht, ende Lintz op de Danou leggende ingenomen hadden, ende openbaerlijck vuytgaven vrijdom van religie te willen hebben alleer eenen penning ofte man tot Ungersen crijch te consenteren ende dat den Keyser even hart bleef bij de Jesuiterie, waervuyt men claerlijck sach dat de gansche ruine vande landen aldaer soude moeten volgen, so God Almachtich daerinne niet anders en versage.

[Den 6^en Marty]

Den 6^en Marty begonstet te vriesen ende vroos heel sterck totten 16^en toe, als wanneer het weder begonst te doeijen, ende den 20^en begonstet wederom te vriesen, ende vroos totten 27^en toe, twelcke seer goet op tlant alomme was, so om de eirdvruchten niet te vrouch vuyter eirde te jagen, als om de wateren vuyte landen te doen verloopen ende dselve vrouch drooch te hebben.

Overmits die van Gelderlant eenen lantdach hadden vuytgescreven binnen Arnhem tegen den 28^en deser, ende daerinne dese nieuwicheyt voornamen dat se geene jonckeren onder contributie vanden viant sittende op de vergaderinge souden admitteren, is Sijn Ex^cie den 14^en Marty vuyten Hage vertoogen om in persoen op den lantdach te wesen ende aldaer met sijn auctoriteyt te stillen de swaricheyden die daervuyt souden mogen vallen, ende voorts om den lantdach ten meesten prouffijte ende dienste vande landen te helpen beleyden, ende oick om daer in tquartier ordre op de fortificatien te stellen, daertoe hij van Arnhem naer Overijssel mede soude gaen, daer oick een lantdach binnen Swol bescreven was. De Raden van State sonden op dese lantdagen met eenige gedeputeerden om den noot vande Generaliteyt voor te dragen ende te versoucken innewillinge van hooger consenten als sij tot noch toe gedragen hadden. Sijn Ex^cie hadde op dese voyagie mede voorgenomen een aenslach op Berck te versoucken, daertoe hij verscheyden gereetschap tot Arnhem hadde laeten brengen, maer omdat hij meynde tselve met petars aen te grijpen ende naderhant bevonden werde dat de petars, die hij hadde,

[p. 248]

op een muyr geen noodige operatie en deden, is alle tselve terugge gebleven⁺.

Men hadde over eenige dagen geintercipieert eenige brieven van Graef Frederick vanden Berge vanden 1^en deser, die ontcijffert sijn den 16^en ende bevonden te houden een aen sijn broeder ende de 2^e ende 3^e aen Leauckema ende Sickinga wesende alles tot Bruessel, daerbij hij seer claechde, dat hij aldaer geen gelt en hadde, geen amunitie ende daerom weynich volcx, ende dselve noch qualijck in ordre, ende so daerinne niet voorsien en werde, dat hij niet en sach hoe tquartier aldaer te konnen behouden, maer dattet soude moeten ondergaen. Men verstont mede van andere canten, dat tot Bruessel de saken oick qualijck stonden, dat se noch geen gelt en hadden ontfangen, daeromme sij den steden ende dorpen vast seer schatten ende van tcrijsvolck lieten fouleren.

+ Daar wij noch bij Duyck noch hij een der overige gelijktijdige schrijvers melding gemaakt vinden van eenigen anderen aanslag, waartoe Maurits voorbereidingen zou hebben getroffen zonder er den Raad van State kennis van te geven, is het misschien deze aanslag op Berk, die aan den Raad de aanleiding gaf tot de vrij scherpe aanmerking, welke wij in de Resolutiën van den 20^en Mei daaraanvolgende opgeteekend vinden. ‘Ter wijlen’, heet het daar, ‘gedelibereert wordt over eenige zaken, te passen op zekere specificatie van den commis IJsbrandt Verdoes van oncosten gevallen op zeker exploict bij Zijne Ex^cie over eenigen tijde voorgenomen daervan nochtans den Raedt gheen kennisse en heeft gehadt. Is geresolveert, dat te gelegendertijt Sijne Ex^cie discretelijck sal voorgedragen werden, dat den Rade, die voor gheen chijffer en mach gehouden werden, zulcke exploicten behoiren wel gecommuniceert te werden, emmers beter dan aen voorsz. Verdoes oft aen dergel. die des Raedts dienaers zijn’.

[Den 18^en Marty]

Ontrent den 18^en quam tijdinge dat Amiens bij den Spangiaerden overvallen ende met surprinse ingenomen was den 11^en deser, welcke tijdinge eenige dagen daernaer van alle canten seer continueerde, ende ten lesten worde verstaen dattet warachtich was, ende dattet exploict beleyt was bij den Gouverneur van Dourlens, die des nachts ontrent 1500 man te voet ende te peert bij de stadt hadde doen commen, ende des morgens, so alle tvolck meest in de kerck was, eenigen in boerenclederen met sacken op den hals inde poorte van Dourlens hadde gesonden, daervan d’een een sac met nooten hebbende dselve liet vallen, ende die vande wacht daernaer grabbelende, was noch een wagen met hois aengecommen, daer noch meer soldaten in boerenclederen bij waren, dwelcke terstont te samen de wacht invadeerden ende dootschooten, daerop de anderen van buyten aencommende in stadt vielen, ende daervan meester worden sonder eenige merckelijcke resistentie, omdat de borgers meest in de kercken ende huysen overvallen worden eer sij van onraet

[p. 249]

wisten. Den viant heeft terstont de gansche stadt geplundert ende den innewoenderen noch gedrongen heur ende huers huysgesins leven te rantsonneren, om daernaer vuyte stadt te mogen gaen. In de stadt was begonnen te versamelen een magasijn van geschut ende alle amunitie van oirloge voor den Coning, twelcke mede in handen vanden viant viel. Den Grave van S^t Pol was in stadt ende salveerde hem te peerde. Den Coning den x12^en de tijdinge tot Paris crijgende toog terstont naer Beauvois om op alle voorvallende swaricheyden ordre te stellen. Dese prinse sal ontwijffelijck alle de desseinen vanden Francen Coning veranderen ende mogelijck voor desen geheelen jare de oirlogen in Vranckrijck meest trecken⁺. Sommigen

+ Deze onverwachte verrassing van Amiens had den grootsten invloed op de krijgsverrigtingen van de Republiek in het jaar 1597. De eerste maanden van dat jaar hadden niet veel meer dan vruchtelooze beraadslagingen over het hervatten der vijandelijkheden opgeleverd; het geldgebrek, de bedenkelijke twist tusschen de provinciën Holland en Zeeland en andere redenen meer, hadden belet dat men tijdig de noodige voorbereidingen nam, om, zoo als na de overwinning bij Turnhout de algemeene wensch was, tot offensieve bewegingen over te gaan. Zoo had men zich in het algemeen slechts tot defensieve maatregelen bepaald, en wel voornamelijk tegen de onderneming, die de vijand tegen het oostelijk frontier op het oog scheen te hebben, en waartoe zijne toebereidselen aan den Rijn moesten dienen (bl. 224). Den 31^sten Januarij had men besloten om behalve de schepen, die reeds op de rivier lagen, nog vijf schepen van oorlog stroomopwaarts te zenden en de garnizoenen in Gelderland met 12 vendelen te versterken, waarover het bevel aan Vere zou gegeven worden. (Resol. van den Raad van State.) Drie weken gingen er evenwel nog met delibereeren voorbij, zoodat eerst op den 21^sten Februarij de acte voor Vere werd gearresteerd, terwijl door Maurits werd voorgesteld, de Engelsche kompagniën voor die bezetting te bestemmen, ‘deur dien geordineert was dat den Ridder Vere hem mede naer dien quartiere (hadde) te begeven; opdat Sijn L. daerover te beter hadde te commanderen; oyck dat die vast hier midden int lant laeghen, daer men se sonder eenighe swaericheyt konde lichten’.
Den zelfden dag echter schijnt in den Raad het gevoelen de overhand gekregen te hebben, dat het beter ware de versterking van de Geldersche garnizoenen achterwege te laten, en liever offensief te werk te gaan, zoodat men besloot, ‘dat Sijnder Ex^cie solde in bedenck gestelt worden oft het volghens Sijnder Ex^cie eyghen voerslach oerbaer solde sijn den vijandt met die bovengemelde versterckingen inde qnartieren van Gelderlandt buyten noot te locken, dan oft het nyet beter en waere dat men gedelibereert hadde om the velde te trecken den vijant thoe prevenieren, daer hij nu zoe van weghen zijns credits in gelde, als die laetste neerlaeghe solde op het swackste aengetast wordden, hem geen tijt te gheven omme hem the hervatten, ende om die mate te stellen int oorlooch te voeren, ende die nyet van hem tontfanghen’. (Resol. van den Raad van State.)
De Prins vereenigde zich met dit gevoelen, doch bragt hierbij drie punten in bedenking, namelijk ten eerste dat men den Koning van Frankrijk ten spoedigste van dit voornemen zou verwittigen, ‘om de saecke op de frontieren te seconderen’; ten tweede dat men zonder verwijl de benoodigde gelden, ten bedrage van ten minste tweemaal honderd duizend gulden zou bijeenbrengen, en ten derde dat men eene buitengewone ligting zoude doen van 2000 man ‘tot conservatie van de quartieren, soo de vijandt in sulcke gelegentheyt yet soude mogen voornemen bij diversie’. (Secreetboeck der Staten Generaal, 22 Februarij 1597.) De Staten Generaal opperden hiertegen aanvankelijk eenige bezwaren; zij oordeelden ‘dattet mit Franckrijck qualick solde willen vallen soe langhe Sijne Ma^t van Vranckrijck met Haere Ma^t van Enghelandt nyet verdraghen waere, daertoe noch scheen sobere apparentie te zijn ... Behalve dat den Coninck villicht nyet en solde te payen sijn, mits onses crijchsvolcx deses oirts the velde te brenghen, alsoe Sijne Ma^t solde willen verstaen dat wij volgende het Tractaet gehouden waeren onse forcen bij de zijne te voughen’. (Resol. van den Raad van State 24 Feb. 1597.) In eene namiddagzitting van dienzelfden dag evenwel schijnen de Staten Generaal tot andere gedachten gebragt te zijn ten gevolge eener mededeeling van Maurits, die zoo als uit alles blijkt, zeer voor het hernemen van het offensieve gestemd was. Wij lezen namelijk in het Secreetboek op dien datum het volgende: ‘Dheere Advocaet van Hollandt refereert ter requisitie van Sijn Ex^cie dat den Coninck van Vranckrijck alhier gesonden heeft seeckeren Edelman expres metten welcken Sijne Ma^t gehandelt soude hebben op seeckere entreprinse op eenige stadt vande Nederlanden, wesende jegenwoordigh int gewelt des Conincx van Spangien, om die te brengen in Sijn Ma^ts handen benevens andere conditien, ende beloften van gerede penningen, recompense ende jaerlijcx pensioen, dat de voorsz. edelman d’entreprinse geeffectueert wesende, over de voorsz stadt soude hebben te commanderen als gouverneur, tot dien eynde voor als nu bij Sijn Mat versien wesende met behoorlicke commissie daertoe dienende, ende andersints, versoeckende dat Sijn Ex^cie tot dese entreprinse hem soude assisteren met sesse hondert soldaten van dese sijden, ende de voorsz conditien ende commissie alsoo goet te willen vinden, maer dat Sijn Ex^cie hierinne niet en hadde begeeren te treden, sonder daer op te verstaen het goet gelieven vande heeren Staten, twelck Sijn Ex^cie begeerde, dat haer E. hem souden gelieven te doen verclaeren. Nae deliberatie is geresolveert, ende geconsenteert, dat Sijn Ex^cie nae de intentie van Sijn Ma^t desen aengaende in dienst vande selve, ende van dese landen sal mogen doen, gelijck deselve soude bevinden te behooren, ten aensien dat d’heeren Staten allensins dienelijck achten voor de Vereenichde Nederlanden, dat den vijandt affbreuck werde gedaen vande plaetsen jegenwoordigh in desselfs gewelt wesende’. Eene week later waren dan ook de Staten Generaal het, wat de hoofdzaak aangaat, met den Prins en den Raad van State eens. Ook zij begrepen ‘dat bij voorgaende experientien genoegh geleert is het voordeel, dat die Landen daervan gecomen ende genoten hebben op den vijandt, soo wanneer deselve den vijandt te velde hebben geprevenieert, ende ter contrarien oock het naedeel gevoelt, soo wanneer sij daerinne sijn geprevenieert geworden’. Zij vermanen dus den Raad al het mogelijke te doen dat de consenten van de provincien bij tijds ingebragt mogen worden. Alleen vinden zij het onraadzaam eene nieuwe ligting van krijgsvolk te doen, voordat de een en twintig ongerepartieerde kompagnien behoorlijk op repartie gebragt en de geldmiddelen over het algemeen beter geregeld zouden zijn (Secreetboek der Staten Generaal, 1 Maart 1597). Zoo was alles voorbereid om in overeenstemming met Frankrijk tot eenige offensieve onderneming over te gaan, toen de tijding van het verlies van Amiens eene geheele wijziging in de beraamde plannen bragt, en de groote vraag te berde deed brengen, of het nu niet veeleer zaak was, vooreerst alle ondernemingen uit te stellen om zoodoende den druk van den oorlog meer op de Fransche grenzen te brengen.

[p. 250]

hier te lande en achten dselve voor den Nederlanden niet schadelijck, so omdat daermede de oirlogen tegen Spangien te meer gevesticht worden (dewijle sij meynden dat den Spangiaert dese plaetse ende ander voordeel in Vranckrijck niet lichtelijck en soude willen restitueren, ende dat de Francoisen sonder restitutie niet en souden pays maken,) als omdat men hoopte dat door de wreede proceduyren der Spangiaerden de verbittertheyt wat beter tusschen huer ende de Francoisen soude commen,

[p. 251]

ende de oirlogen heeter doen beleyden, ende min reconciliabel maken, te meer so men onder faveur vande diversie vande oirlogen van dese landen, ende dat den viant in de geconquesteerde plaetsen tegen den Francoisen stercke garnisoenen sal moeten houden, hier te lande wel eenige prinse op den viant soude konnen doen, daerdoor men dese landen seer sal konnen verseeckeren⁺.

+ In den loop der vorige maand hadden de Staten Generaal in overweging genomen of het niet geraden was, den Koning van Frankrijk voor te slaan, dat zij over de troepen, die ten laste der generaliteit daar te lande onderhouden werden, een bevelhebber benoemden. (Resol. van de Staten Generaal, 19 Febr. 1597.) Hierover was intusschen reeds vroeger sprake geweest, want, zoo als blijkt uit den brief, dien von Reidt den 11^en November 1596 aan Graaf Jan den Oude schreef (Groen v. Pr., Archives, II^e Série, tome 1, pag. 377), reeds in den loop van laatstgenoemd jaar had de Hertog van Bouillon den twee en twintigjarigen zoon van Jan den Oude, Graaf Lodewijk Gunther daartoe voorgeslagen, die zich reeds meermalen door zijne buitengewone dapperheid had onderscheiden (vergelijk onder anderen hierboven bladz. 109). De bedachtzame Willem Lodewijk had er evenwel van den beginne af groote bezwaren tegen, en het is dan ook waarschijnlijk vooral op zijn raad, dat Lodewijk Gunther den 24^en April 1597 den volgenden brief aan de Staten Generaal schreef (Rijks Archief, Lias loopende):
‘Alzoo Mijn Heer Vader ende oudste broeders mij trouwelijck geraeden hebben om mij t’ontschuldigen van soedanigen last als U Ed. geern gesien hadden, dat ick aennemen soude moegen, over twe duisent mannen bij U Ed. in Vranckrijck t’onderhouden. Gelijck mede Sijne Ma^t verclaert heeft dat derselver mijne persoon sal aengenaem wesen. Waermede ick mij beide bij Sijne Ma^t ende bij U Ed. hoeger vereert vinde, dan mijne kleine jaeren ende ervarentheit noch tertijt meriteeren, houdende mij verplicht ende verbonden om mit alle mijn uyterste vermoegen daernae te arbeiden, dat ick tot sulcke eer ende hoegen ampt bequaem werden moege. Connende nochtans voer dit pas anders nit doen dan Welgemeltes mijnes heere vader ende broeders raedt (gemerckt dat ick jonckheit halven mij selfs qualick raeden kan) gehoorsamlick te volgen. Soe heb ick nit laten sullen U E. hiervan te advertieren ende dienstelick te bidden dat dieselve dese mijne excuse in goeden aennemende, believen wille mij soelang te verschoenen mit soedaenen swaeren last, tot dat ick meerder bequaemheit ende ervaerenheit verkregen hebben sal, om denselven tot meerder dienst ende contentement van Sijne Ma^t ende U E. te draegen ende te vollenbrengen. Ende alsoe tegenwoordelick eene goede occasie gepresenteert wordt om desen soemer indie kriegsexpeditie nae Hnngarien mij te versoecken, twelck mijn Heer Vader ende broeders voorn. nit ongeraden vinden om jetwes te sien ende te leren ende mette tijt tot U^r E. dienst dies te bequemer toe worden, Soe ist mijn neerstich versoeck, dat U E. hem sulcx van gelijcken willen gevallen laten ende mij verloff geven om desen soemer gedurende den voorn. tocht te moegen volgen ende bijwoenen. Bereet zijnde den aenstaenden winter, so mij Godt gesond spaert, wederom herwarts te verschijnen, stellende mede tot die wijse discretie van U E. of die selve tot haeren dienst geraeden vinden, bij Sijne Ma^t deur den Agent Calvart gevoechelick te laten bemiddelen, dat die bovengemelte plaets oepengelaeten ende bij eenen vandie drie Mesters de Camp (dewelcke die Coninck over die twe duisent mannen voorn. gestelt heeft) provisionelick bedient wurde. Off velicht Sijne Ma^t ende U E. believen mochte, mij int ander jaer daertoe te gebruicken, ende ick daerbeneffens oock ietwes stercker bevonden werden mochte om sulcken last toe draegen.
Groningen, 24 April 1597. LUDWIG GUNTHER, Graff zu Nassaw.
Er werd later geen afzonderlijke Nederlandsche bevelhebber tot die betrekking benoemd.

[p. 252]

Den Advocaet van tlant van Hollant vertoog den 20^en Marty vuyten Hage naer tlant van Putten, ende screef een brief aenden Tresorier Valcke ende een aen van Santen, Pensionaris van Middelborch (die hij sont met den boode, die dvoors. brieven aende Staten van Zeelant droech) ende versocht daerbij dat ingevalle sij de sake wisten daer heen te beleyden, dat die van Zeelant yemant naer Putten ofte eenige andere quartieren daerontrent wilden seynden, dat hij daerbij soude commen om mette selve in particuliere communicatie te treden op de middelen die men ten wedersijden soude mogen voornemen om de swaricheyt ten besten ter neder te leggen, ende daernaer daerop te doen besoingeren, maer d’anderen, of tscrijven verachtende, ofte vresende door sulcx bij den hueren selfs suspect te worden, en hebben niet met allen daerop geantwoort, waerom hij re infecta den 24^en wederquam. Dit particulier scrijven vanden Advocaet buyten kennisse vande Staten werde bij eenigen niet wel geinterpreteert als of sulcx te seer ambitieus ende de souverainiteyt smakende was, ofte dat hij daermede eenigen plasdanck bij die van Zeelant wilde winnen; anderen meynden dattet lijdelijck was, omdat alle personen, in dienste wesende, voor al tgemeen beste ende ruste behoiren ende mogen soucken te wege te brengen.

Dese tijt door maeckte men tot Delft seeckere forme van een brugge van 200 voeten lengte, die men tegen een walle van 40 voeten hoochte op soude konnen leggen ende also op twee raderen aenbrengen, om een grachte te overleggen, ende daerover te mogen stormen, dan hoewel men de oude kercke met plancken afgeschooten hadde om twerck secreet te houden, hebben de werckmeesters om een stuck gelts te hebben tselve alle man laten sien. Eenigen meynden dat tselve werck wel tot yet goets soude konnen dienen, anderen dattet qualijck in practijcque soude konnen gebracht worden, ende nergens als daer geen geschut en was gebruyckt mogen worden ende daerom hier te lande bijnaest onnut soude wesen, gelijck meest apparent was. Daer werde noch een ander brugge van swaer culck gemaeckt ende op een gevoucht, om op twater te mogen drijven ende den overloopende voor brugge dienen, die men oick van verscheyden stucken maeckte, bequaem om t’een stuck in t’ander te mogen vougen ende also een heele grachte overleggen, die men meynde dan so vast te sullen wesen, dat 40 ofte 50 man te gelijck daerover souden mogen loopen. Dese brugge werde naderhant bij experientie, naerdat eenige defectuositeyten waren geredresseert, goet ende dienstelijck gevonden.

[Den 25^en Marty]

Den 25^en Marty wast schoen weder. Desen nacht hadde den viant een aenslach gemaeckt op Steenwijck, meynende dat aende sijde van t’moeras,

[p. 253]

daer de pallisade wat gebroocken was, te overvallen, daertoe Richard vanden Sande, Harman van Ens ende Malagamba metten Lieutenant vanden Grave van Stierum daer gecommen waren met ontrent 800 mannen, hebbende den pas van Ommen over t’moeras genomen, maer die van binnen te vooren advertentie hebbende van thengelen vanden viant daer ontrent, ende daerom de wacht verdubbelt, hebben sulcx bij eenen schiltwacht ontdeckt ende den alarme so tijdelijck gemaeckt als den viant begonst aende grachte te commen. Eenigen die voor heen door de grachte waren gegaen ende door de pallisade gekroopen, terwijl eenen die wat dovachtich was op de schiltwacht hadde gestaen, hebbense dootgeslagen. Den Lieutenant van Stierum was tbeen aen stucken geschooten ende bleef daerom buyten de stadt leggen, die men daernaer gevangen nam. Des anderen daegs vont men ontrent de stadt seer veel groote coorden, soe men vermoet om de pallisade mede af te trecken, ende veel ledders ende ander gereetschap, dienende om een plaetse te beclimmen.

[Den 27^en Marty]

Den 27^en Marty wast schoen weder. De Staten Generael waren lang in den Rade van State om eyntelijck af te handelen vande vercortinge vande maenden, die men gewogen was vooreerst alleen te nemen tegen 42 dagen in plaetse van 48, daerinne ontrent dese tijt genouch verdragen worde. Sij begeerden mede dat den Raedt van State de sake van Crayvenger bij de hant wilde nemen ende die eyntelijck afdoen.

[Den 30^en Marty]

Den 30^en Marty vertoog Caron naer Zeelant om weder naer Engelant te gaen, sijnde sijn tractement geaugmenteert tot 6000 £ tjaers toe.

Ontrent dese tijt maeckte den Advocaet van Hollant ten overstaen alleen van twee van tcollegie eenen Cornelis vander Nieuburch, commissaris ende pagador vande Waertgelders, leggende tot Woerden, Amsterdam, Haerlem ende t’noorderquartier op de gaige van 40 £ ter maent ende 2 £ sdaegs vacerende, twelcke veelen vreemt dochte, omdat hij tot sulcx gansch onervaren was, ende dattet suspect was een man alleen sonder contrerolleur macht te geven van monsteren ende betalen, ende dat oick sulcx een fundement van alle desordre ende dieverie was, hoewel niet lange daernaer eenen Pruyssen weert tot Gornichem geweest ende gefailgeert tot gelijcke staet gecommitteert worde op 30 £ ter maent ende gelijcke 2 £ daegs vacerende, in alle schijn of men met opset in plaetse van ordre te stellen de desordre wilde aenwenden. Den Capitein Obbershuysen was in dese landen veel schuldich, ende hielt voorts seer quade ordre op de betalinge van sijn volck ende tgetal van dien, daerduer de Staten van Hollant hem subitelijck ende exactelijck deden monsteren, ende omdat sijn compagnie

[p. 254]

doen gansch swack gevonden werde, heeft hij op sijne officiers willen verhalen dat sij in sijn afwesen niet beter sijn monsteringe en hadden gestoffeert, ende heeft daerom terstont naer de monsteringe gecasseert beyde de sergianten, twee corporals ende eenige adelborsten, dwelcke omdat se van heur achterwesen van hem niet betaelt en worden, in den Hage aende Staten voorn^t daerover quamen clagen. De Staten hiervuyt nu de gansche gelegentheyt vande compagnie verstaende, hebben dselve terstont vande Voorne, daer se lach, doen lichten ende voor Gornichem op t’ancker blijven, ende op den lesten Marty daer doen casseren, twelcke bij den Raede van State niet ten besten en werde genomen, omdat hij sijn commissie niet vande Staten van Hollant in tparticulier maer vande Generaliteyt hadde ontfangen, ende screven daerover een brief aen die van Hollant vanden 2^en Aprilis, houdende dat se wel verhoopt hadden, dat sij sulcken innebreuck in de gemeyne auctoriteyt niet en souden gedaen hebben, dewijle sij wel wisten hoe ongeerne men sulcke particuliere cassatien ende aennemingen van anderen hadde verstaen, hoeseer tselve de Generaliteyt altijts tegen de borst was geweest, ende wat eyntelijck daervuyt soude sijn te verwachten, ende vermaenden huer daerom dat gelijcke saken particulierlijck niet meer en mochten voorgenomen worden, maer ter contrarie dat se met heur de publycke auctoriteyt wilden helpen mainteneren.

[Den lesten Marty]

Den lesten Marty ontfingen de Staten Generael een brief vanden Coning van Vranckrijck vanden 14^en vuyt Beauvais, houdende dat so hij van meyninge was den Staten met besendinge over heure victorie te congratuleren den viant Amiens hadde overvallen door de poorte naer Dourlens, daerof eenigen in boerenclederen huer meester gemaeckt hadden, terwijle de borgerie meest in tsermoen was, dwelcke gevolcht sijnde bij 1200 ofte 1500 man te peert ende te voet sonder intelligentie van binnen ende sonder resistentie huer meester vande stadt hadden gemaeckt, so haest, dat den Graef van S^t Pol in stadt wesende, daerinne niet en hadde konnen voorsien, dat se alle de stadt hadden geplundert ende den innewoenders bedwongen huere ende heure familien leven te rantsonneren, om daernaer dselve te mogen dootslaen ofte vuytjagen. Dat hij terstont van Paris naer Beauvais was gecommen om alle voorder ongeluck te voorhoeden, dat hij de macht van die provintie haest meynde bijeen te hebben ende daermede hem ten besten mogelijck te revengeren, versocht daerom dat men alhier mede wilde te velde trecken om den viant eenichsins te diverteren, ende dat men doch gelt wilde seynden voor de 4 duysent man hem te secours belooft, opdat se bij gebreck van dien niet en verloopen; – dat hij Busenval

[p. 255]

metten eersten soude weder of seynden met openinge van tgeene hij desen jare soude mogen voornemen. Op desen brief screven de Staten Generael terstont aen die van Hollant ende ander provintien dat se dadelijck in handen van Philps Doublet wilden furneren de 2/12 van 450,000 £ den Coning tot onderhout van 4 regementen knechten belooft ende dat so promptelijck als men voor sijnen dienst ende t’maintenement van tcredyt van tlant sal bevinden te behoiren, ende dat men voorts ordre wilde stellen dat de resterende maenden oick op heuren tijt mochten gefurneert worden om dadelijck te mogen voldoen de wisselen, die den pagador François Doublet in Vranckrijck sal trecken.

[Den 1^en Aprilis]

Den 1^en Aprilis toog Sijn Ex^cie naer sGravenweert om de fortificatie aldaer te besichtigen. De Staten van Hollant verstaende dat die van Zeelant gesint waren op heure brieven niet alleen aende Staten, maer oick aen alle de principaelste steden van Hollant te rescriberen, hebben in haeste aen deselve steden dubbelt van tvoorgaende scrijvens gesonden, opdat se vande rescriptie niet gepreoccupeert en worden, ende sij ontfingen den 2^en Aprilis dselve rescriptie van Zeelant van date den 25^en Marty, houdende dat sij onnodich achten te deduceren met wat promptitude sij de gemeen sake altoes hebben gevoordert, daertoe huer de eere Gods, de lieffde totten vaderlande ende de unien verobligeerden, maer dat sij huer niet en conden genoegen vande sobere assistentie huer den voorleden jare vuyt Hollant tegen het beleg van Hulst ende daernaer gedaen, daerduer sij in groote tachterheyt ende in een beswaerlijcken staet waren gecommen; – dat sij de saken tot geen vervreemdinge ofte schueringe en beleyden, maer de correspondentien nopende den gemeenen staet ende de unie tusschen beyden de lantschappen vrijmoediger ende vlijtiger hebben naer getracht ak die van Hollant, twelcke genouch bewesen wort, mits dat sij boven de continuatie vande jurisdictie vanden Provincialen Rade, huer oick van nieus wederom hebben onderworpen t’resort vanden Hoogen Rade. Dat die van Hollant dan met belastinge vande vruchten van huere provintie, dan met auctoriteyt vande Staten Generael ende andere colueren die van Zeelant beswaren, de neeringen diverteren ende de consenten voor een goet deel met Zeeusche penningen betalen, contrarie de unie ende eenparige societeyt tusschen so oude verseeckerde vrienden; dat se niet en willen verhalen t’ongelijck heur gedaen metten lastigen impost op elcke tonne turfs, genaemt van ontgrondinge, als of huer ingesetenen die sloegen ende niet ter merckte neffens andere waren en coften, ende dat men die niet mede en hefte van turf, die bij geen ontgrondinge, maer bij delvinge ende

[p. 256]

verbeteringe van landen gemaeckt worde, ende dat de sententien niet tegen anderen als haer en waren gewesen, ende naulijcx disponeerden van het thiende deel, dat men nu heft, ende dat men oick de laeste rijsinge vanden impost genomen aladvenant de verdieringe, niettegenstaende de verminderinge vanden prijs van dien noch continueerde; dat se niet en verhalen vanden impost vande 2 stuvers op de tonne biers naer Zeelant gaende, die vande zeepe ende die onlangs seer lastich op de wage gestelt is, die mede huer ingesetenen beswaren ende diverteren de neringen van brouwen, sout, verwen, zeepsieden ende andere, ende tegen de unie alleen gecontinueert worden, omdat men hem daermede wel bevint, maer dat se niet en konnen verswijgen dat gebesoingeert wesende op verscheyden saken vande Almiraliteyt ende op eenige onvereffende poincten reces genomen, die van Hollant, insisterende op tgeene sij nu lange hadden begonst te treineren op eygener auctoriteyt ende sonder huere wedercomste te verwachten, geinfringeert hadden t’accoort, dat naer veel moeyten ende goetvinden van Sijn Ex^cie voor een jaer gemaeckt ende tsedert 5 ofte 6 jaren met ruste gecontinueert was, die daerom niet vreemt en behoiren te vinden, dat men in Zeelant oick yet doet dat huer niet wel en smaeckt, twelcke op veel naer so exorbitant niet en is, als men tegen Zeelant doet; dat men breet afmeet de aenhoudinge vande scheepen daer bij contrariewint ingelopen, maer dat men te vooren in Hollant ongelijck meer hadde beswaert de goederen naer Zeelant, huer getrouste bontgenooten, gaende, twelcke een maent lang was verdragen alleer daertegen te doen; dat men hatelijck duyt dat sij theele licent ten prouffijte vande Generaliteyt ontfangen van goederen over haer stroomen voorbij Lillo ende Philippine naer den viant gaende, daer sij nochtans sulcx niet en hebben gedaen dan naer dat men heur tselve licent bij accoort huer toegekent, heeft onthouden, ende dat se altoos gesustineert hebben theele daer behoiren geheven te worden, ende daerom niet en konnen verstaen, dat om de expiratie van tprovisionelle accoort, die van Hollant sonder controversie souden mogen ontfangen tgeene voor t’aengaen van t’accoort controvers ende in debat was, maer dat huer so wel als Hollant vrij moet staen te behelpen mette gelegentheyt die se voor t’accoort hadden. Dattet meer een dichtsel is, om den gemeenen man in de oogen te werpen, dat men vuytgeeft dat dese nieuwicheyt bij den Staten Generael geresolveert is, wiens auctoriteyt die van Zeelant niet en respecteren, omdat de auctoriteyt vande Generaliteyt hierinne manifestelijck misbruyckt wort, dewijle notoir is bij den gedeputeerden in de Staten Generael ende de notulen in Septembri ende

[p. 257]

Octobri gehouden, dat gebesoingeert wesende op t’redres vande lijsten vande convoijen ende licenten ende de instructien vande Generaels, collecteurs ende andere officieren, de voordere pointen sijn vuytgestelt totten 10^en Decembris, sonder eenige mentie van tprovisionel accoort te maken, welcke bijeencomptste die van Hollant niet willende een maent later verwachten, hebben in heur particulier ende sonder bevel vande Generaliteyt de nieuwicheyden in twercke gestelt, naerdat se die in heure vergaderinge voor Kersmisse hadden beslooten. Dat de geresumeerde instructien van derogatie van t’accoort geen mentie en maken, maer dselve sijn die 6 ofte 7 jaren neffens het accoort sijn geobserveert. Dat de gedeputeerden van Zeelant in de derogatie van t’accoort niet en hebben bewillicht, maer rondelijck verclaert niet gelast te wesen op ofte van t’accoort te handelen, ende so men daeraf yet doen wilde, dat sij souden moeten vertrecken ende rapport doen. Op t’misbruyck geallegeert van tprovisionel accoort in conniventien, compositien ende andere abuysen, seggen, dat se t’accoort bij gerechticheyt ende niet bij gedogen ofte beneficie van Hollant en gebruycken, welcke gerechticheyt de gepretendeerde misbruycken van tcollegie huer niet en konnen doen verliesen, hoewel die van tcollegie heur tegen dese criminatien wel soude konnen verantwoorden, ende dat men daertegens behoirde overdacht te hebben, dat die van Hollant bij verscheyden telle quelle acten op den naem vande Staten Generael, in afwesen vande meest geinteresseerde provintien so nu als dan geimpetreert tlicent van haring, tijbocken, zeepe, peerden ende andere in dier vougen ende so verscheydentlijck hebben verandert ende vermindert, dat op t’redres vande lijsten niemant vande officiers ofte gecommitteerden wist pertinentelijck te verclaren hoe ofte wat dselve coopmanschappen schuldich waren. Dat in Hollant de collegien met correspondentie vande magistraten van huere residentie, om die van Zeelant ende oick malcanderen de neeringen te ontrecken so groffelijck hebben geconniveert, dat men in de principaelste steden de schipperen de booter, caes ende anders aenbesteet heeft thaeren pericule vrij van alle lasten te leveren ter gedestineerde plaetsen voor een derde ofte min van tgeene t’recht van licent was bedragende. Dat men den chergers verboden heeft den Generael in sijn bevelen te assisteren. Dat men den Generaels verboden heeft te appelleren, ende als er condemnatie tegen een fraudaleur was gewesen ende de goederen openbaerlijck souden worden vercoft, men tot verhogen niemant en heeft geadmitteert als den ouden eygenaer ofte die bij hem daertoe vuytgemaeckt was, ende so om een duyt ofte oortgen weder laten innecoopen tgeene anders 2 ofte 3 stuvers weerdich

[p. 258]

was. Dat men van een coopmanschappe twederhande paspoorten heeft verleent, ende dat de gedeputeerden vande Staten van Hollant op de voors. vergaderinge der Staten Generael sulcx selfs hebben verhaelt ende bekent ende ten deele dien vande Almiraliteyt present aengeseyt. Dat men huer beschuldicht dat se de havene van Sluys (vuyte welcke te vooren veel schade geschiede ende gansch Zeelant onveylich gehouden worde) ten dienste vande landen hadden geslooten ende tewege gebracht dat daervuyt geen descenten meer en geschiede, als oft niet te wenschen en ware dat mette andere Vlaemsche zeesteden van gelijcken gedaen worde, behalven dat dselve sluytinge in de Staten Generael met exhibitie van caerte ende demonstratie vande gaten is gejustificeert ende bij Sijn Ex^cie goet gevonden, ende dat bij expresse resolutie der Staten Generael genomen den 1^en Septembris 1588 toegelaten wort te frequenteren op alle havenen daer men mach verbodemen gelijck tot Sluis notoirlijck gedaen wort. Dat se niet en bedencken waeromme men sulcx odieus maeckt, ten ware men jalous waere vande cleyne neringe, die huer God geeft ende geern sage, dat bij naerder approchement vanden viant ende onveylicheyt dselve van huere stromen naer Hollant delogeerde. Dattet niet en is eenige gepretexeerde ordre van auctoriteyt blijckt claerlijck daervuyt, dat men tsedert 2 maenden herwerts tegen de resolutie vande Staten Generael ende advis van Sijn Ex^cie tot schande ende ergernisse van alle de werelt ende den Coning van Vranckrijck dien van Rotterdam den voet gegeven heeft om de schadelijcke havenen van Duynkercken, Nieupoort ende Grevelinge te frequenteren, daer geen verbodeminge en can gedaen worden, daervan sij naerderhant met gedichte missive den Staten Generael als van gedaen sake alleen narrative hebben geadverteert. Dat se wel weten dat d’abuysen mettertijt in de saken te water ingebroocken geredresseert moeten worden, die se overbodich sijn te helpen rechten, maer dat se op de maniere om des te doen moeten gehoirt worden, daerom oick huer gedeputeerden telcken rapport hadden genomen, als bij die van Hollant ofte yemant anders yet nieus voorgewent worde, daerop sij niet gelast en waren, dat deputatie tot Zirczee aen haer gedaen anno 96 huer aengenaem was geweest ende dat se de gedeputeerden oick met alle redenen ende gevouchelijcheyt hadden bejegent ende noyt weygerich sijn geweest naer te commen tgeene daer toegeseyt was als blijcken mach vuyte admissie vanden gedeputeerde van Hollant in tcollegie van huer almiraliteyt, daer nochtans men de sake in Hollant so hadde beleyt, dat den gedeputeerden van Zeelant de commissie was geweygert tot cleynachtinge van die van Zeelant ende

[p. 259]

beschaemtheyt der personen daertoe verwillicht. Dat wel sijn mach dat men huer gedeputeerden in Augusto heeft verclaert, dat men het provisionel accoort niet langer en wilde houden, maer dat doen geen vergaderinge daerop als op t’maken van dien was geleyt ende dat ment behoirt hadde huer selfs ende niet de gedeputeerden tot andere saken sulcx op te seggen, daeraf tverhael niet en kan dienen, dan om te thoinen dattet het particulier werck van Hollant is, ende dattet tot disreputatie vande Generaliteyt met haere auctoriteyt becleedt wort ende dat beyde de partijen weder vermogen te gebruycken sodanige gerechticheyt als sij voor date van t’accoort hadden. Dat se in Septembri ende Octobri huere gedeputeerden gesonden hadden met volle last om mede te besoingeren in de vergaderinge op alle tgunt daerof bescrijvinge was gedaen, dwelcke verstaende dat men onder dexel van redres groote nieuwicheyt ende van eenparige administratie een nieuwe superintendentie met veranderinge van naeme poochde te maecken, met goede redenen rapport genomen hebben, omdat men tot Zierczee ende oick daernaer metten redresse verstaen heeft eenparicheyt in theffen vande middelen ende in de indicature ende de becledinge vande collegien met personen vuyt d’andere provintien, oick in communicatie vande lasten ende incommen naer den noot vande collegien ende in tdoen van jaerlijcxe reeckeninge ende diergelijcken, daerop huer gedeputeerden niet en hebben gerefuseert te handelen, maer dat sulcx niet en was te seggen, dat men een nieuwe superintendentie ende ontfanger generael maken soude, daeraf de equippagie ende traffijcque van Zeelant soude moeten dependeren, dat men sulcx niet openbaerlijck en hadde geseyt ende so ment gedaen hadde souden verclaert hebben als sij noch doen niet geresolveert te sijn in Hollant een collegie op te rechten dat over huere traffijcque ende eenich welvaeren soude disponeren, insonderheyt bemerckende dat men dan mette presentie ende auctoriteyt vande Staten Generael, dan van Sijn Ex^cie ende Raedt van State sijn prouffijt souckt te doen. Dat de geresumeerde instructien geen mentie en maecken van op Zeelant ofte andere geunieerde provintien licent ofte convoy te mogen heffen, twelcke men weder abusivelijck mette auctoriteyt vande Staten Generael souckt te becleden, omdat t’7^e ende 12^e articulen alleen spreecken van vuytgaende goederen over zee ofte de revieren, ende dat dselve conform sijn den ouden text, ende niet nieus en houden tot abrogatie van t’accoort, daertegen huere gedeputeerden niet en hadden te seggen, omdat t’accoort huer grief repareerde, ende dat niemant verclaerde dat tselve cesseren soude alst oick is theele jaer 96 geobserveert,

[p. 260]

tot dat die van Hollant voor kersmisse in huere vergaderinge bij haer selven de afschaftinge van dien resolveerden ende dat de collegien vande Almiraliteyt aenscreven; dat voor t’resumeren vande voors. instructien ende lijsten expresselijck geseyt ende gedaen te boucke stellen was dat dselve besoinge niet en soude worden gehouden voor gearresteert voor ende alleer men op tvoorder beleyt vande Almiraliteyt soude wesen geresolveert; dat wel de besoingen gedruckt sijn, maer dat se in Hollant niet en worden geobserveert ende dat die van tcollegie van Rotterdam terstont daernaer aende Staten Generael quamen clagen over d’abuysen in de lijsten (wesende de principale besoingen vande vergaderinge) gecommitteert, die oick niet en hebben gevolcht tgeene men huer aenseyde, daernaer sij provisionelijck huer souden reguleren, maer teven de iterative resolutie de oude lijste gevolcht. Dat de gedeputeerden van eenige provincien siende dat men alleen achtervolchde tgeene den collegien vande Almiraliteyt ende den steden van huere residentie aengenaem was dvoors. besoingen hebben gedesavoueert, ende verclaert dat se huer daernaer niet en souden reguleren, dat se niet en verstaen dat tgeene een stadt ofte twee in Hollant mishaecht geen resolutie vande Staten Generael wesen soude, maer abuys ofte faute genaemt sal worden, ende dat tgunt dselve wel gevalt (hoewel niet gedacht veel min geresolveert) onder dexel van derselver auctoriteyt die van Zeelant soude worden geobtrudeert. Dat sij de extraordinaris deputatie om te recharcheren den scheepen seyl-rede leggende, goetgevonden ende gevoordert hadde, hoewel men volgende de pacificatie van Gendt behoirt hadde den Staten vande provintien daeraf eerst te adverteren. Dat se niet en meynen dat de gedeputeerden immers de discreetste met recht konnen clagen over eenich empeschement huer in t’rechercheren gedaen, ten ware sij empeschement reeckenden de intercessie aen huer gedaen om 2 ofte 3 scheepen vol volcx leggende gereet om naer Guinea ofte Indiën te gaen ende lang op de wint gewacht hebbende sommierlijck te expedieren. Dat se de kennisse der ondeckte fauten aen tcollegie vande Almiraliteyt aldaer gelaten hebben, omdat noch niet geresolveert en was, dat men de saken vande Almiraliteyt den ordinaris collegien soude ontrecken ende op commissie van een collegie generael bij gedeputeerden soude doen beleyden, daertoe bij de deputatie indirectelijck ende tot groot prejudicie vande onvereffende besoinge getracht worde. Dat voor t’nemen vande resolutie ende afseynden vande gedeputeerden eenige gedeputeerden vande steden secrete advertentie deden naer huere stadt om den coopluyden in tijts te waerschouwen, daerop eenige coopluyden met naerder

[p. 261]

verclaringe de recherchen gepoocht hebben voor te commen ende anderen huere goederen vuyte scheepen in lichters hebben geladen ende naer de recherche ontrent den Briele wederom ingenomen. Dat men in een ander stadt bij laste van personen op de besoinge gecommitteert (ende meest voor ende naer op anderen geroupen hebbende) op hunne namen so veel souts heeft doen aengeven ende verlicenten, als men in een half jaer conde sieden, in fraude vande geresolveerde verhoginge van t’licent, commende tselve sout van 45 op 100 gulden. Dat de scheepen voor den Briel geen recharche en hebben willen gedogen, maer boven arrest tseyl sijn gegaen, ende dat de scheepen van oirloge gedestineert om de recherche te assisteren mede sijn vuytgeloopen ende die convoy gedaen hebben. Dat den chercher in den Briel twee contrarie attestatien onder sijn hant gegeven heeft, d’een houdende dat se boven arrest tseyl waren gegaen ende d’andere dat hij huer daertoe consent gegeven hadde, twelcke tegen sijn last was. Dat de gedeputeerden gerapporteert hebben in wat vougen men de recherchen in Texel ende andere zeegaten heeft geresisteert, feytelijck ende met sulcke pericule, dat se met scroom rapport deden. Dat gebleecken is hoe verachterlijck ende geweldelijck gecontravenieert sijn d’arresten in den voorwinter van wegen de Generaliteyt gedaen ende dat den commissaris Crone aende Staten Generael heeft gerapporteert vande menichfuldige valsche ende gefingeerde pasporten, daermede particuliere coopluyden, gestijft bij de magistraten vande steden de publycke auctoriteyt openbaerlijck hebben geludeert, dat daerover geen straffe bij judicature vande ordinaris ofte extraordinaris gedeputeerden en was gevolcht ofte demonstratie van misnugen om ten minsten met vuyterlijcke apparentie de publycke auctoriteyt (die men anders altijt in den mont heeft) tegen so moetwillige ende schandaleuse infracteurs te mainteneren. Dat sij de heele maent van December vergadert wesende om middelen te vinden totte schulden, mits tbeleg van Hulst gecontracteert, de sendinge van huer gedeputeerden een maent hebben vuytgestelt totten 10^en Januarij, ende den Staten Generael daeraf verwitticht, dat daerom die van Hollant niet en vermochten op eygener auctoriteyt tegen huer deffaut te decreteren tot huer particulier prouffijt ende achterdeel van Zeelant, ende so sulcx geleden mocht worden, ware het groot voordeel de Staten Generael altoes bij de hant te hebben ende hooch tijt, dat sij mede hueren keer kregen. Dat men sich wel behoirt hadde te vermijden van seggen, dat also sij den bestemden dach niet waer en namen de Staten Generael de collegien vande Almiraliteyt souden geauctoriseert hebben tegen de gedichte contraventien

[p. 262]

te voorsien, want indien oyt de Staten Generael sijn geabuseert ende haere auctoriteyt bij yemant om sijn personagie te spelen is misbruyckt, dattet in desen met weynich oprechticheyt is geschiet, omdat die van Hollant geresolveert wesende voor kersmisse als geseyt is, more solito van doen hadden een resolutie vande Staten Generael om tselve te doen effectueren, daertoe de resolutie van October met glimpige apparentie niet en conde aengewent worden, hebben sij tcollegie van Rotterdam doen een personagie worden van desen (God geve) commedie, ende ex prescripto doen doleren over tcollegie in Zeelant, daerop te wege gebracht is, dat bij de Staten Generael mach geresolveert sijn, niet dat sij t’acooort provisionel souden violeren (als sij lange geseyt hadden te sullen doen) nochte de licenten ende convoijen heffen op de provincie van Zeelant, maer dat se ordre souden stellen dat de resolutien in Septembri ende Octobri genomen, werden geobserveert, daervan sij selfs de principaelste, te weeten de redresse vande lijsten eerst hadden geinfringeert ende tot heden toe niet achtervolcht. Dat die van Hollant ende eenigen die over tsuyvel gegaen hebben sulcx beter weten als sij. Dat de intentie vande gedeputeerden in Staten Generael immers van t’meerendeel so weynich is geweest tvoors. accoort te annulleren, dat se daeraf noyt gehoirt en hadden, nochte en wisten datter tusschen Hollant ende Zeelant een gemaeckt was, latende anderen oirdelen of dat een goede maniere van besoingeren is, ende of men so malcanderen sal abuseren ende pogen een voordeel af te sien. Dattet ridiculeus is te seggen dat men tlicent sal restitueren voor de goederen die in Zeelant opgedaen, geconsumeert ofte verandert worden, omdattet dagelijcx geheven wort van goederen, die men voor de hant wel weet dat sonder groot verlies naer den viant niet en connen gebracht worden ende oick in veele jaren niet gebracht en sijn, behalven dat men tot Rotterdam van verscheyden goederen in Zeelant gebracht aende pennewariers ⁺vercoft ofte in pachuysen ende kelders opgeslagen, geweygert heeft tlicent te restitueren, niettegenstaende huer goet bewijs, pretenderende die van tcollegie dat niet ten vollen en bleeck, dat dselve goederen geconsumeert, in de mage verteert ofte versleten waren. Dat sij geerne souden weeten bij wat resolutie anders als van die van Hollant tvoors. collegie daertoe is geauctoriseert geweest, wat gemeenschap de gepretendeerde conventien van tcollegie vande Almiraliteyt in Zeelant is hebbende mettet invoeren van licenten ende convoijen tot laste van huere

+ Kleinhandelaars.

[p. 263]

schamele gemeente, die men nu 2 maenden, niet als oude verseeckerde bontgenoten, maer als vianden heeft mishandelt, dat dat de resolutie vande Staten Generael niet en is, ende dat se daertoe de collegien in Hollant niet en hebben geauctoriseert, ende dat se oick tselve geen gestant en sullen doen, indien hiervuyt meer inconvenienten (des God voorhoede) commen te ontstaen, ende so dit niet tparticulier voorstel van Hollant, maer een resolutie vande Staten Generael is, ende dat de collegien van Almiraliteyt in Hollant anders geen bevelen en obedieren, begeeren sij te weeten wie binnen 14 dagen herwerts dvoors. collegien vande Almiraliteyt toegesonden hebben de laeste memorie ofte lijste, naer dewelcke sij huer in t’heffen vanden licent ofte convoy op Zeelant souden hebben te reguleren, ende of dselve niet in de vergaderinge van Hollant in Maerte naer veel disputen is gearresteert ende of men niet om d’een stadt van Hollant in d’eene ende d’andere in andere coopmanschappen te accommoderen ende derselver neringen niet te diverteren verscheyden soorten van goederen als bieren, steen, hout, rijs, calck, hoenderen, spellen, tonnevis ende diergelijcken en heeft gedispenseert, om sonder betalinge in Zeelant gevoert te mogen worden, off men niet tgeene de steden niet en sochten te verschonen (hoewel de schamele ingesetenen van Zeelant sulcx meest van doen hebben) boter, caes, greinen met licent, ende de manufacturen met convoy bij de voors. memorie belast en laet, ende of men niet mede goetgevonden heeft om tselve stricktelijck te doen observeren (dewijle d’een van d’ander jalous was) vuytleggers te leggen op alle passagien van Zeelant om de scheepen te rechercheren. Dat sij huer hebben te beclagen, indien sulcx der Staten Generael resolutie is, ofte indien dat in huere notule staet, maer indien het twerck particulier van Hollant is, ende dat se daertoe tot schande vande landen misbruycken den naem vande Generaliteyt, van hare collegien, schepen ende volck van oirloge, so moeten die van Hollant verantwoorden d’inconvenienten bij de landen in tgenerael, leden ende steden derselver in tparticulier hier door geleden. Ende hoewel huer so wel als Hollant geoirloft was hiertegens sodanige middel van oppositie bij de hant te nemen, als sij tot voorstant bij huere ingesetenen ende tot weringe van so grooten grief, dienstich achten, dat se nochtans om voldoenswille gedeputeerden vuyte principaelste steden naer Hollant gesonden hadde, met last ende commissie om (dvoors. onverdraegelijcke nieuwicheyt afgedaen sijnde) metten Staten Generael de poincten in Octobri ongeresolveert gebleven bij handen te nemen ende te helpen vereffenen, die de grieven ende lasten verthoint hehbende, versochten dat

[p. 264]

de nieuwicheyt mocht afgedaen worden, ende presenteerden daernaer sonder vertreck te treden in de besoinge vande Almiraliteyt ende wat daeraf dependeert, ende daerop geen ander antwoort konnen becommen, dan dat die van Hollant al over 2 jaren dese sake hadden geconsulteert ende wel overwegen wat tlant van Hollant in tgenerael ende de leden ende steden in tparticulier hiervuyt soude mogen overcommen ende eyntelijck metten ridderschap, edelen ende steden dit beslooten; dat men daerom tot geen afdoeninge en conde verstaen dat huer gedeputeerden voor ende naer dese communicatie aen Sijn Ex^cie huer beclach gedaen hadden van tgeene bij die van Hollant was aengerecht, die verclaerde met eenige gecommitteerden van Hollant gesproocken te hebben, maer dat hij se tot geen afdoeninge en hadde konnen induceren. Dat huere gedeputeerden daernaer in Staten Generael verclaert hadden bereyt te wesen bij handen te nemen tgunt in Octobri onvereffent gebleven was, mits dat alles gestelt werde in de poincten daert in Octobri gelaten was, daer die van Hollant presiderende belet hebben dat sulcx niet en geschiede, niettegenstaende meest alle de provincien daertoe inclineerden. Dat men wel presenteerde in besoinge te treden, blijvende middelertijt tgrief, ende ontfangende geheel licent van spijs, dranck ende anders in Zeelant te voeren in plaetse van thalve, dan de gedeputeerden van Zeelant hun expresselijck vindende ter contrarie gelast, en hebben daertoe niet konnen verstaen, maer meer als 3 weecken op ende neer gegaen hebbende, wachtende op naerder bedencken, waeren ten laesten sonder yet vuyt te rechten thuys gecommen, voor welckers wedercomptste ende niet daer naer die van Zeelant bij hande genomen hadden de middelen so van arreste als anders, daeraf die van Hollant scrijven, ende d’inconvenienten wel geresolveert te wesen. Dat men nopende de belastinge van greinen ende terwe huer niet ten quaetsten en can duyden, dat se in desen dieren winter ordre stellen om te behouden tgunt in huer lant gewassen is, daer men vuyt Hollant huer noch terwe, noch rogge, noch andere greynen, boter ofte eedtwaren en is toeseyndende, dan gelijck men die van Brabant doet, dat se op t’iteratyf scrijven van Sijn Ex^cie ende de Staten Generael verclaert hadden, so haest die van Hollant vande begonnen nieuwicheyden souden desisteren, dat sij dan bereyt waren huere gedeputeerden terstont te seynden, niet wetende anders waertoe sulcx soude mogen dienen, gemerckt sij al eens te vergeefs gesonden waren geweest. Versoucken ten laesten dat die van Hollant, aensiende den noot van tgemeen lant ende Godes kercken, nier en willen volherden in huer voornemen, maer de saken wederstellen in de pointen, daerinne

[p. 265]

die noch in Decembri was. Dat se huere scheepen van oirloge, die niet tegen den viant maer tegen Zeelant, niet in conformiteyt vande unie, maer vuyt al te groote viericheyt ende evenwel te vergeefs vuytgeleyt sijn, willen doen vertrecken, twelcke gedaen, waren tevreden huere gedeputeerden liever naer den Hage als elders te seynden, om alles te vereffenen ende doen tgeene men met redenen ende billicheyt van so oude vertroude bontgenoten soude mogen vereyschen, blijvende evenwel so seer als oyt geresolveert de ware christelijcke religie ende het gemeene vaderlant tegens den algemeynen viant eendrachtelijck in alle occurentien voortestaen ende te beschermen. In dese missive sach men hoe seer die van Zeelant over tbeleyt vande Staten Generael sijn clagende oick over de verswaringe van huere quote ende watte trecken hier ende daer gebruyckt worden om malcanderen een voordeel af te sien. Men sach mede dat se niet so seer en antwoorden op tgeene huer te laste geleyt wort, als sij wel tegen die van Hollant recrimineren ende gewisselijck de sake wel ondertast wesende, sullen bevonden worden op beyden sijden veel ende menichfuldige abuysen, maer om de abuysen wille en volcht niet, dat de middelen van convoijen ende licenten niet en behoiren te commen in eenen gemeynen borse, ende met gemeen advyse niet en behoiren geadministereert te worden, ende dat sij in t’eynde seggen liever in den Hage als elders te willen commen, daermede willen sij beantwoorden tparticulier scrijvens bij den Advocaet van Hollant aen eenigen van heml. gedaen, ende in somma men sach, dat se op eenige particulieren in de regieringe heel verbittert waren.

Naer lange ende veel delibererens met Sijn Ex^cie ende den Raede van Staete op t’redres vande betalinge van tcrijsvolck, werde bij de Staten Generael eyntelijck geresolveert, dat men vanden 1^en May toecommende af alle 42 dagen den soldaten een maent solts soude betalen, gelijck tot noch toe alle 48 dagen was geschiet, daerom sij op den 2^en Aprilis aen alle de provintien screven voertsaen haer volck also te willen betalen ende ordre stellen dat tegen die tijt dselve alomme exactelijck ende met stricter instructien den commissarissen te geven, mochten gemonstert worden, om alle frauden so veel doenlijck te voorhoeden, terwijle men op de betalinge hooft voor hooft naerder sal delibereren, daerinne men niet geraden en vint alsnoch te treden, omdat men tvolck metten eersten sal moeten te velde gebruycken⁺.

+ De gewigtige kwestie van het verbeteren van de soldijen had niet ten onregte veel en lang delibereren gekost. Aan den eenen kant stond de groote zwarigheid van de aanzienlijke offers, welke eene vermeerdering van uitgaven zou vergen; aan den anderen kant was men overtuigd, dat de betaling der manschappen, zoo als zij ruim tien jaren geleden was vastgesteld, in de omstandigheden waarin men thans verkeerde, ontoereikend was, daar, zoo als de Raad van State zelf verklaarde, alles sedert dien tijd de helft duurder was geworden. Dat daardoor niet alleen voor de ingezetenen, die het slecht betaalde krijgsvolk in kwartier hadden, maar ook voor het krijgswezen zelf eene menigte nadeelen voortsproten, blijkt onder anderen uit een brief van Groenevelt, den bevelhebber van Nijmegen, die den 27^sten Maart 1597 aan de Staten Generaal berigt zond, dat de vijand op Rijn en Maas toebereidselen scheen te maken om Nijmegen of Tiel aan te tasten. Na dien ten gevolge de toezending van den benoodigden krijgsvoorraad te hebben aangevraagd, verzoekt hij nog dat ‘bovendien het garnizoen van voetvolck mach werden versterckt, overmits de Ruyteren vuytgereden zijn ende geschapen staen noch dickmaels vuyt te moeten rijden, want zij opentlick segghen indien sij luyden in garnisoen stadich moesten blijven dat haerl. niet moeghelicken is op hun soldie te onderholden’.
Nadat de noodzakelijkheid reeds geruimen tijd was ingezien om hieromtrent eenigen doortastenden maatregel te nemen, diende de Raad van State den 20^sten Februarij 1596 bij de Staten Generaal een uitvoerig advies over dat onderwerp in. In dat stuk (te vinden in het Rijks Archief in de Lias loopende van dat jaar) worden hoofdzakelijk drie punten behandeld: Vooreerst het voorstel om de getalsterkte der kompagniën te verminderen, zoodat men de soldijen verhoogen kon, zonder tot meerdere uitgaven te geraken, ten tweede, de soldijen te verhoogen zonder het leger te verzwakken, hetwelk tot aanzienlijke uitgaven zou lijden, en ten derde dat men in ieder geval de scherpste maatregelen zou nemen om het bedrog bij de monsteringen en betalingen te voorkomen. Wat de beide eerste punten aangaat, hieromtrent was de Raad van gevoelen, dat het verminderen van de sterkte van het krijgsvolk te gevaarlijk en de verhooging van de soldij – die op ongeveer een vierde geraamd werd – te kostbaar zou zijn, en men stelde dus een middelweg voor, namelijk de kompagniën te brengen van 150 op 130 hoofden, en de betaling met 1/7 te verhoogen door de soldij in plaats van om de 48 dagen om de 42 dagen te doen betalen, of, zoo als het heette, de maanden van 48 dagen te verkorten tot 42. Daarbij zou men de betaling behooren te doen hoofd voor hoofd en telken veertien dagen een derde van de soldij. Bij deze memorie van den Raad ztjn drie tabellen gevoegd, waarop de betaling op verschillende wijzen geregeld, wordt aangegeven.
Herhaaldelijk kwam dat onderwerp in den loop van 1596 ter sprake, (zie hiervoren bl. 148, 188, 203, 209 en 253) zonder dat men tot eene beslissing kon komen.
Den 7^den Januarij 1597 leverde de Raad van State weder een zeer uitvoerig concept over, waarin de betaling der troepen besproken werd en de noodige bepalingen daaromtrent voorgesteld, terwijl tevens de middelen werden aangegeven om de meerdere uitgave van drie honderd zeventig à drie honderd tachtig duizend gulden ’sjaars te vinden. Tot eene geregelde betaling werd voorgesteld het aanstellen van 17 penningmeesters, die in vaste districten van het land zouden verblijven, en het krijgsvolk betalen, dat in hun district in garnizoen lag. Om dit uitvoerbaar te maken stelde de Raad voor, dat dan ook voortaan de betaling van het leger zou geschieden door de generaliteit, en niet door de provincien, zoo als tot nu toe geschied was, daar de troepen, die ter repartitie van eene provincie stonden, dikwijls zoo ver uit elkander lagen, dat eene geregelde betaling aan de manschappen hoofd voor hoofd, niet wel door eenen penningmeester kon gedaan worden. Deed daarentegen de generaliteit de betaling, dan had ieder penningmeester slechts voor de troepen in zijn district te zorgen, onverschillig door welke provincie zij gerepartieerd werden. Deze regeling, die zeker groote voordeelen aanbood, is nimmer tot stand gekomen; reeds op het hier bedoelde concept vinden wij door Aerssen aan de kant aangeteekend: ‘Wordt in deliberatie gehouden om mette provincien hierop te communiceren’. Verder bevat het ontwerp nog eene menigte bepalingen betrekkelijk het betalen der soldij aan absenten, het lossen van gevangenen, het korten op de soldij van de uitgaven voor wapens, vivres enz., en een voorstel om den artikelbrief te wijzigen. In eene memorie door den griffier van de Generale Staten geschreven en die, gedateerd op den 25 Januarij 1597, aan het concept gehecht is, worden nog eenige wijzigingen en bezuinigingen voorgeslagen, waarbij wij onder anderen de volgende aantreffen, die wel bewijst, hoe men op alle mogelijke wijzen besparing zocht in te voeren.
‘Is in bedencken gehouden oft men langer de lieutenanten vande compagnies in den dienste vanden lande sal houden oft niet om daerop in tijde ende wijlen naerder te letten.
‘Item goetgevonden dat men egheen Lieutenanten van compagnien meer en sal aen nemen daer egheen en zijn; ende daerinne Lieutenanten zijn, dat men die sal moegen laten vuytsterven’.
De hier bedoelde afschaffing van de betrekking van luitenant had evenwel geen plaats. In Februarij 1597 was men het eindelijk over de invoering der verkorte maanden eens geworden, en hoezeer Maurits tegen het einde dier maand, bij gelegenheid dat hij het voorstel deed om nog 2000 man te lichten, (blz. 249) in bedenking gaf om de daartoe benoodigde gelden te vinden door de invoering der hoogere soldijen vooreerst nog uit te stellen (Secreet-boek der Staten Generaal), oordeelde men dit niet raadzaam ‘ten aensien dat de provincien daerop geresolveert ende heure gedeputeerden ter vergaederinge der Heeren Staten Generael gelast hebben, ende dat oock tselve redres ende ordre de soldaeten alrede in den mondt is’.
De betaling hoofd voor hoofd schijnt evenwel nog onoverkomelijke bezwaren te hebben opgeleverd, zoodat toen den 2den April besloten werd, ‘dat men de provincien sal adverteren dat de vercortinge vande maenden totte betaelinge van het crijchsvolck in den dienst vanden Lande wesende, soude ingaen den eersten May toecomende’, men daarbij voegde ‘ende dat terwijle men doende is om te resolveren ende tot gelegener tijt te effectueren de genomen ordre op de hoofden gelijcke betaelinge, daerinne niet geraeden gevonden is voor dese tijt te treden, overmits men van meyninge is, het voorsz. crijchsvolck metten eersten te gebruycken’. (Secreet-boeck der St. Gen.)

[p. 266]

Ontrent dese tijt waren in den Hage gecommen de 2 soinen van Don Anthonio van Portagael met eenen brief vande Coninginne aende Staten Generael ende wilden voorts naer Sijn Ex^cie vertrecken, dan omdat men

[p. 267]

verstaen hadde, dat se in Engelant eenige personen hadden onderhouden, de Coninginne suspect wesende, en achten de Staten Generael niet geraetsaem dselve naer Sijn Ex^cie te laten gaen, maer deden huer verthoinen dat Sijn Ex^cie haest wederom hier soude wesen, dat se daerom hier wilden blijven, ende deden de Staten huere teercosten afspreecken. Sij hadden oick eenen brief vanden Coning van Marocco, houdende dat hij huer in alles een goet vrunt wilt sijn, ende so se huer in sijn rijck wilden begeven, dat hij se naer huere qualiteyt soude ontfangen ende doen onderhouden, ofte so se oick yet gewogen waren voor te nemen tot recouvrement van Portugael, ofte om den Coning van Spangien oirloch te maken, soude hij huer wel konnen assisteren met volck, maer sij mosten de versorginge doen dat dselve mochten gewapent worden, ende dat se daertoe de wapenen mosten naervoeren ofte in sijn lant seynden.

Ontrent dese tijt werde bij de Staten Generael het tractament vanden Grave van Solms tot 1000 £ ter maent gecontinueert ende verclaert dat

[p. 268]

tselve tot Januario toe soude betaelt worden bij dien van Zeelant, ende daernaer bij de Generaliteyt, sonder te wachten de vuyterlijcke verclaeringe in de saken van Hulst, daerom men al eenige capiteinen in persoen hadde doen citeren, die mogelijck in t’nijpen huer op den Graef sullen willen excuseren.

Sijn Ex^cie vertoog den 4^en Aprilis naer Doesburch ende den 5^en naer Zutphen om de fortificatien aldaer te besichtigen⁺ ende zo veerts naer Swol te gaen, daer den lantdach den 8^en soude beginnen.

Ontrent dese tijt toogen eenige gedeputeerden van wegen de Staten Generael naer Groningen om de sententie aldaer ter executie te leggen, als Aelbert Foeck, Francois Francken, Leonard van Casembroot ende Pieter de Inojosa.

+ Uit een later ingekomen rapport van den Prins aan de Staten Generaal gedaan, blijkt, dat de fortificatien van de Geldersche steden, en vooral die van Zutphen en Doesburg in een ellendigen staat waren, zelfs ‘in zulcken gesteltenisse ende sobere fortificatien mits de vullinge vande grachten, dat den vijant drooghvoets zoe te peerde als te voete zoude connen gecomen tot aende mueren vander stadt’. (Resol. St. Gen. 26 April 1597.)

[Den 15^en, 16^en ende 17^en Aprilis]

Den 15^en, 16^en ende 17^en Aprilis werde volgende de last vande Staten Generael alle tvolck van oirloge in der landen dienst wesende gemonstert, daertoe menichte van commissarissen ende andere personen vuytgesonden waren.

[Den 16^en Aprilis]

Den 16^en Aprilis sterff in den Hage van sieckte Christoffel Arnsma, van wegen die van Vrieslant nu langen tijt in den Rade van State geseten hebbende.

Omdat die van Zeelant nu in vougen als vooren gerescribeert hadden, hebben die van Hollant op den 17^en Aprilis een dachvaert van Staten gehouden ende sijn vergadert gebleven totten 19^en toe, omme te delibereren wat men voorder in de sake van tdifferent met Zeelant soude doen, ende is geresolveert dat men huer noch soude scrijven ende in tvrundelijck versoucken, dat se tot een bijeencomptste wilden verstaen, dat men vastelijck vertroude aldaer de sake so te remonstreren, dat se bemercken souden moeten huer ongelijck, ende de gelegentheyt der saken niet geschapen te wesen als sij in huere missive sijn duydende, daertoe die van Hollant huer geerne souden onderworpen het oirdeel van Sijne Ex^cie ofte de onpartijdige provintien ofte sulcke andere raden, als die van Zeelant selfs souden goetvinden. Werde mede geresolveert dat men Sijn Ex^cie soude versoucken sijn auctoriteyt hiertoe te willen employeren om die van Zeelant daertoe te bewegen, dat se doch tot eenige onderlinge communicatie

[p. 269]

wilden commen. Desen volgende is aen die van Zeelant gescreven ende tvoorder resolveren op alles vuytgestelt ter naester dachvaert. Ende Sijn Ex^cie in den Hage commende den 24^en Aprilis is hij mede tottet gunt voors. is, versocht geweest, daerop hij terstont aen die van Zeelant gescreven heeft, dat se eenige gedeputeerden tegen den 1^en May wilden in den Hage seynden om tot eenige communicatie te commen, maer die van Zeelant excuseerden huer daernaer met dat sij een vergaderinge vande staten van huer lant geleyt hadden op den 5^en May ende dat se oick niemant en consten seynden, alleer die van Hollant alle de aengestelde nieuwicheyden afdeden als sij altoes verclaert hadden.

[Den 25^en Aprilis]

Den 25^en Aprilis ontfingen de Staten Generael eenen brief vande Coninginne van date den 24^en Marty, houdende dat se dickwils doen aenhouden hadde om ontheft te wesen vande obligatie van Horatio Palavicino, daeraf t’interest om der Staten defaut bij haer betaelt tprincipael excedeert, des sij niet langer en dachte te lijden, maer dat de Staten huer daeraf souden quyten, dewijle Palavicino daer vooren wilde procederen op de stadt Londres als hem verbonden ende versocht hadde dat altoos in minderinge hem souden gegeven werden de panden die sij daer voor vande Staten hadde ende dat hij arrest in huer lant op alle der Nederlanden goederen mocht doen, daeraf sij den Staten verwittichde om ordre te stellen dat sulcx niet en quame te geschieden, des sij nochtans om haer te acquiteren niet en soude connen weygeren; dat se oick niet maken en soude dat sij haer beroude vande faveur den Staten gedaen, maer metten brenger maken de sake af te handelen, die daertoe tractabel wesen soude. De Staten waren hierinne niet weynich becommert.

[Den 1^en May]

Den 1^en May quam den Ambassadeur Busenval wederom in den Hage ende werde den 3^en in de Staten Generael gehoirt⁺, daer hij veel verhaelde vanden staet van Vranckrijck, ende seer verseeckerde dat den Coning evenwel in de oirlogen soude continueren ende met dese landen in vruntschap blijven, dat geen ongeluck ofte swaricheyt hem daeraf soude doen veranderen, ende versocht dat men hier doch metten eersten te velde wilde gaen om een deel vande macht vanden viant te diverteren ende van Vranckrijck af te trecken, dewijle den Coning daer sijn beste soude doen om die van Amiens so veel doenlijck te benauwen, maer mits

+ Hier is waarschijnlijk een schrijffout ingeslopen, daar Buzenval niet den 3den maar den 8sten Mei in de vergadering der Staten Generaal gehoord werd. (Zie de Resolutien van dien dag, waar de geheele rede van den Franschen ambassadeur in opgenomen is.)

[p. 270]

de consenten in de Staten Generael noch niet gedragen en waren, en conste men noch niet te velde gaen, hoewel dselve Staten den ambassadeur daertoe goede beloften gaven.

De dry vanen ruyteren van Nieumegen waren met eenich voetvolck vuytgetogen om eenige executie voor de Gravinne van Nieuwenaer op tlant van Colen te doen, maer commende ontrent Nuys op de lijnbaen werden sij so seer bij den viant vervolcht, dat se den 3^en May huer mosten scheyden vande anderen ende also maken te ontcommen, gelijck sij deden ende ontquamen meest al, so dat boven 20 peerden in alles niet terugge en bleven, den Ritmeester Edmont nemende de wijck naer de Mase met een goet deel ruyteren.

De Heere vander Merwe hadde voorgenomen met eenige peerden een embuscade voor sHartogenbosch te maken ende also de ruyteren daervuyt te locken, dan mits hij tselve exploict naer sijn appetijt wilde beleyden, en wilden d’andere ritmeesters van Breda huer volck niet mede seynden. Louys Laurens tot Geertruydeberch leggende ende niet anders wetende of alle de ruyteren van Breda souden mede vuytgaen, heeft sijn lieutenant ende cornet met meest alle de ruyteren den 4^en May vuytgesonden, ende sijn des nachts op de heyde bij de ruyteren vander Merwe gecommen, ende daermede voorts gereden naer Boxtel ende aldaer over de Dommel gepasseert, ende so naer de stadt vanden Bosch gereden, daer sij met hunne peerden onvoordachtelijck hielen van smorgens den 5^en May af tot op den middach toe. Die vande stadt bemerckende dat se niet sterck en waren, sonden eenich voetvolck vuyt om een embuscade te maken ende deden doen haere ruyteren in cleyn getal naer die vander Merwe gaen, daerop Merwe treffende ende de andere wijckende, quamen in de embuscade, die so wel addresseerde, dat se veelen vande ruyteren dootschooten, ende onder dien den lieutenant van Louys, ende so daerop aenquamen de ruyteren vanden Bosch ende van Grobbendonck daer leggende, mosten de anderen vluchten ende sien te ontcommen ofte betalen de straffe van huer sotticheyt, die huer so verre hadde doen engaigeren, datter niet veel middels om te salveren overbleef, waerover den Heere vander Merwe selfs gequetst, gevangen werde met sijn lieutenant ende den cornet van Louys, ende vande vane vanden selven Louys, die voorreedt, bleven wel 11 ruyteren doot ende wel 23 gevangen (daeraf veelen so gequetst waren, dat se die terstont wederom sonden) ende 46 peerden, ende vande vane vander Merwe bleven ontrent 30 peerden ende eenige ruyteren doot ende gevangen, sijn cornet mette reste ontcommen wesende. Den viant

[p. 271]

bracht den Heere vander Merwe metten anderen gevangenen terstont binnen den Bosch ende dreygden de ruyteren van Grobbendonck Merwe niet te sullen laten gaen, ofte de Staten souden huer quartier toescrijven. De onvoordachtheyt ende onervarentheyt bracht hem in dit verdriet. Dit verlies en quam den Staten niet wel, omdat se schenen metten eersten wat te sullen voornemen om te velde te gaen, daerom oick Sijn Ex^cie aen allen ritmeesteren gescreven hadde, dat se huere ruyteren souden innehouden ende niet vuyt laten gaen, om gereet te mogen wesen op t’eerste bevel.

[Den 5^en May]

Den 5^en May waren de Staten van Hollant vergadert om op tdifferent met Zeelant te letten ende sien hoe men dat ter neder soude konnen leggen ende bleven vergadert totten 10^en toe. Middelertijt besoingeerde Sijn Ex^cie in den Rade van State metten gedeputeerden vande onpartijdige provintien seer om een voorslach te vinden, daermede men dese sake soude mogen assopieren ende beyde de partijen so verre brengen dat se tot malcanderen te hoiren quamen ende vonden goet voor te slaen, dat men ten wedersijden onvermindert elcx resolutien ende sonder prejudicie van dien alle nieuwicheyt soude surcheren den tijt van een maent, naerdat die van Zeelant huere gedeputeerden met volle macht om vande sake af te handelen ofte huer te submitteren aenden Rade van State, Sijn Ex^cie, de onpartijdige provincien ofte sulcke onpartijdige rechters als sij selfs souden verkiesen, souden aenden Rade van State gesonden hebben, in welcke maent men alle de saken soude stellen in sulcken staet als die waren voor de resolutien in Septembri ende Octobri genomen, ende versochten dien van Hollant daerinne te bewilligen, die den 10^en in de Staten Generael verclaerden tevreden te wesen huer te submitteren het oirdeel vande ompartijdige provincien, Sijn Ex^cie ofte den Rade van State, ende daerom daerinne te consenteren, daerover den 11^en bij den Raede van State aen dien van Zeelant gescreven werde, dat den Raet al overlange huer werck hiervan souden gemaeckt ende dien van Zeelant met besendinge versocht hebben, ten ware Sijn Ex^cie verclaert hadde sulcx te vergeefs te sullen wesen, alleer die van Hollant desisteerden; ende gemerckt nu de sake so verre beleyt was, dat die van Hollant presenteerden ofte van huere sijde accordeerden te desisteren den tijt van een maent als boven, ende dat die van Zeelant altoes gepresenteert ende gescreven hebben te sullen huer gedeputeerden seynden om in communicatie te commen so haest die van Hollant souden desisteren, so versochten se dselve eyntelijck in tgunt voors. is mede te willen bewilligen ende metten eersten huer gedeputeerden gelast

[p. 272]

als boven over te willen seynden. Hiernaer scheyde de dachvaert van Hollant wederom, met dien verstande dat se noch bijeen commen souden so haest de gedeputeerden van Zeelant souden gecommen wesen.

[Den 12^en May]

Den 12^en May werde gescreven aen alle ritmeesters, aen theele regement van Vere van 13 vendelen, aen 5 vendelen van tsecours, aende 12 compagnien Schotten, aen 16 Vriesche vendelen ende aende compagnien van Graef Ernst van Nassau, Gystelles, Brant, Huyseman, Dort, Plettenborch, Smits ende Pottere, noch aen die van Cloetingen, Wingaerden, Bruges, Schaef, Gijselaer, Storm ende Muys, vande repartitie van Hollant boven de Schotten ende oick aen die van Duvenvoorde, Matthijs Helt, Nievelt, Steenhuysen, Cobbe, Meurs, D. J. Nobel ende Waten, vande repartitie van Noorthollant, maeckende tsamen 69 compagnien te voet, om huer gereet te houden tegen den 24^en deser, om te velde te mogen gebruyckt worden so t’noot ware, ende daertoe huer elcx te voorsien van een wagen, daerop men heml. van dien dag af twagengelt soude betalen. Ende omdat men gansch geen Zeeusche compagnien en verscreef, meynden velen, dat de meyninge wel mochte wesen naer tquartier van Gelder ofte Zutphen te gaen, hoewel anderen meynden dat die van Hollant t’oog al seer op den Bosch begonden te nemen.

Den ritmeester Balen scheyde ontrent dese tijt vuyten dienst ende sijn compagnie ruyteren werde gegeven aen sijn Lieutenant Batenborch.

[Den 13^en May]

Den 13^en May werden in de Staten Generael gedragen de consenten vande vier contribuerende provintien, daeromme men achte, dat men metten eersten wat soude konnen voornemen. Die van Zeelant hadden huer crijsvolck altijt betaelt tegen 45 dagen, hoewel sij tegen de Generaliteyt daervan niet en conden verantwoorden dan al advenant de 48 dagen, ende dat meest om redenen dat huer volck de geheele winters op de dijcken in tslick mosten leggen, daertoe sij weynich volcx souden konnen gekrijgen, indien sijluyden die niet beter als die van Hollant ende anderen en tracteerden. Om dese selve redenen betaelden sij nu naer t’nieuwe redres huer volck tegen 39 dagen, hoewel sij niet dan naer advenant de 42 dagen en sullen konnen daeraf tegen de Generaliteyt verantwoorden. Dese vercortinge meer als in Hollant en smaeckte veelen in Hollant niet wel, huer latende beduncken dat sulcx huere vendelen soude swack ende altoes miscontent houden.

Sijn Ex^cie hadde nu wel anderhalf jaer lang door seeckere drie schippers, die dagelijcx de Mase opvoeren naer Luyck ende tot Venlo seer wel bekent waren, een aenslach op de voors. stadt Venlo doen beleyden, die al over

[p. 273]

lange so verre gecommen was, dat den eenen schipper een sleutel hadde vande duere vande Waterpoorte om bij de schotduere aen deselve poorte staende te mogen commen, welcken aenslach beraemt was in deser vougen: dat men een schip met eenich volck soude aenbrengen ende daermede in de morgenstont saiseren de poorte, als wanneer dese schippers in stadt wesende huer souden meester maken vande schotduere, om het toeslaen van dien te beletten, ende dat middelertijt de anderen van buyten aencommende de stadt voorts souden vermeesteren. Desen volgende hebben de schippers een schip van onderen opgebracht al over langen tijt tot dicht voor de stadt van Venlo, ende tselve aldaer op tlant doen halen om te doen timmeren, daertoe sij altemet eenige timmerlieden daeraen deden wercken, verwachtende den tijt tottet voors. exploict. Want omdat so dicht aen Venlo ende de plaetse daer men buyten een rondeel om kan commen tot op de kaije geen plaetse en was om eenich volck in embuscade te leggen ofte te bedecken, hadde men dat schip daer op tlant doen leggen, om daerinne de embuscade te leggen, ende met een ander schip van onderen opgevaren wesende, toegemaeckt om volck daerinne te mogen laden, heeft Sijn Ex^cie bescreven ontrent 2000 mannen te voet ende 10 vanen ruyteren om tegen den 19^en tot Nieumegen te wesen ende is selfs met cleyn gevolch den 18^en May vrouch vuyten Hage vertogen naer Utrecht met den Grave van Solms, ende den Graef van Hohenlo is over Buyren mede naer Nieumegen gegaen. Den 19^en vrouch vertooch hij vuyt Utrecht ende passeerende tot Rheenen den Rijn quam des naernoens ontrent den avont tot Nieumegen, daer mede quam de Heere Vere met 7 vendelen Engelsen, den Colonnel Brederode met 4 vendelen knechten ende den Colonnel Marray met 4 vendelen Schotten ende eenige andere soldaten vuyte naeste garnisoenen. Den 20^en zeer vrouch vertoog Sijn Ex^cie vuyt Nieumegen, nemende den pas naer t’nieuclooster daer noch bij hem quamen de vanen ruyteren van Wermelo, Graef Henrick, Smeltsing, Conteler ende Parcker, Sidnei ende Vere, ende de 3 vanen van Nieumegen waren met hem vertoogen ende marcheerde also dien geheelen dach duer, in vougen dat hij met den doncker ontrent Stralen quam ende met meest alle tvolck ontrent den middernacht niet wijt van Venlo, wesende alles seer gematteert met den overlangen wech. Alleer dicht aen Venlo te commen toog Sijn Ex^cie met ontrent 300 mannen ende eenige wagenen met instrumenten om een poorte te breecken ende oick petarts geladen vande trouppe (daer den Graef van Hohenloe bij bleef om te commanderen ende van Solms mede) af naer de reviere ende de scheepen toe. Commende

[p. 274]

aende scheepen heeft hij in tschip van onder opgebracht doen doen ontrent 40 soldaten onder tbeleyt van Matthijs Helt, ende eenige andere bootsgesellen onder tbeleyt van Schalck, die metten 2 principale schippers voor heen souden varen om de poorte te vermeesteren; den derden schipper blijvende in handen van Sijn Ex^cie voor ostagier, ende in tschip dat op tlant dicht aen t’rondeel vande stadt lach werde geleyt den capitein Upcher met ontrent 250 Engelsen, hebbende tot noch toe anders geen belet gehadt, als dat die van Stralen 2 groffschooten hadden gedaen. Tschip daer Helt ende Schalck met alle de noodige instrumenten innewaren was boven met coolen geladen ende quam voor dach tot Venlo aende kaije ontrent de waterpoorte, maer de Engelsen souden vuytcommen ende de anderen secoureren als de poorte soude vermeestert wesen. Dit bestelt, is Sijn Ex^cie met Vere wedergekeert naer de reste van tvolck dat buyten lach aende lantsijde in een embuscade so naer dat sij t’roupen vande stadt pas hoiren conden, ende bleven alles daer verwachtende op de vuytcomtste van t’exploict, want so haest als de poorte soude vermeestert ende bij den Engelsen beset wesen, soude men het gansche leger aen t’rondeel om doen trecken tot op de kaye ende also in stadt commen om daernaer een lantpoorte te openen ende de ruyteren inne te laten. Om tschieten tot Stralen gedaen bleef de poorte tot Venlo tot 6 vuyren des morgens den 21^en May toe geslooten ende werde daernaer open gedaen. Den schipper ging in stadt om te vernemen offer onraet was ende niet vernemende is wedergekeert, tselve denuncieren, ende is doen den eenen metten sluetel vande schotduere binnen gegaen ende op de poorte gecommen, daer hij den wachter vande schotduere met sijn eygen helbaert den beck brack, ende den anderen schipper is met Helt, Schalck ende anderen aengecommen om de poorte te vermeesteren, daer sij veel volcx bij vonden, mits het so hooch dach was, ende omdat huere vierroers meest failgeerden ende sij huer metten sijdegeweere mosten behelpen, hebben de borgers aende poorte huer groote resistentie gedaen, ende naer veel dringens over ende weder, hebben se ten laesten eene poorte toegekregen, twelcke Helt siende, ende merckende dat de Engelsen te laet bij quamen om huer te secoureren, dat oick den alarme al groot in stadt ende de borgers heel op de been quamen, heeft de retraicte willen doen, maer is op de kaye dootgeschooten. Tusschen de poorten in tdringen over ende weder is capitein Schalck mede dootgebleven, want so eenige soldaten huere roers die gefailgeert hadden tusschen het clincket innestaken om te beletten het toedoen van dien, hebben verscheyden borgers

[p. 275]

verscheydentlijck door tclincket geschooten, so dat se tselve ten laesten toekregen. De Engelsen wildende haestelijck vuyt huer commen om naer de stadt te loopen, is een solderinge in tschip gebroocken, die huer veel retardements gaf, sonderlings omdat se daernaer niet dan á la file door een gat en conden vuytcommen; die op de kaye met Helt ende Schalck waren geweest salveerden huer ten besten sij conden. Den schipper die bij de schotduere was dat siende, is afgelopen door de straten aen een ander poorte, daer hij so veel wist te seggen, dat sijn goet daer buyten lach ende dat de Geusen tselve plunderen souden, dat hij vuytgelaten worde ende also ontquam. Den anderen schipper meynende met springen over de muyre hem te salveren, spronck hem te borsten. Eenige soldaten ende bootsgesellen tot in stadt gecommen, werden dootgeslaegen ende een quartiermeester van Schalck gevangen, ende aldus failgeerde dit exploict, alleen ende sonderlings, soe men hout, omdat de Engelsen te laet bijquamen ende dat veelen vande bootsgesellen vooraen geweest so besich waren mette instrumenten reede te maecken ende op tlant te brengen, dat tgetal dergeener, die aende poorte waren te cleyn was tegen so veel borgers doen op de been, die huer oick noch niet behoirlijck verweren en conden, mits dat alle huere vierroers om den regen wille tot op 3 ofte 4 naer failgeerden, ende dat se in den beginne niet 8 ofte 10 mannen a la preuve gewapent en hadden om tegen den eersten toeloop, dergeener die aende poorte waren te stellen. Die vande stadt hebben noch ten selven daege den schipper, die te borsten gesprongen was gedaen quartieren ende den quartiermeester van Schalck doen hangen, ende sijn op dit exploict dootgebleven ontrent 9 ofte 10 mannen. Sijne Ex^cie siende dat de sake heel gefailleert was, is begonnen met alle tvolck wederom af te trecken, ende gecommen aen t’nieuclooster is daer gebleven ende heeft den 22^en de ruyteren van tquartier van Zutphen ende Overijssel over sGravenweert naer huer garnisoen gesonden ende is met de reste van tvolck weder tot Nieumegen gecommen, van waer hij die elcx naer tgarnisoen gesonden heeft ende is selfs den 26^en weder in den Hage gecommen, daer sijne garde den 24^en te vooren gecommen was. Ingevalle dit exploict hadde konnen gelucken, soude het naer apparentie een groote veranderinge in de saken vanden viant, ten minsten in tvoors. overquartier gemaeckt hebben, ende soude tvolck van Sijn Ex^cie een goeden buyt daer hebben becommen.

[Den 19^en May]

Den 19^en May wast schoen weder. In plaetse van Comans vuyten Raede van State gescheyden quam daerin Mr. Pancras van Castricum,

[p. 276]

Pensionaris van Enchuysen mogelijck daertoe gepromoveert om dien van Enchuysen vanden pension te ontlasten.

Ontrent dese tijt failgeerde tot Delft Everart van Lodesteyn, ontfanger vande gemeene middelen, die wel schuldich bleef over de 80 duysent gulden, daeronder dat waren veele penningen bij hem ter ordonnantie vande Staten op sijn particulier credyt op interest gelicht, twelcke in Hollant wel eenige meerder benautheyt van gelde mocht maken, omdat de luyden bemerckende dat oick de ontfangers konnen failgeren, of meerder verseeckertheyt ofte restitutie vande penningen den ontfangers op interest gedaen sullen willen hebben.

Ontrent dese tijt verstont men vuyt brieven vuyt Engelant commende, dat den Coning van Vranckrijck totten Ambassadeur van Engelant geseyt hadde rondelijck vuyt, indien de Coninginne in dese noot hem niet hooger en wilde assisteren dan met 2000 mannen (die den Ambassadeur presenteerde te doen volhouden) dat hij dan soude moeten aennemen de conditien, die hem van wegen den Coning van Spangien gepresenteert worden, daerop den Ambassadeur niet en hadde derven antwoorden, maer hadde sulcx aende Coninginne overgescreven. Veelen meynden dattet in de macht vanden Francois niet en was een pays te maken, omdat den Spangiaert hoope hebbende totte heele conquesten tot geen pays en soude willen verstaen.

[Den 23^en May]

Ontrent den 23^en May quamen de gedeputeerden naer Groningen gesonden wederom, hebbende in tvuytrijden daer sulcken ongeluck gehadt dat de wagen hadde geholt ende omgeworpen was, daerduer Inojosa sijn been gebroocken was boven de kniede, maer d’anderen sonder groote weden ontcommen.

[Den 24^en May]

Den 24^en May liepen tijdingen, dat de ponten ende andere scheepen, die den viant voor Coelen gehadt hadde, vol balcken, swalpen, cabels ende ander gereetschap den Rijn afgebracht waren, tsij naer Berck ofte Camillos schantse tegen over Roeroirt leggende, om aldaer haer begonnen werck secreter te mogen maken. Item dat den Coning van Spangien aen die van Dennemarcken ende Lubeck, ende sonderlings aen die van Hamborch versocht hadde dat hij tsijnen costen eenige oirlochscheepen op huere stromen ende de Elve soude mogen onderhouden om de vrije navigatie op west te conserveren ende sijn rebelle onderdanen van Hollant ende Zeelant beter te mogen bedwingen, maer dat hem sulcx afgeslagen was. Dat tsedert het verlies van Amiens de oirlogen tusschen Vranckrijck ende Savoijen weder aengingen. Dat de Polen tot een pays metten Turck

[p. 277]

inclineerden. Ende nopende den Hungersen crijch, dat den Ertshertoge Maximiliaen Generael in denselven crijch was, ende den Marquis van Burgau in Ungeren Lieutenant Generael onder Maximiliaen. Dat den boerencrijch in Oistenrijck scheen te sullen eynden, ende dat men beraemde tegen den Turck te gebruycken vuyt Creyts van Beijeren 3000 voetknechten, vuyt Hooch Saxen 1000 peerden, vuyt Neder Saxen 1000 peerden, Creyts van Franckenlant 1000 peerden, vande cruysridders van t’rijck 900 peerden, van Sleyssingen 500 voetknechten ende 1500 peerden, vande Vrijheeren van Meerlant 2000 voetknechten ende 1000 peerden, van Denemarck 500 peerden, van Elsats 300 peerden, Bemen 6000 Walen te voet, Croaten 500 voetknechten ende 500 carabijns te peerde, Westphalen 500 carabijns te peerde, den Creyts van Swaben 3000 voetknechten, Hooch ende Neer Ungeren 10,000 peerden ende 10,000 voetknechten, Hooch ende Neer Oistenrijck 3000 peerden ende 3000 voetknechten, den Paus 3000 peerden ende 8000 voetknechten ende van ⁺ 15,000 voetknechten makende 51,000 voetknechten ende 24,200 ruyteren. Item dat totte oncosten vander oirloge voorts contribueren souden in gelde den Creyts van Over Rijn 120,000 rijcxdaelders, Hooch ende Neer Lausnits 60,000 rijcxdaelders ende den Graef van Tyrol 50,000 rijcxdaelders, makende in gelde 230,000 rijcxdaelders. Dat al veel volcx in den Pals lach ende veel moetwils dede, ende dat den Hartoge van Wirtemberch ende den Marquis Ernst van Dourlach dselve passagie duer huer lant weygerden. Doch meynden veelen dat dvoors. vuytgegeven lijsten meer een voorslach dan een geresolveerde sake was.

+ Wat men door van Petsische voetknechten te verstaan hebbe, is ons niet met zekerheid gebleken. Waarschijnlijk is die naam afkomstig van den Heer van Petz, een der veldoversten van het Keizerlijke leger in den oorlog in Hongarije. In de Turcksche Chronyck van Nicolaes a Wassenaer, waarin de Chronycke van Hungarien van Ortelius is overgenomen, lezen wij (II deel, bl. 224), dat toen Tottis in 1597 veroverd was geworden, en van Petz daar tot gouverneur was aangesteld, men ‘den Opper Luytenant na Comorra ghesonden heeft om noch meerder proviande, connestabels ende Petzische soldaten te halen, ende die binnen Tottis te brenghen’. Iets verder lezen wij dat ‘het Petsische regiment’ begon te muiten (bl. 339). Welligt is hij dus bij het begin van den veldtogt belast geweest met het aanwerven van eene troepenafdeeling, welke dien ten gevolge, zoo als meer gebruikelijk was, naar zijnen naam genoemd is.
Dat met ‘Bemen’ Bohemen en met ‘Meerlant’ Moravië (Mähren) bedoeld is, is duidelijk.

[Den 27^en ende 28^en May]

Den 27^en ende 28^en May begonst men bij de hant te nemen ende in den Rade van State te delibereren of men te velde soude gaen, ende mits de vercortinge vande betaelmaenden van tcrijsvolck, dede men den staet vander oirlogen resumeren naer advenant de 300,000 £ ter maent,

[p. 278]

bij welcken staet bevonden worde, dat men tegen 12 maenden in tjaer, maentelijck te corte quam over de 64,000 £ in minderinge van twelcke, indien men soude willen emploijeren de 200,000 £ totten veltleger geconsenteert ende de 200,000 £ totte fortificatien innegewillicht, men noch te velde gaen, nochte meer fortificeren soude mogen.

Ontrent dese tijt ontfing den Ambassadeur Busenval een brief vanden Coning van Vranckrijck in date den 5^en May, houdende dat Fauckerolles vuyt Engelant niet en brachte als excusen ende generale woorden, ende dat sijn depesche geremitteert was aenden Ambassadeur van Engelant, welcken Ambassadeur dselve excusen verhaelt hadde ende gefundeert op de troublen van lrlant, daer de Coninginne van nieus 7000 mannen hadde moeten seynden, ende op de sorge voor de Spaensche vloote, daertegen sij mede tot groote costen moste equipperen, aenrigende dat sij voldaen hadde alle tgeene sij in tlaetste tractaet hadde belooft, daer hij van gelijcken niet en hadde gedaen, so in t’rembourseren vande 20,000 cronen hem gedaen doen Bouillon ende Sancy daer waren, als van tverschot gedaen aende betalinge vande 2000 mannen, hem al tvoorleden jare gesonden, van welck remboursement sij nochtans voor dese tijt afweeck ende presenteerde te seynden 4000 mannen, indien hij die wilde betalen, seggende dat se huer vande redenen van dien soude justificeren voor God ende de werelt. Dat se op t’exploict op Calais nu niet en kan letten, omdat de plaetse stercker is als te vooren, ende dat se hueren macht op een ander moet gebruycken ende niet meer voornemen en wilde als sij soude konnen afdoen, maer dat men hiernaer daeraf breder soude konnen handelen. Dat hij haer daerop bedanckt hadde ende daermede wel genoegen soude, so hij totte betalinge middel hadde, dat hij capiteinen ende soldaten genouch hadde, maer alleen hem gelt ontbrack om d’armoede van sijn volck ende rijck. Dat hij bekent in haer veel gehouden te wesen, ter cause vande hulp in sijn meesten noot getrocken. Dat se met rede claechde dat hij het tractaet niet en voldeede als sij van haere sijde gedaen hadde, haer bedanckende van het tegenwoordich afwijcken van tvoors. remboursement. Dat sijn onvoordacht ongeluck ende niet sijn gebreck van wil belet hadden tvolbrengen van sijn beloften; dat hij haer altoos eeren ende beminnen soude; dat hij haer sijn noot hadde doen verthoinen als aen degeenen, die alleen hem helpen conde, dat hij geen middel hebbende de 4000 mannen te betalen, haer daeraf hadde bedanckt; dat hij niet en twijffelde of de redenen, die huer beletten beter te doen waren warachtich, die hij oick niet en wilde

[p. 279]

debatteren; dat hij droevich was, dat hij niet in staet en was om haer nu te mogen assisteren ende dienen; dat hij oick geerne veel soude doen in tcontinueren vande oirlogen tegen den viant, als hij tot noch toe hadde gedaen, diens macht daer duer seer gediverteert was, maer vreesde sonder secours niet te sullen konnen continueren, om redenen haer door Fauquerolles doen aendienen, dwelcke alle dagen dringender worden, dat hij se daarom bad, dat sij wilde goetvinden dat hij tot sijn saecken voersage ende sijn behoudenisse door andere wege sochte, naerdien die vande cracht hem failgeerde; dat hij daertoe geperst worde bij sijn onderdanen ende dienaers, dien hij tot noch toe stantvastelijcker wederstaen hadde, als men wel in Engelant geloofde, maer nu niet meer en const doen, omdat sijn swacheyt hem dwonge hueren raet ende overvallende noot te volgen, ten ware hij sijn rijck verliesende, hem alleen wilde beladen mettet verwijt van sulcken ongeluck, dat hij wel wist hoe beschaemt, periculeus ende onseker dien wech was ende wel overleyde alle tgeene daerinne te beduchten stont ende een ander mocht voorsien, maer dat hem geen keure meer en resteerde, naerdien de Coninginne hem abandonneerde, ende dat hij den Staten van t’Nederlant niet machtich genoech en achte hem ende sijn rijck van so veel canten aengetast te konnen staende houden. Dat hij de vuytcomste soude mogelijck verwachten, indien tverlies van sijn staet den viant soude konnen ruineren ofte crencken, dat ter contrarie tverlies van sijn staet ontwijffelijck naertrecken soude oick tverlies van sijn vrunden ende geallieerden, twelcke hij beter soude konnen beletten, conserverende tgeene hem resteerde met een accoort, omdat den tijt occasien soude mogen geven voordeel op den viant te nemen ende sijn voornemen te traverseren, daertoe hij geen hoope en hadde, met so grooten achterdeel de oirlogen continuerende als hij nu 2 jaren gedaen hadde met so groote foute van anderen als van hem selven. Dat hij noch onseecker was vande inclinatie vanden viant daertoe sonderlings naer tverlies van Amiens, maer dat den Paus hem door sijn legaet hadde doen verseeckeren tselve ten eynde te sullen brengen, indien alleen hij daertoe wilde verstaen, ende dat hijt also soude doen dat sijns conings naem daermede niet vermengt en werde ofte hij eyscher daervan gestelt. Dat men daerop most considereren, indien hij des paus interventie aennam, dat die de Coninginne ende alle de anderen van contrarie religie soude willen vuytsluyten; dat hij beduchte dat den noot, die hem hiertoe dwonge, hem oick dwingen soude voorts te varen, indien hij hem hiertoe inliet, vuyt vrese, dat hij tusschen de pays ende oirloge sonder

[p. 280]

middel van hem te konnen hanthaven blijvende, soude moeten wet ontfangen, tsij vanden viant, ofte vande geenen die aengenomen soude hebben hem vuyt dit gevaer te brengen, twelcke alle swacken subject waren ende hem van harten leet soude wesen, meer om sijn vrunden ende geallieerde willen (welcker beneficien danckbaerheyt men in sijn hart soude vinden oick naer sijn doot, daer quame of wattet mochte) als om sijn eygen consideratien wille, al ware sulcken nootdranck hem seer tegen thart, doch dat hij de gemeene behoudenisse voor alle particuliere consideratien moste stellen, daerom hij oick haer bad te geloven, dat hij al doen soude dat hem mogelijck ware om hem van haer niet te scheyden, indien hij handelen moste, maer huer daer onder te begrijpen so t’huer aengenaem ware, daerop sij nochtans niet en soude mogen staen, omdat hij sijns selfs niet meer en was, maer vanden noot vermeestert werde, doch dat ick haer van alle tgeene datter passeren soude, soude verwittigen. Dat den Ambassadeur ende Secretaris Edmont (mette voorgaende depesche aenden Ambassadeur gecommen) dit hoirende seer ontset waren ende hem vermaent hadden op sijn eedt ende sijn beloften, daertegen hij sijnen noot gestelt hadde. Dat den Ambassadeur als van hemselven daerop geseyt hadde, dat de Coninginne haer soude mogen accomoderen om hem de 4000 mannen te seynden ende de helft daeraf te betalen, mits dat hij verseeckerde d’ander helft te betalen, daerop hij geseyt hadde also weynich middels te hebben om de helft als om tgeheel te betalen, ende dat de 2000 niet dienen en conden als om hem meer te engageren totte continuatie vanden crijch, omdat se niet suffisant en waren hem te beschermen, ende hadde daerop gepersisteert bij den eysch vande 4000, hem nochtans inlatende om dselve mer voor 4 maenden bij de Coninginne onderhouden te hebben, binnen dwelcke hij meynde sulcken voordeel op den viant te winnen (mits dat men se hem sondt alleer den viant sijn macht, die van alle canten marcheerde, bijeen creech) dat hij daernaer met minder macht ende meerder geluck de oirlogen soude konnen continueren ende also ontgaen de pericule die hem dwingt ander partij te kiesen, daeraf den Ambassadeur beloofde de Coninginne te adverteren door Edmont sonder anders eenigen hoop daertoe te geven. Gescreven van St. Germain en L’aye.

Dese brieven werden bij Busenval eenigen vande Staten secreterwijse gecommuniceert, die niet weynich daerinne ontset en waren, want beneffens dat men nu claerlijck verstont dat de Coninginne totte alliantie alleen belooft hadde 2000 mannen voor een corten tijt onder belofte van restitutie

[p. 281]

vande penningen, daer men nochtans den Staten 4000 mannen sonder sulcke beloften opgedruckt hadde, so verstont men oick dat den Coning al over eenigen tijt in dese handelinge van vrede most getreden sijn, omdat hij scrijft niet verseeckert te wesen hoe d’intentie vanden viant nu mits verlies van Amiens sal wesen, ende oick noch dat den Coning gansch totten pays inclineerde ende mogelijck tvuytgeven van desen brief houden soude als een insinuatie, opdat de Staten huer daernaer niet en hadden te beclagen. Anderen meynden dat de Staten voor alle huer secourssen anders niet hebben en souden als een genegentheyt tot dancbaerheyt, die men naer sijn doot in sijn hert soude vinden, als hij scrijft, ende was de saecke veelen daerom te suspecter, omdat men mede verstont, dat den Ambassadeur van Vranckrijck tot Romen seer heerlijck ingehaelt ende onthaelt was ende den Paus hem ten eersten openinge van pays gedaen hadde. Hoewel anderen meynden dat den Spangiaert, mits sijne victorien moedich, hem geen billijcke conditien en soude willen consenteren, maer dattet alleen om de Coninginne tot meerder secours te bewegen also geseyt worde.

In dese gelegentheyt hielen de Staten Generael huer seer stille sonder yet voor te nemen bij gebreck van gelde, daervan een groote schaersheyt alomme in tlant was, te meer omdat de consenten van meest alle de provincien so gerestringeert ende beswachtelt waren, dat men daervan nau gelt en sach te trecken om de Generaliteyt in huere verachtertheyt te secoureren, ende tgeene noch gereet const getrocken worden ging voor de wisselen van Vranckrijck, daer beneffens waren die van Groningen ende Omlanden aen huere quote ende voorgaende consenten seer veel schuldich gebleven, daeromme men den voorverhaelde gedeputeerden derwerts gesonden mede gelast hadde die te voorderen, maer en hadden tot eenige betalinge van dien niet alleen geen hoop gekregen, maer oick niet selfs totte betalinge vande loopende consenten ofte contributien, waerdoor de Generaliteyt verachtert ende so seer sonder gelt bleef, dat se niet doen en conden.

Ontrent dese tijt waren de ruyteren van Bergen op den Zoom met een goede partije voetvolcx vuytgetogen ende sloegen een brugge over den Demer ende toogen also in cleyn Brabant, daervuyt sij tusschen de 300 ende 400 beesten haelden ende tot Bergen brachten, omdat die van cleyn Brabant geen contributie en wilden betalen, maer naer desen tocht begonden eenige dorpen huere contributie te maken.

In t’eynde van dese maent creech men tijdinge, dat Calvaert in Vranckrijck van sieckte was gestorven.

[p. 282]

[Den 30^en May]

Den 30^en May creech Jacob van Telshout de compagnie van Rijnesteyn, omdat desselfs Lieutenant, die onlangs te vooren de compagnie hadde gekregen, gestorven was, ende den 3^en Junij hiernaer werde sijne compagnie waertgelders gecasseert, ende degeenen die noch dienen wilden gereduceert onder de ordinaris compagnie, die hem nu gegeven was, geschiedende de cassatie ten deelen omdat tlant van Hollant seer belast was, ende dat dselve weertgelders rontsomme den Hage so veel moetwils deden, dat men niet dan clachten daarvan en vernam.

[Den 1^en Junij]

Den 1^en Junij quamen in den Hage den Pensionaris van Middelborch van Zanten, Vosbergen vuytet collegie, Reygersberch, vander Vere ende een borgermeester van Zirczee, als gedeputeerden van Zeelant, om neffens de andere gedeputeerden in Staten Generaal met die van Hollant in communicatie te treden op tdifferent nopende de convoijen ende licenten, ende gingen den 2^en bij Sijn Ex^cie aengeven d’oirsaecken van huere comptste.

Die van Hollant te vooren verwitticht wesende dat die van Zeelant commen souden, hadden tegen den 2^en Junij een dachvaert vuytgescreven, maer liep wel aen tottet 5^en toe, eer sij alles bijeen waren ende begonnen te vergaderen, ende naer eenige ddiberatien op de swaricheyt met Zeelant, werde goet gevonden altoos in handelinge te treden, volgende t’aengeven selfs van die van Zeelant, te weten ter presentie ende overstaen van Sijn Ex^cie ende begonden daerop den 7^en heel vrouch te handelen, van wegen die van Hollant den Heere van Brederoode, Mathenesse, Oldenbernevelt Advocaet, Brasser ende anderen, ende van wegen die van Zeelant dvoors. gedeputeerden, ende bleven bij Sijn Ex^cie van smorgens af tot smiddachs toe, alwaer veel altercatien over ende weder vielen, daervuyt men claerlijck verstont, dat die van Zeelant sonderlings sochten voor te behouden dat de regieringe ofte tcollegie van Almiraliteyt soude bestaen bij haer Gecommitteerde Raden ende dengeenen, die men vuyt andere provincien daertoe soude moge vougen, ende dat in haer provincie tvolle recht vande convoijen ende licenten mocht betaelt worden van goederen over huere stromen vuytvarende ofte naer den viant gaende. Men meynde dat se tottet eerste trachten om altoos middel te hebben de anderen te mogen overstemmen, ende tottet tweede om haer casse altoos best gefurneert te houden, daer ment dan niet vuyt en soude konnen krijgen als met huer wel believen, doch omdat ment voorder niet en konde brengen in eenige volgende dagen, dan dat se naer veel moeyte ende disputen eyntelijck verclaerden tevreden te wesen nopende t’ontfangen van t’rechte wederom aen te nemen ende te achtervolgen t’provisionel accoort te vooren

[p. 283]

met die van Hollant daerop gemaeckt ende eenigen tijt onderhouden, ende nopende de andere poincten de regieringe, becledinge van tcollegie, makinge van lijsten ende ordre, ende tdoen van reeckeninge dat se daerop tevreden waren in Staten Generael mette andere provincien te handelen ende besluyten, ten minsten op rapport ende wel believen van huere principalen, hebben die van Hollant, siende dat se voorder niet commen en conden, tselve also geaccepteert ende daermede meest afgedaen den twyst ende t’misverstant nu so veel maenden getraineert. Hiervuyt was te sien de groote inconsideratie van die van Hollant, dat se so seer moeten arbeyden om weder te becommen tgeene sij te vooren, naer so lange delibererens ende met so hoogen opnemen hadden verworpen, te weeten tprovisionel accoort, ende dat se al te lichtelijck gelooft hadden eenige crijters van tcollegie van Rotterdam, die tot sulcx hadden gearbeyt, ende meynden middel genouch te weten, om die van Zeelant naer haer sin te stellen.

[Den 4^en Junij]

Den 4^en Junij arriveerde in den Hage Capitein Constabel van t’regement van Vere met brieven vande Coninginne van Engelant vanden 20^en May, houdende dat se over lange den Staten hadde doen verstaen, dat se most den Spangiaert voorcommen ende haer selven beschermen tegen tquaet dat hij haer dreychde, ende daerom den Staten hadde vermaent van gelijcken te doen, om nergens in te manqueren, ende dewijle nu den tijt daer was, ende sij vast geresolveert was in tgeene sij doen wilde, ende dat in alle exploicten assistentie van volck groot voordeel dede, dat se oick bij den Staten geprovoceert was hierop tijdelijck te letten, so versocht se dat de Staten geen swaricheyt en wilden maken om promptelijck te laten volgen 1000 musquettiers vande Engelse natie hier te lande in dienste wesende, ende in plaetse vande helft vande 20 oirlochschepen wilden seynden 15 dubble vlieboots ofte andere bequame schepen om tvolck tottet voorgenomen exploict te emploijeren, over te voeren. Van t’rendevous ende de reste van desen souden sij verwitticht worden bij Vere ende Gilpijn ende oick bij hueren agent Caron, die se daerinne wel geloven mochten. Des naernoens vergaderden in Staten Generael Sijn Ex^cie ende den Raet van State, ende aldaer den voors. Constabel in tlange gehoirt wesende, en werde niet goet gevonden de Coninginne desen te weygeren, maer aenden Constabel noch ten selven dage geantwoort, dat men sijne petitie soude naercommen, ende Haere Ma^t tvolck ende de schepen seynden, daermede hij den 5^en wederom vertoog. Hoewel bij veelen een bedencken maeckte, dat men tvolck des winters hier sondt om vuyt te winteren ende des somers

[p. 284]

in dier vougen t’elcken ontoog⁺. Denselven Capitein Constabel hadde in den Hage tegen Jonckvrou van Bremieu geseyt dat de geheele voyage van Engelant gedestineert was op Cales in Vranckrijck, twelcke bij haer niet geswegen en werde. Hierdoor ende door andere redenen getogen vuyte voyage van Fauckerolles in Engelant ende anders werde alomme een seer groote mompelinge van Cales te beleggen, twelcke ten laesten den Cardinael so

+ De Raad van State en Zijne Excellentie, door de Generale Staten geraadpleegd, gaven als hun gevoelen te kennen, dat ‘alhoewel het saisoen ende gelegentheyt van tijt ende zaecken onbequaem is, ende qualijcken can lijden het missen vande verzochte Engelschen, dat huns bedunckens nochtans, men haere Ma^t de verzochte musquettiers nyet en behoirt te weygeren. Mitz dat het volck, te lichten buyten Vlissingen ende den Briel, zal moeten genomen ende getransporteert werden met geheele vendelen ende nyet bij uytschot uyt alle de compaignien, stellende in bedencken oftmen daertegen, ten dienste ende voerde verzekertheyt vanden staet vanden lande, nyet en zoude in alle diligentie behooren te lichten andere duysent goede soldaten. Mitzgaders voer het toecomende ordre te stellen, dat het volck in deser manieren nyet meer en werde uytgetogen. Die voersz. heeren Staten tvoersz. advis gehoirt, hebben hun daermede geconformeert. Mitz dat daerbenevens den Ridder Veer zal werden vermaent inde voerscreven lichtinge nyet te willen procederen gelijck hij gedaen heeft in tvoergaende jaer, als wanneer hij de beste compagnien vuytgetrocken ende de slechtste inden lande gelaten heeft, oft dat dheeren Staten daerinne anders zouden moeten verzien’. (Resol. St. Gen. 4 Junij 1597.)
De wijzigingen, welke Elizabeth verzocht met betrekking tot het aantal en de soort der schepen, die door de Staten zouden gezonden worden, werden eveneens aangenomen, Den 5^den Mei was besloten, dat het toen door de Koningin gevorderde hulpescader bestaan zou uit 21 oorlogschepen met inbegrip van vier proviantschepen en twee jachten, ‘als bij het Collegie binnen Amstelredam vor schepen van oirloge: een proviantschip, ende een jachte. Tot Rotterdam drye schepen van oirlogen ende een proviantschip. Tot Horn oft Enchuyzen oick drye schepen van oirlogen, ende een proviantschip ende bij het Collegie in Seelant vijff schepen van oirlogen, een proviantschip ende een jacht’. (Res. St. Gen.) Acht dagen later had men aangenomen ‘datter ordre zal werden gestelt, dat den Admiraal mette twee Vice Admiralen ende den Commissaris geadmitteert zullen werden in den Raedt om op alle voorvallende zaecken ende deliberatien present ende over te wezen, ende te helpen resolveren, gelijck voer het gemeene beste bevonden zal werden te behooren’.
De instructie voor den hier bedoelden commissaris, waartoe, even als in het vorigen jaar bij den togt naar Cadix, Pieter de Regemortes werd benoemd, werd later (den 17^en Junij) vastgesteld, en was in zeer algemeene bewoordingen vervat. Zij behelsde, ‘dat hij naede occazien ende occurrentien zal gehouden wezen in tgene den dienst vanden lande zal aengaen, gedurende de expeditie op Spaignien, den Heere van Warmont, Admirael, te gehoirsamen in tgene de zelve hem zal commanderen, ende voorts denzelven Heere Admirael te helpen effectueren de pointen van zijn instructie, daer van den voerscreven Regemortes tot dyen eynde copie zal werden gelevert’.
Terstond na de ontvangst van den brief van Elizabeth, waarbij de uitrusting van het toe te zenden smaldeel gewijzigd werden, namen de Staten van Holland en Zeeland in overleg met den Prins de maatregelen, welke dien ten gevolge gevorderd werden, en reeds den volgenden dag werden de Admiraliteiten aangeschreven. Eene gedetailleerde opgave van de schepen en hunne geheele uitrusting vindt men in de Resolutiën der Staten Generaal van den 5^en Junij 1597. Den 25^en Junij ontvingen de Staten een brief van de Koningin, waarbij Vere naar Engeland ontboden werd om den togt mede te maken, iets waaraan zij, hoezeer dan ook met weerzin, hunne goedkeuring moesten hechten.

[p. 285]

commoveerde, dat hij niet alleen groote provisie van amunitie ende vivres daerinne sondt, maer ten lesten oick seer veel volcx, hoewel den Cardinael dese tijt duer noch so benaut van gelde was, dat hij niet alleen sijn volck niet en conde betalen, maer dat oick daerom alle sijne lichtingen seer geretardeert worden.

Ontrent dese tijt creech men tijdinge dat in Vranckrijck verscheyden verraderien waren ontdect, die beleyt werden bij den Gouverneur van Neufchastel ende verscheyden andere personen van aensien binnen Rouaen ende Paris, daerover seer veel alomme gevangen ende verscheyden gedoot waren. Item dat buyten Paris op de jacht naer den Coning was geschoten, maer den dader ontcommen. Niet lange hiernaer werde mede ontdeckt seeckere handelinge, die met voorweeten vanden Graef van Auvergne gedreven was metten viant, daerover Charrettier, Secretaris van denselven Graef was gevangen ende eyntelijck gedoot. Men verstont mede dat eenigen vuyt Mets metten viant waren handelende, door alle twelcke wel scheen dat Vranckrijck noch meer geplaecht soude moeten worden, hoewel veelen tselve goet te wesen achten, om den Spangiaert aen d’een sijde totten pays die den Paus socht te handelen, difficil te maken, ende aen d’andere sijde den Franchois tegen den Spangiaert in meerder dissidentie te brengen, ende also min geinclineert tot pays maken.

Ontrent dese tijt verstont men mede dat alomme in Oistenrijck een groote schrick was ende dat alle den rijcdom vuyt Weenen verliep vuyt vrese vande Turcken belegert te worden.

[Den 9^en Junij]

Den 9^en Junij quam Maximiliaen, Heer van Cruyningen, in den Rade van State van wegen die van Zeelant, die anders tot noch toe meest vuyte regieringe was gehouden, omdat hij anno 73 metten Grave van Bossu sijn neef de wapenen tegen tlant gedragen hadde, doch hem nu bij die van Zeelant so wel hadde geinsinueert, dat se hem in den Rade van State sonden. Ten selven dage creech Charles Rassart (te vooren lieutenant vande compagnie vanden Graef van Solms geweest) dselve compagnie voetknechten, gereduceert op 150 hooffden, terwijle hij nu eenigen tijt lang op acte van die van Zeelant dselve compagnie als capiteyn hadde gecommandeert, sonder nochtans behoirlijcke commissie te hebben.

Omdat den Ambassadeur Busenval seer aenhielt om tleger hier te lande te velde gebracht te worden, terwijle den Coning van Vranckrijck sijn meester, so hij seyde, alle devoir, voor Amiens aenwende om tselve te benauwen, ende de consenten bij de provincien so seer waren gerestringeert, dat men naulijcx en sach, hoe men eenige penningen vande

[p. 286]

provincien soude konnen trecken, ende dat den Raet van State met Sijn Ex^cie oick niet vrijelijck en mochten adviseren, waer men tleger prouffitelijcxt soude konnen brengen, mits elcx sijn consenten gebonden hadde aen tleger in huer quartier te hebben, ende men nu de swaericheyt tusschen Hollant ende Zeelant geweest, begonst te houden voor afgedaen ende wech geleyt, werde ontrent den 11^en Junij geresolveert, dat den Raet van State in alle provincien gedeputeerden soude seynden om de consenten suyverder ende min gerestringeert te doen dragen, ten eynde bij den Raet ende Sijn Ex^cie vrijelijck mocht geadviseert werden, waer men tleger prouffitelijcxt soude brengen, dewijle niet mogelijck en was huer alles te gelijck contentement te doen⁺.

+ Niet zonder invloed op het besluit van de Staten Generaal was de dringende en welsprekende rede (waarvan Bor eene gebrekkige vertaling geeft), die Busenval den 13^den Junij in hunne vergadering uitsprak, en waarin hij hen niet alleen wees op de gevolgen, die er voor de Republiek uit zouden voortvloeijen, wanneer zij langer uitstelden tot eene meer krachtige medewerking over te gaan, maar waarin hij niet onduidelijk liet doorschemeren, dat de Fransche koning bij gebreke van dien het besluit zou kunnen opvatten, gehoor te geven aan de voorstellen tot vrede, die hem gedaan werden.
‘C’est avec tresgrand regret’, zegt hij onder anderen, ‘que je voy le peu de creance qu’on a donné à mes remonstrances, et le peu desgard qu’on a eu aux sommations que vous faisoit deslors Sa Ma^té de mettre une armee en campaigne affin que lennemy commun qui sans doubte viendroit fondre en France incontinent quil verroit Sa Ma^té presser le siege d’Amyens fut aucunement diverti par la jalousie que luy donnerez de vos armes. Et que par ce moyen toutes les forces des ennemiz ne vinssent a tomber sur les bras de Sad. Ma^té, qui estoit promis plus de vigeur et de verdeur en vos effectz, plus de consideration en vos conseilz pour ce qui concerne la conservation de sa couronne, et mesmes des promesses tant de fois reiterees et couchees par escript, que vous mettriez une armee de sept a huict mil hommes de pied en campaigne et quinze cens chevauz, au mesme temps que Sa Ma^té y feroit sortir la sienne. Je laisse la le temps de pres de trois mois qu’il y a que Monsieur le Marechal de Biron est devant Amyens, mesmes du coté du pays de lennemy, mais comment se pourra l’on excuser de ce que vous n’estes encores prestz, lorsque le Roy vous advertit qu’il est en personne en son armee, et qu’il appelle vos ennemis dans son royaulme? Vous direz quilz n’y sont pas encores, et que quant ilz y seront vous ferez ce qui sera en vous.
‘Certes, Messieurs, il sera lors bien tard de soulager le siege d’Amyens, quand vous aurez laissé partir tous les ennemis de ce pays. Il sera bien tard de fermer et reboucher la digue quant toutes les eaux auront inondé la France. Possible que votre pays en sera plus secq pour un peu de temps, mais vous nous donnerez un mauvais exemple en nous apprennant de nous mettre aussy a couvert sans avoir esgard a noz amys et alliez, qui seront exposez aux orages du ciel quand nous en vouldrons chercher les occasions ...’
‘Vous me permettrez de vous dire’, gaat hij later voort, ‘quil y va et de vostre honneur et de vostre seureté en ce faict. De l’un pour le blasme que vous recepvrez d’avoir esté spectateurs oisifz des travaux et possible de la ruyne d’un prince qui est pour le jourdhuy une des principales coulonnes de la Chrestienté, et qui ayme et affectionne vostre etat, comme chacun scait quil faict. Il y va de vostre seureté pour le peril quil y a que les esclatz de ceste ruyne ne retombent bien tost sur vous, et pour la necessite en la quelle Sa Ma^té sera reduite par lhabandon de ses amys de se laisser emporter dans des partis contraires a ses desirs, a ses actions passees et singulierement au bien de ces provinces. Estant notoire que quant la France sera constrainte de se retirer de ceste partye, ceux quy y demeureront en sentiront bien le faix plus pesant sur les espaules quilz ne font maintenant, et les despences triplees quil conviendra de faire pour les soustenir’. (Resol. der Staten Generaal, 13 Junij 1597.)

[p. 287]

[Den 15^en Junij]

Twelcken volgenden op den 15^en Junij vuyten Hage vertogen sijn Brienen, Castricum ende Camminga, Raden van State om naer Vrieslant te gaen ten fyne als boven, ende van daer voorts naer Groningen. Den 16^en sijn naar Zeelant om dselve sake vertogen Gilpijn ende Aleman, Raden ende den Tresorier de Bie, ende den 24^en de Heeren van Oijen ende Schagen, Raden metten Secretaris Huygens om naer Utrecht te gaen, daeraf Oijen ende Schagen ontrent den 3^en Julij wederom quamen met redelijck contentement van die van Utrecht ende den 9^en die naer Zeelant geweest waren van gelijcken met redelijcke satisfactie. Aen die van Hollant en was niet gesonden, omdat sij in loco waren ende men in alle occasien de sake met huer conde afdoen ende oick huer consent niet en was gelimiteert als wel de consenten vande andere provincien. De Gedeputeerden van Vrieslant als Brienen ende Castricum quamen den 12^en Julij wederom, van gelijcken met redelijcke satisfactie, waeromme men terstont begonst te delibereren om tleger te velde te brengen, als hier naer geseyt sal worden.

Naerdat met die van Zeelant nu eenige dagen was gebesoigneert in de Staten Generael op de stucken rakende de regieringe vande Almiraliteyt ende sij bewillicht hadden over t’maken ende arresteren vande nieuwe lijsten te staen, ende die bij stricte instructie te doen onderhouden, oick dat de middelen vuytet eene collegie (twelcke meest te vooren soude wesen) souden mogen getrocken worden tottet collegie meest belast, ende in dier vougen de lasten gecommuniceert, ende dat daertoe alle jaren aende Generaliteyt soude worden gereeckent ende alle maenden pertinenten staet overgesonden, hebben sij noopende de voordere questieuse poincten op den 14^en Junij verclaert van huer principalen geen ander last te hebben, dan dat tcollegie vande Almiraliteyt in Zeelant, blijvende Gecommitteerde Raden vande selve provincie, dienen sal op de commissie, eedt ende instructie vande Staten Generael ende voorts tevreden wesen, dat vuyt andere provintien dry raden neffens deselve worden gecommitteert ende dat dselve vooral sullen besoigneren in de sake vander Almiraliteyt, sulckx, dat duer hare besoigne in de particuliere saken van Zeelant, de Generaliteyt ende tstuck vander Almiraliteyt niet en sal worden vercort. Dat sij het seynden van Raden vuytet eene in t’ander collegie tot decisie

[p. 288]

vande questieuse saken ofte anderssins, nochte oick vande jachten van oirloge, van t’eene quartier in t’ander niet en konnen goetvinden ofte daerinne bewilligen, dat sij nietemin op tbehagen ende rapport aen haer principalen tevreden sijn, dat over de judicature vande questieuse saken in tcollegie aldaer alleenlijck vier vande voors. raden sullen wesen ende sententieren neffens de dry raden vuyte andere provincien. De Staten Generael huer met dese verclaringe niet wel konnende genoegen, sonderlings omdat se insisteerden, dat men de penningen soude brengen in eenen gemeynen borse, dat de Gecommitteerde Raden vande Staten van Zeelant geen Raden vande Almiraliteyt souden mogen wesen; dat men gecommitteerde van t’eene collegie in t’ander soude mogen seynden om te staen over de judicature vande questieuse saken; dat men de schepen ende jachten van oirloge vuytet eene quartier in t’ander soude mogen seynden op de wachten, ende in summa tselve heele stuck so naer mogelijck in tgemeen ende niet in tparticulier te administreren. Hebben van alle desen eenigen articulen ontworpen, ende aen Sijn Ex^cie gesonden om daerop te hebben sijn advys, die den 26^en Junij daerop verclaert ende bij voorslach geadviseert heeft, dat hij dselve articulen wel soude goet vinden, maer aengemerckt de gedeputeerden van Zeelant verclaert hebben daertoe niet gelast te wesen, ende hij nochtans raetsaem vondt dat tot voorderinge vander landen dienste een provisionelle ordre op de voors. saken mochte gestelt worden, ende daerom bij maniere van een voorslach soude goetvinden, dat voor den tijt van een jaer eerst commende de seven gecommitteerde Raden vande Staten van Zeelant, mede vande Staten Generael sullen commissie ende instructie ontfangen als Raden vander Almiraliteyt ende aende selve Staten Generael oick eedt doen conform de voors. instructie met renunciatie van alle particuliere verbintenissen aende voors. Staten van Zeelant, de saken vander Almiraliteyt, convoijen ende licenten metten aencleven van dien aengaende, ende dat dselve seven raden den eersten werckendach vande maent vuyten hueren sullen verkiesen ende nomineren vier personen, die dselve maent geduyrende alleene mette dry raden vande andere provincien sullen kennisse hebben, ende staen over de judicature van alle voorvallende questien. Oick dattet besenden vande Raden van t’een in t’ander collegie ende vande schepen van oirloge vuytet eene in t’ander quartier in surcheantie sullen gehouden worden voor den tijt van ses maenden, om middelertijt naerder te letten, of tselve oick nodich sal wesen. Welcken voorslach ten selven dage in Staten Generael gelesen wesende, hebben sij alles huer daermede geconformeert

[p. 289]

ende dselve geaccepteert, ende hebben die van Zeelant dien volgende mette andere Gedeputeerden op de nieuwe lijsten ende instructien begonnen te besoingeren. In dit besoigneren is geconfirmeert tcollegie van almiraliteyt in Vrieslant onlangs te vooren aengestelt ende geauctoriseert over dselve provincie ende over Groningen ende de Omlanden. Noch sijn boven de 2 Generals vande convoijen ende licenten als: Beaulieu ende Surck vier andere Generaels van nieus gemaeckt, als vuyt Hollant Lonck, Gelderlant Hendrick de Beijer, Noorthollant Lutgen Syverts. ende vuyt Vrieslant Evert Boonen, elcx met gagie van 1000 £ sjaers, in alle schijn of men mer trachte alle de middelen vande Almiraliteyt in officieren tractementen te consumeren ende de verachtertheyt vande Almiraliteyt noch meer te beswaren.

Ondertusschen was men alomme seer doende om de schepen te equipperen ende gereet te maken, die naer Engelant gaen ende huer bij de vloote vande Coninginne vervougen souden, daertoe men de Engelse voetknechten gedestineert om mede te gaen naer den Briel ende Vlissingen hadde doen marcheren om aldaer geembarqueert te worden. Den Colonnel Vere mede naer Engelant ontbooden wesende, doch anders noch onseker sijnde of hij mette vloote soude gaen ofte niet, so hij seyde, nam den 20^en deser in Staten Generael ende Raede van State sijn afscheyt ende vertoog den 21^en naer Vlissingen. Den 28^en Junij liepen de schepen tot Rotterdam geequippeert naer den Briel ende quamen daernaer ontrent Vlissingen alles bij malcanderen ende liepen gelijckelijck den 1^en Julij vuyt om de Engelse vloote over de Duynen bij Doveren te vinden, wesende seer wel gemonteert ende in ordre, gelijck men oick verstont dat de Engelse armade was, daerover den Graef van Essex nu alleen ende niet met adjonctie vanden Almirael als te vooren commanderen soude, omdat de Coninginne achte dat de diversiteyt vande resolutie van twee hoofden in de voorgaende voyage veel achterdeels gedaen hadde. De schepen tot Amsterdam geequippeert liepen al den 24^en Junij naer Texel, maer mits sij geen wint en hadden om vuyte gaten te commen, bleven sij so lange leggen dat d’andere schepen al naer Engelant waren geseylt alleer sij tot Vlissingen conden commen, hebbende tschip vanden Almirael eenige disgracie in tbreecken van sijn mast gehadt⁺

+ Uit de gedetailleerde opgaven, die door de verschillende Admiraliteiten van Holland en West-Vriesland in het begin van Julij aan de Staten Generaal werden overgeleverd (Rijks Archief, in de Lias loopende van 1597), en die hierachter als Bijlage worden medegedeeld, blijkt, dat de zeemagt door die collegiën uitgerust, behalve de schepen, die ter assistentie van de Engelsche vloot waren afgezonden, eene sterkte had als volgt:

		Lands-eigendom.	Gehuurd.	Lasten.	Bemanning.
Voor de dienst	{ Admt van Rotterdam	13	2	970	946
buitengaats.	{ "" Amsterdam	28		2210	1800
	{ "" West Vriesland.	12	2	770	725
	{Admt van Rotterdam	9	10	468	468
Op de binnenwateren.	{ "" Amsterdam	3	2	1)	1)
	{ "" West Vriesland.	12	2	770	725
		77	18	5188 3)	4664
		{ 95	95 } 2)

Tot versterking der Engelsche vloot waren gezonden door de Admiraliteiten van
Rotterdam: 2 schepen van oorlog en 8 dubbele vliebooten, te samen van 550 lasten en voerende 276 man;
Amsterdam: 2 schepen van oorlog, bemand met 190 koppen, en 5 dubbele vliebooten;
West Vriesland: 1 schip van oorlog en 5 dubbele vliebooten;
terwijl de admiraliteit van Zeeland had geleverd:
5 schepen van oorlog, te zamen van 660 lasten en voerende 490 man en 2 dubbele vliebooten.
1)Niet opgegeven.
2) Hier moeten nog bijgevoegd worden de jachten van Z. Exc. en van den Graaf van Hohenlo, die vermeld zijn bij de schepen op de binnenwateren onder de admiraliteit van Rotterdam ressorterende, alsmede twee vaartuigen op de binnenwateren, door de admiraliteit van Amsterdam opgegeven, toebehoorende aan hunne kapiteins.
3) Van een paar kleinere schepen is de grootte niet vermeld.

[p. 290]

Dese geheele tijt duer waren alle de ruyteren van tquartier van Gelderlant, Zutphen, Overijssel ende Groningen in tlant van Lingen getogen om aldaer de contributien te executeren, ende togen van daer in de Stiften Munster, Paderborn ende anderen, ende lagen daer alomme op den boer wel 24 ofte 25 dagen, hebbende niet alleen meest al het ampt van Lingen vuytgeplundert, maer oick groote schade ende vuytteeringe gedaen in de voors. Stiften ende quamen den 26^en Junij weder in tlant van Zutphen, sijnde eenige van huere ruyteren, die te verre afgereden waren om te stroopen, vande boeren dootgeslagen ende eenigen vanden viant gevangen, d’anderen brachten veele een goeden buyt mede.

[Den 24^en Junij]

Ontrent den 24^en Junij quam den viant met eenich volck van Goer tot voor Zutphen (daer se wisten dat geen ruyteren inne en waren) ende huer geleyt hebbende in een schantsken buyten de stadt tot bewaringe vande beesten gemaeckt (daer de soldaten van binnen mits den grooten regen, ende dat geen corps de guarde om drooch te mogen wesen daerinne gemaeckt was, op den middach vuyt waren getogen) hebben op den

[p. 291]

naernoen meest alle de beesten vande stadt op de sijde van Deventer gaende, genomen, wechgedreven ende daernaer gerantsoent op 9000 gulden. De borgers ende soldaten vande stadt vielen veelen hier tegen vuyt ende schermutseerden metten viant, daerover aen beyden syden eenigen doot bleven, maer quamen te laet bij om de beesten te recouvreren.

Omdat nu Gedeputeerden vanden Rade van State naer de provincien gesonden waren om de consenten te doen suyveren, hebben de Staten Generael bescreven Graef Willem van Nassau om in den Hage te commen ende aldaer met Sijn Ex^cie ende den Raede van State te helpen adviseren waer men tleger best soude konnen brengen, twelcke volgende hij den 28^en Junij in den Hage quam.

In tlaeste vande maent van Junio werde door last vande Staten Generael den Graef George Everard van Solms bij den Rade van State wederom aengenomen tot Colonnel over een regement voetknechten mette clausule om oick te commanderen over peertvolck in belegerde steden ofte sulcke andere plaetsen ende tochten als de Staten hem toe souden willen employeren op tractement van 1100 £ ter maent, te ontfangen vande Generaliteyt, daertoe hij sijn eedt dede, maer en werde noch op geen repartitie gestelt.

Tlaeste vande maent Junio ende tbegin van Julio was heel regenachtich tot wel half Julio toe, maer werde daernaer seer schoen ende heet weder bequaem tot alle vruchten vander eirde.

[Den 8^en Julij]

Den 8^en Julij ontfingen de Staten Generael eenen brief van Carel Nutzel van Sonders Puhel, camerraet ende gesant vanden Keyser van 26^en Junij vuyt Gulick, houdende dat hij vanden Keyser ende van trijck aende Staten Generael afgesant was met last om met derselver voorweten hem van pasport ofte vrijen pas te voorsien, ende want den Keyser ende t’rijck aende saken bij hem te proponeren ten hoochsten was gelegen, ende de Staten gepresenteert hadden excepta pacis tractatione, huer tegen des rijcx gesanten naer behoiren te bethoinen, so versocht hij dat se huer als rijcxlitmaten wilden verthoinen ende met brenger deser hem pasport laten toecommen met designatie vanden wech, die hij seeckerlijcxt soude mogen commen, dewijle sijn commissie niet principaliter den vredehandel, maer noch veel andere poincten concerneerde, als men vuyt sijnen last te sijnder aencomste naecktelijcker soude konnen vernemen. Hierop hebben de Staten Generael den 16^en Julij geantwoort, dat se uyt sijne missive niet anders en conden sien ofte hij soude huer proponeren saken den vrede rakende ofte doleren over de excursien ende executien bij huyr crijsvolck op rijcxbodem

[p. 292]

geschiedende, dat se op beyde de poincten hem met geen ander antwoort en consten nochte mochten bejegenen als sij te voere den Heere van Reydt ende den Keyser selfs hadden gedaen, te weten: dat se om redenen in deselve antwoorde verhaelt (die noch militeren) niet en verstonden dat se met vrucht binnen de vereenichde landen noch buyten dselve aende Coningen van Vranckrijck, Engelant ende andere potentaten, fursten ende republycken deser landen ende de gemene cristelijcke sake, vrunden ende verwanten yet souden mogen openen tot voorderinge vande selve vredehandel, noch daerop bij huer selven resolveren, ende dat noch veel min nu, ten aensien vande ligue offensyf ende defensyff, die se onlangs mette Coningen van Vranckrijck ende Engelant tegen den Coning van Spangien aengegaen ende geconcludeert hadden, daervan sij niet en gedachten te wijcken. Ende nopende de doleantien, dat huer van harten leet is, doordien den viant blijft innehoudende de steden ende plaetsen op den rijcxbodem gcoccupeert, sonder dselve te willen ruymen, niettegenstaende verscheyden solemnele beloften ter contrarie gedaen (daerop de Staten van huere sijde de plaetsen op rijcxbodem hadden ingeruymt) ende dat oick de goederen dergener die huer onder hare protectie begeven ende in dese landen schuylen, denselven tegen alle biilicheyt, reden, recht ende des rijcx constitutien worden onthouden sonder dselve te willen restitueren, niettegenstaende alle vruntlijcke vermanen ende bidde daerom bij den Staten gedaen; dat se daertegen niet en hebben konnen nochte mogen sulcke ordre stellen ende de gedecreteerde executien doen ophouden, als sij wel hadden gewenst, ende gedaen souden hebben, indien de ontruyminge vande plaetsen ende restitutie vande goederen ware geschiet, ende achten daerom ende andere groote consideratien meer, sijn comste in dese landen te sullen wesen sonder meerder vrucht ende daerom onnodich de pasport te seynden, om desselfs moeyte te sparen, sijnde anders bereyt in andere sake hem te believen.

[Den 12^en Julij]

Ontrent den 12^en Julij creech men tijdinge dat de schaersheyt vanden gelde tot Bruessel noch continueerde, mits men geen vande negotianten contentement en dede, ende de Fockers huere procuratien geprotesteert hadden, dat se daerom huere lichtingen niet en dorsten doen voorts commen, vresende een mutinatie bij gebreck van betalinge. Dat de Spaensche armade tot Ferol was ende seer slappelijck geequippeert worde, so dat se aen d’een sijde zo veel verging, als sij aen d’andere sijde geadvanceert werde meest bij gebreck van gelt. Oick verstont men dat den Graef van Barlaymont vuyt Denemarcken wederom gecommen was, vereert

[p. 293]

met schoone gouden ketenen, maer anders niet besonders vuytgerecht hadde, maer men verstont dat hij oick tot Lubeck bij de Hansesteden was geweest, ende den 1^en Junij daeraen gegeven hadde van wegen den Coning van Spangien ende den Cardinal, dat dselve Cardinal haer alle goede nabuyrschap aenboot mette vrijheyt vande oude privilegien, volgens tgeene den Coning van Spangien hem hadde belast. Dat den Coning van Spangien met haer goede nabuyrschap heeft onderhouden, ende hij ende sijn voorsaten haer vergunt veel privilegien, ende dselve vastelijck doen onderhouden. Dat Don Guilelmo de St. Clemente aenden Keyser goede devoiren gedaen heeft, opdat heml. mocht gerestitueert worden tgeene de Coninginne van Engelant huer tegen recht heeft afgenoemen. Dat sij daertegen mede behoirden voor te nemen sulcke middelen, die den Coning van Spangien dienstich mochten wesen tot vrijheyt vande hanteringen ende tot wederstant dergeener, die dselve beletten. Dat se ter contrarie den Hollanderen ende andere rebellen toelaten de hanteringe in haere steden ende met haer societijt maken, daerduer d’anderen so gestijft worden, dat sij God ende haer Overicheyt verlaten, ende alle vrije personen op de wateren derven beroven, daertoe sij gehanthaeft worden bij de Coninginne van Engelant om haer prouffijt. Dat den Coning sijne rebelle onderdanen tot geen gehoorsaemheyt en heeft konnen brengen met aengeboden abolitie van alle saken, nochte de intercessien van t’rijck, den Keyser ende ander fursten. Dat se daerom den rebellen alle coopmanschap voor een tijt in huere steden willen verbieden, om haer so te benauwen. So sij des niet en derven doen om de ligue met Engelant ende Vranckrijck gemaeckt, dat se dan de neutraliteyt willen doen houden, so wel met Cales, Grevelinge, Duynkercken, Nieupoort, Sluys ende Antwerpen, als metten rebellen, ofte tsoude groote partialiteyt wesen. Dat se in deselve plaetsen vrij ende sonder tollen ofte impositien sullen mogen coopen ende vercoopen, ende dat se gelast sijn den schipperen voor alle schaden ter contrarie te verseeckeren. Dat den Coning van Spangien huer aenboot in beschuttinge te nemen so sij des versoucken ende met gelt, volck, schepen ende munitie wilt voorsien tegen de Coninginne van Engelant, die huer de oude privilegien neemt ende meenich man berooft. Om de handelinge op Spangien voor de Hansischen vrij ende voer de rebellen geslooten te maken, waere den Coning tevreden een commissaris in de Hansesteden te stellen, die alle de packen soude verteyckenen, ofte dat sij selfs daertoe middelen wilden ramen. Dat den Cardinal geern den Keyser wilt bewegen tot executie van het decreet de anno 82 nopende de restitutie der

[p. 294]

Hansische privilegien in Engelant ende daertoe een ambassade seynden, so sij des op hem versoucken, ende middelertijt, tot dat de rebellen tot gehoirsaemheyt sullen gebracht wesen, alle goede neutraliteyt onderhouden in vaste hoipe dat den Keyser ende trijck eens middelen daertoe sullen voornemen, ende om de Coninginne van Engelant ende Coning van Navarre, opweckers vanden Turck, naer verdienste te doen loonen in vergeldinge van huer roven ende schempbrieven, Dat den Cardinal hoipt dat se nu metten Coning van Denemarck sullen helpen voorderen de bewillichde legatie aende Coninginne van Engelant, Coning van Navarre ende de rebellen, ende dselve tot recht en billicheyt dringen. Twelcke den Coning ende Cardinal met vruntschap oirboodich sijn tegen de Hansischen te erkennen. Dat se dese poincten willen erwegen ende op spoedichste daerop resolveren ende huer laten toecommen scriftelijck de antwoorde op gisteren gegeven, om seekerder rapport te mogen doen. Uyt dese propositie verstont men niet dan al te wel wat den Cardinal alomme tot naerdeel vande Nederlanden ende Engelant was drijvende, ende dat de voorderinge in Denemarck, onder anderen tot tbesenden van een legatie was geweest, hoewel men dese tijt hier daeraf geen goet bescheyt en hadde, nochte oick wat daerop soude volgen. Dit ende vande benautheyt vanden Cardinael confirmeerde oick ... Fervau, Hofmeester van Graef Willem, die met pasport tot Bruessel was geweest ende aldaer sulcx van verscheyden personen verstaen hadde, gelijck hij den 17^en Julij in den Rade van State rapporteerde⁺.

+ Zie de Gedenckweerdige geschiedenissen van Fredrich van Vervou, blz. 69 en volgg.

[Den 12^en Julij]

Den 12^en Julij ging de Engelse armade vande Duynen tseyl naer Plemouth toe, om haer te verstercken mette schepen aldaer geequippeert. Ten selven dage gingen de Noorthollantse schepen van voor Vlissingen t’seyl om de anderen te volgen, wesende anders de Heer Vere mette Engelse armade mede gegaen als Mareschal, daeraf hij hem te vooren als onseker hadde gehouden.

Ten selven dage compareerde in de Staten Generael den Ambassadeur Busenval ende leverde over seeckere brieven vanden Coning van Vranckrijck gescreven vuytet leger voor Amiens den 3^en Julij, houdende dat Busenval verthoinen soude sijne staet ende resolutie van Amiens te beleggen ende in wat termen hij daer was. Dat hij om sijn rijck ende reputatie te conserveren sulcke resolutie hadde moeten nemen, meest gesteunt op de beloften vande Staten, dat se huer mede in tvelt souden werpen om den viant aen te grijpen; dat hij huer nu sommeerde van deselve beloften ende

[p. 295]

versocht daeraf d’effecten te sien sonder vertreck, omdat den viant dan min sal konnen resisteren al hadde hij schoen alle sijn macht al bijeen, des hij in ses weken noch niet en kan hebben, daerentusschen men sulcken voordeel op hem sal konnen nemen, dat se hem daernaer onnut sullen sijn ende lastich, dat de Staten geluckelijck volbracht hadden verscheyden groote aenslagen, doen se den viant so veel niet en conden crencken, ende hij huer behulp so seer niet van doen en hadde, doen se oick so seer in hem daertoe niet en waren gehouden, als sij nu wel sijn bij tbesworen tractaet vande alliantie, dat se het daerom nu meer behoiren te doen, omdat se meer prouffijt voor huer ende huer geallieerde daermede konnen doen, als hij altoes van huer verwacht hadde, ende daertoe getracht de macht vande geallieerde bijeen te trecken, ende daertoe oick dickwils vermaent de Coninginne, die dien raedt niet en heeft konnen aennemen, maer haer seylen anders gedresseert heeft, daertoe hij haer geluck wenscht, opdat haer wapenen ende goede wille haer ende de gemeen sake niet onnut en sijn, dat men daerom hier, ter wijle van dien, de macht gelijckelijck wilt employeren, ende so se daertoe sulcken middel niet en hadden, dat se den viant souden konnen afbrueck doen, dat se dan hem met een deel van huer volck wilden assisteren in sijn beleg, daeraen hangt de conservatie van hueren besten vrundt, die se immer hebben sullen, ende die eer hem selven sal ontwijcken als de beloften sijn geallieerden gegeven, so lang sij in sijn regard van gelijcken sullen doen, begeerende dat men anders van hem niet en gelove, niettegenstaende alle apparentien, die men ter contrarie soude konnen bemercken, maer dat se op sijn woort souden betrouwen, daer noyt yemant bij en was bedrogen nochte wesen soude, als Busenval naerder soude verclaren, die daerop verhaelde dat den Coning selfs in tleger was, seer dede arbeyden om de stat te besluyten ende te approcheren om sijn geschut te planten ende de stat te beschieten; datter goede hoope was, dat hij de stadt soude becommen, indien men alleen van dese sijde sulck devoir dede, als men schuldich was om den viant te diverteren, ende sommerende den Staten van huere beloften in de alliantie gedaen. Versocht dat men terstont een leger te velde willen brengen ende een plaetse van importancie aentasten om den viant te diverteren ofte tot renforcement van des Conings leger dadelijck seynden 4000 ofte 5000 mannen te voet, ende gebruyckte daertoe seer veel redenen. De Staten Generael gaven hem voor antwoort, dat se daerop soude delibereren ende metten eersten hem vruchtbare resolutie laten toecommen.

[p. 296]

Ten selven dage was Sijn Ex^cie vrouch vuyten Hage vertogen met de guarde ende dede aenden Leydsendam een lange houten brugge prouven, die men over lande ende een grachte tegen een wal van een plaetse op soude konnen aenbrengen ofte cruijen ende so daerover stormen, ende naer dat se de brugge aengecroden ende in twater gebracht hadden, werde dselve so goet gevonden, dat wel 150 mannen daerop liepen sonder datter yet aen brack ofte dselve te seer insonck, ende mitsdien geacht, dat men hem daermede wel soude konnen dienen in plaetsen daer geen flancken en waren.

[Den 14^en ende 15^en Julij]

Den 14^en ende 15^en Julij waren Sijn Ex^cie, Graef Willem ende den Raede van State in de Staten Generael om te delibereren op tpoint van een leger te velde te brengen, ende naer lange overweginge ende sonderlings gedreven mettet dilemma van tversouck vanden Coning van Vranckrijck werde resolutie genomen, dat men tleger metten eersten te velde brengen soude, ende dat men daertoe uyt Vrieslant (mits tvertrecken vande Engelsen) soude moeten gebruycken ten minsten 15 vendelen knechten. Werde mede goetgevonden dat men eerst aentasten soude de stadt Rijnberck gelegen op den Rijn ende geenclaveert in tlant van Cleef, ende daernaer sien hoe de saken huer gedragen souden, om naer de Graefschap Zutphen te mogen gaen, doch men en conde het rendevous niet gevouchelijck leggen alleer verseeckert te wesen van Vrieslant, of sij oick tvoors. volck souden furneren, ende daerom werde den 16^en bij den Rade van State aen huer gescreven ende versocht, dat se daerinne geen swaricheyt en wilden maecken, maer middelertijt eenige binnenlantse forten met burgers doen besetten, ende om alle tselve noch beter te doen accelereren vertoogh Graef Willem den 17^en des avonts om naer Vrieslant te gaen. Middelertijt bescreef men mede d’een ende d’ander vande officiers, die men totten leger van noode soude hebben.

Den wagemeester Niclaes de Wael hadde sich in verscheyden ongetrouwicheyden in sijn ampt gepleecht, so in t’ontvinden van eenige heele wagens ende in exorbitante cortingen van dagen aende voerluyden vanden tocht in den jare 1595 gevallen, gedaen, die nochtans bij de landen betaelt waren, als in verscheyden valscheyden in der voerluyden quitantien gepleecht, seer verloopen, daerover hem bij den Fiscael vande Generaliteyt seecker criminel proces gemaeckt was, daervan eerst den 16^en in den Raet van State ten overstaen van Sijn Ex^cie ende Graef Willem, ende den 17^en noch ten bijwesen van Sijn Ex^cie de sake in tlange was bepleyt ende tegen hem versocht provisie van suspensie ende incarceratie. Maer sonder op

[p. 297]

dese provisie te disponeren werde terstont bij Sijn Ex^cie bescreven Aert Helling van Utrecht (een man naer apparentie tot sulcken last veel min bequaem), die den 22^en last gegeven worde alomme te trecken ende de wagens op te teyckenen ten getale waert mogelijck van 300, ende daerover bij provisie te commanderen, maer so hij tgetal hem belast niet en wiste te becommen, omdat Claes de Wael met sijne brieven onder den voerluyden een opritsinge ende weygeringe totten dienst hadde gemaeckt ende den tocht heel op de hant liep, ende ondertusschen Claes de Wael hem starck maeckte de wagens tottet volle getal toe noch tegen den gestelden dach gereet te hebben, heeft Sijn Ex^cie (die hem anders seer droegh) met dat pretext hem fintgens duergedragen ende in sijn staet doen continueren, onaengesien alle de voors. delicten, ende dat men hem eer behoirde gerechercheert te hebben op tscrijven van sulcke brieven ten ondienste vande landen, oick sonder de gestoolen penningen selfs te doen restitueren, daer nochtans apparent was, indien men den voerluyden de onthouden penningen hadde gerestitueert, men wagens genoech soude becommen hebben.

[Den 18^en Julij]

Den 18^en Julij werde in den Hage noch een brugge van culck gemaeckt ende dick op den anderen gevest, geproeft, om daermede over een gracht te mogen loopen sonder die te vullen, ende werde so heel sterck bevonden dat wel 150 mannen t’effens daerop mochten staen. Dese brugge was als de voorgaende van verscheyden stucken, elcx van 10 voeten lengte aen malcanderen gehecht, ende gestelt elck stuck op 2 wielen, om daernaer met een loop in een grachte gebracht ende overgestooten te mogen worden, ende hadde alleen dat gebreck dat de wielen ende assen te swack waren, so dat se in t’innestooten meest braken, hoewel anders de brugge door tgewelt van tvolck evenwel voortging ende goet was, waerom Sijn Ex^cie last gaf dat men de wielen dicker ende swaerder ende op een eenparige hoochte maken soude. Op dese brugge const men noch een brugge brengen, die heel hooch opsloegh, als men achter de steert nederhielt, dwelcke met trappen gemaeckt was, ende dienen soude konnen om te stormen tegen een wal ofte muyre, sonder bresche te maken.

Over eenige dagen was tot Amsterdam gearriveert een heer uyt Polen, die eerst uytgaf in sijn particulier hier in tlant te commen, wesende genaemt Paulus a Djialyn ofte anders Paolo Zalensky, maer daernaer liet verluyden te wesen een Ambassadeur vanden Coning van Polen. Desen quam den 19^en Julij in den Hage, ging den 20^en Sijn Ex^cie begroeten ende bleef bij hem te gaste, ende den 21^en dede audientie versoucken in de Staten Generael, die hij ten overstaen van Sijn Ex^cie ende den Raet van

[p. 298]

State creegh, wesende bij eenigen vande vergaderinge gehaelt, ende daernaer met Sijn Ex^cie innegecommen ontrent den elf uyren, leyde over een credentie van Sigismundus den derden, Coning van Polen, gedateert tot Warsou den 19^en May, houdende aende Staten Generael, dat hij om veel ende seer wichtige saken, ende sonderling om den tegenwoordigen stant van Cristenrijck beweecht was geweest haer dese besendinge te doen, dien hij geloofde ende bad dat se souden hooren als van hare eygen saken spreeckende ende presenteerde daerbij sijn goede affectie. Hiernaer proponeerde den Ambassadeur in Latijn ten bijwesen van sijne dienaers (die in de camer bleven) dat sijn meester bij meest alle de potentaten van Cristenrijck was versocht, ende voorts in aenmerckinge vanden tegenwoordigen stant vande Cristenheyt, die bij den gemeenen viant den Turck so seer gedilacereert worde, beweecht was om aende Staten te intercederen, ten eynde sij huer metten Coning van Spangien hueren natuyrlijcken heere vereenichden, vougende daerbij dat den Coning van Spangien de machtichste potentaet van Cristenrijck was, die oick de meeste macht soude hebben hem tegen den Turck te stellen, ten ware sijne macht mette Nederlantse oirlogen ware gedestineert. Dat men daerom in achtinge wilde nemen de groote macht van thuys van Oistenrijck ende van dien machtichsten Coning van Spangien, daer duer naer apparentie geschapen is dat de Staten ten lesten souden moeten ondergaen ende dan de uyterste verwoestinge gedoogen. Dat se mede wilden letten dattet den Coningen eyntelijck toequam over huere onderdanen te commanderen ende gebieden ende den onderdanen te gehoirsamen. Item dat den Coning van Spangien seer goedertieren ende sachtmoedich was, ende bereyt om alles te vergeven, ende dat se daerom huer metten eersten metten selven vereenigen ende vergelijcken ende huer onder sijne gehoirsaemheyt wederstellen souden, mits dat hij huer soude vergeven alle tgeene tot noch toe tegen hem misdaen ware, daeraen de Cristenheyt een grooten dienst in dese sware oirlogen tegen den Turck ende sijn meester den Coning een welgevallen soude geschieden ende dese landen vande sware oirlogen ende de periculen daeruyt te verwachten bevrijt worden. In dese sijne oratie werde gelet dat hij dselve so luyde pronuncieerde als ware hij een monick op een stoel geweest, ende wanneer hij van sijn meester sprack, des dickwils geviel, dat hij dan hem opheefde, als en ware daer geen grooter als sijn meester geweest; dat hij spreeckende vanden Coning van Spangien desselfs goedheyt, sachtmoedicheyt ende goedertierentheyt so seer prees als en ware geen Prince in de werelt sachter ende goedertierender dan hij, ende

[p. 299]

ten lesten dat hij de geheele oratie uitsprack met sulcken audacie ende confidentie als en hadde hij mer tegen een hoop jongens te doen gehadt, sonder hem oick te schamen den Coning van Spangien so seer te prijsen in presentie van Sijn Ex^cie, diens vader hij so leelijck hadde doen vermoorden ende noch hem oick naer sijn leven gestaen. Ende naerdat hij versocht was uyt te staen, waren de Staten niet weynich verwondert dese alarme van die cant te krijgen ende beslooten dat men hem metten eersten, doch mette civylste termen antwoorden ende depescheren soude, ende gaven last aen Johan vande Wercken (uyten heuren) om in conformiteyt vanden antwoorde te vooren den Keyser gegeven, in tLatijn, die voor desen Ambassadeur te ontwerpen, ende om niet gebonden te wesen van precise op sijn vertooch te antwoorden ende te schijnen met hem in communicatie te willen commen, werde goetgevonden sijn propositie niet over te nemen, ende daernaer werde hem aengeseyt dat de heeren op sijn versouck letten ende hem metten eersten antwoorde laten toecommen souden met bedanckinge van sijne moeyte ende de aengediende goede affectie van sijn meester. Hiernaer leyde Sijn Ex^cie hem over de groote sale af, daer hem gethoint worden alle de vendelen laest tot Turnhout vanden viant verovert, om te thoinen dat den viant so machtich niet en was, of men conste noch wel voordeel op hem krijgen, wesende een halve sauce op sijn propositie, maer hij passeerde voorts sonder hem merckelijck daermede te becommeren, ende des middags ging hij bij den Grave van Hohenloe eeten. Den 22^en waren de Staten Generael, Sijn Ex^cie ende den Raet van State vergadert om te arresteren de antwoorde, die men den Gesant soude geven, ende naer dat se gearresteert was, werde goetgevonden, dat men hem die op t’avont in sijn herberge soude brengen, ende dat eenigen vande Staten Generael ende den Raet van State souden mede gaen, om hem die te presenteren, hem te vergasten ende voorts te bedancken ende defroijeren sonder desen voorder met huere principalen te communiceren, omdat se des niet noodich en achten. Hier en tusschen hadde hij hem familierlijck beclaeght, dat hem docht, dat veelen een afkeer van hem hadden genomen tsedert het doen van sijn propositie, dat se qualijck pondereerden den macht van sijn meester ende wat quaet ofte goet hij soude vermogen huer te doen met aenrijginge vande vruchtbaerheyt van Polen, vande menichte van koorn, twelcke daer wies ende alle jaren in dese landen gebracht werde, meynende mogelijck dat den Coning tselve transport soude konnen verbieden, daerop hem geseyt worde, dat tegen het kooren uyt Polen commende alle jaren oick een groote quantiteyt

[p. 300]

gelts van hier naer Polen ging, willende seggen dat de Polen also weynich tgelt soude konnen ontbeeren als dese landen huer kooren. Des avonts quamen bij hem uyte Staten Generael de Heeren van Noortwijck, van Nievelt, vande Wercken, ende vanden Raede, Brienen ende Foock metten Greffier vande Generaliteyt, ende naerdat vande Wercke hem bij monde in Latijn verhaelt hadde de resolutie ende antwoorde der Staten, werde hem dselve noch bij den Greffier gelesen ende daernaer scriftelijck overgelevert, opdat se niet en soude mogen verdrayt worden, houdende dat de Staten Generael met reverentie verstaen hadden tgeene huer vanden machtichsten Coning van Polen was gedaen remonstreren, daerop sij naer communicatie met Sijn Ex^cie ende Raedt goet gevonden hadden te antwoorden:

1^o. Dat se geerne verstonden dat den Coning dese landen alle geluck toewenschte, daertegen sij hem weder toebaden lang leven, vruchtbaren ende gesonden raedt ende voorspoedich succes tegen sijne ende der Cristenheyts vianden.

2^o. Dat se met droeffenisse hebben verstaen den macht vanden Turck, ende de periculen daervuyt te verwachten, hoewel sij van andere canten daeraf mede bericht waren.

3^o. Dat de Staten metten Coning daeraf gelijck gevoelen hadden, dat, indien de Coningen ende Princen afleyden huer onderlinge querellen, ende de macht tsamen voughden, twelcke in de groote periculen tot noch toe niet en heeft konnen te wege gebracht worden, dat lichtelijck tvoors. quaet van Christenrijck afgeweert soude worden;

4^o. maer bedroeven de Staten huer dat den Coning van huere viant so qualijck bericht is, dat hij meynt dat t’oirloogh, twelcke sij mette uyterste noot gedwongen, voeren, oirsake soude sijn waerom den Coning van Spangien sijn gelt ofte volck tegen den Turck niet en soude mogen converteren,

5^o. gemerckt alle de werelt bekent is om wat saken sij nu so veel jaren dit sware ende calamiteuse oirloch voeren; oick en begeeren sij niet te disputeren wat auctoriteyt een Coning over sijn onderdanen heeft;

6^o. maer tgeene alle man bekent is, dat dese landen noyt Coning en hebben gehoirsaemt ofte onderworpen geweest, maer alleen huere Princen, die niet min, als tvolck van dien met seeckere wetten gebonden waren,

7^o. waerom, naerdien den Coning van Spangien nu veel jaren tegen dselve besworen wetten dese landen met onverdragelijcke tyrannie hadde verdruckt, hondert duysent menschen sonder reden hadde doen dooden,

[p. 301]

de Ambassadeurs (heeren), in Spangien gesonden opdat vande wreedtheyt mocht opgehouden worden, hadde doen vasthouden ende naer, tegen allen volckeren recht, doen dooden, ongehoirde schattingen sonder consent der Staten hadde ingevoert ende een ontellijcke menichte van volcke van alderhande qualiteyt uyte landen hadde doen bannen, en is immers niet te verwonderen dat de patientie ten lesten gebroocken, ende God huer de wapenen heeft doen nemen, mette welcken, onder tgebiet vanden rechten gouverneur, den Prince van Orangien, eerst die van Hollant ende Zeelant, ende naer oick de andere landen huer in vrijheyt hebben gestelt,

8^o. twelcke sij noch later gedaen hebben als de eeuwige tirannie ende wreedtheyt der Spangiaerden meriteerde ende de Staten ende heeren van andere landen ende rijcken wel souden gedaen hebben, die thonderste deel vande calamiteyten dese landen overgebracht, niet en souden hebben willen verdragen.

9^o. Ende al hebben de Staten uyt aengebooren liefde tot hueren Prince alles getenteert gehadt, om dese oirlogen af te weren, ende den Keyser, den Coning van Vranckrijck, Coninginne van Engelant ende Fursten van Duytslant daertoe geintercedeert, so en hebben se nochtans tot sulcx niet konnen commen,

10^o. twelcke de oirsake is dat sij, geen hoope tot een rechte pays meer hebbende, ende bemerckende dat den Coning van Spangien onder dexel van pays niet en trachte, als de verbontenissen der tsamentlijcke landen te breecken, de steden te overvallen, ende daerduer de andere landen te beswaren, naer veel duysent menschen in de oirlogen geslagen, veel steden geruineert ende naer alle calamiteyten geleden, tot anderen raet te nemen bedwongen sijn geweest,

11^o. tgeene dan allen volcken altoos vrij heeft gestaen om de onverdragelijcke joucken oick der Coningen, af te worpen, als met veele exempelen soude konnen geleert worden, is oick vrij ende geoirlooft geweest t’aldervrijste volck vande Nederlanden, te weeten, dat se gecommen sijn totte rechtveerdige ende nootelijcke verclaringe, dat hueren Prins van alle sijn recht was vervallen, als over veel jaren wettelijck is geresolveert ende bij edicte gepromulgeert. Ende hebben daernaer tot heere gekooren den Hartoge van Alencon, broeder vanden Coning van Vranckrijck, ende naer sijn doot, als oick te vooren, de oirlogen tegen den Spangiaert altoos gevoert onder tbeleyt ende regieringe vanden Prince van Orangien,

12^o. dwelcke schandelijck ende barbarischer wijse bij openbare prys

[p. 302]

vanden Spangiaert daertoe gestelt niet in d’oirlogen, maer thuys verradelijck omgebracht wesende, ende den viant daerduer den staet deser landen niet alleen geturbeert, maer gansch verlooren achtende, is nochtans dselve duer de hulpe van God Almachtich, daerop de Staten alleen steunen, onder de regieringe van sijnen soen den Prince Maurits bewaert, ende de landen sijn met sijne jaren aengewassen,

13^o. Ende aengaende den Coning van Spangien, wiens meyninge uyt tgunt voors. is, ten genoegen bekent wort, is openbaer, dat hij niet min en denckt als op het Turckse oirloch, maer alleen te becommen de heerschappie over alle Coningen ende Princen van Cristenrijck, onder pretext vande Romainse religie te voorderen.

14^o. Wat reden heeft hij anders gehadt totte oirlogen tegen Engelant, ofte om hem te vermengen onder de France oirlogen, ende dat rijck te affecteren, ofte te trachten de landen van Gulick ende Cleef vande rechte erfgenamen te diverteren, twelcke onlangs, onder anderen oick den Almiral van Arragon bij den Keyser gehandelt heeft, alles boven de lagen, die hij die van Aken ende Besançon, ende oick veele Staten, Stenden ende steden des rijckx, so men het seggen mach, leyt, ten ware om van alle saken in de Cristenheyt directeur te wesen,

15^o. Om tot twelcke te commen hij so seer tracht met aengeven van pays dese landen onder sijn gewelt ende derselver oude wetten onder de voet te brengen ende dan daerinne een magasijn ten oirloge te maken tegen aller rijcken princen, daerinne hij sijn gelt ende macht te water ende te lande soude houden,

16^o. twelcke overlange bemerckende de Godsvruchtige Coninginne van Engelant, dese landen met haer heeft verbonden,

17^o. ende om dselve saecke, onlancx mede een verbont opgerecht wesende tusschen den Coning van Vranckrijck ende dvoors. Coninginne, sijn oick dese Nederlanden daerinne aengenomen,

18^o. waeruyt de heere gesant lichtelijck sal konnen oirdelen dattet in dese stant niet gelegen is yet te openen van sijn aengevens aende voors. Princen ofte particuliere Staten vande provincien,

19^o. sonderlings in veelen geleert hebbende, dat bij den viant niet gedaen, nochte getracht en wort, dan om onder den soeten handel van pays sijn oirlochsrusen te bedecken ende d’onvoorsichtigen te bedriegen,

20^o. twelck sij hoopen dat Sijne Ma^t met ernst sal overleggen ende niet so veel toegeven de affiniteyt metten Spangiaert gemaeckt, dat hij niet noch meer en sorge voor de welstant vande gansche Cristenheyt.

[p. 303]

21^o. Aengaende de brieven van Coning Stephanus, voorsaet van Sijne Ma^t, daeraf mentie gemaeckt wort, is den raet van dien heerlijcken Coning in t’regieren van sijn rijcken ende landen seer aengenaem geweest.

22^o. Ende de Staten niet meer trachtende dan alle de Coningen vande oirsaken deser oirlogen ende huere alle actien te voldoen, hebben oick neerstelijck daerop geantwoort, sonderlings om te bethoinen hoe seer sij achten des Conings van Polen goede genegentheyt tot dese landen te mogen behouden.

23^o. In welcke genegentheyt tot sijne voors. Ma^t de Staten altoos sullen blijven, niet twijffelende of Sijne Ma^t sal oick onderhouden de gemeene coopmanschappen, die naer aller volcken recht, niet en mogen belet worden.

24. Voorts dat de Staten Sijne Ma^t allerdemoedichste recommandeerden twelvaren ende de staet deser landen, daertegen sij weder alle neersticheyt sullen doen, dat se de goede genegentheyt van Sijne Ma^t niet alleen conserveren, maer met alle middelen mogen meerderen.

25^o. Begerende oick dat de heere gesant desen Sijne Ma^t getrouwelijck wilt refereren, ende dese landen met sijn faveur vervolgen, des de Staten bereyt sullen sijn te verschulden so dickwils d’occasie daertoe sal gedragen.

Bij dese antwoorde worde hem mede behandicht een beslooten brief aenden Coning van Polen, houdende dat se met reverentie verstaen hadden tgeene sijnen ambassadeur in huere vergaderinge hadde geproponeert ende naer gewichticheyt der sake, metten Prince Maurits ende den Raede van State daerop gedelibereert sijnde, geantwoort hadden tgeene sij naer den tegenwoordigen stant ende t’argument vande legatie noodich geacht hadden, als dselve gesant Sijne Ma^t soude verhalen, begerende dat hij dselve antwoorde in gescrifte aenden gesant gegeven, ten besten wilde interpreteren, dat se in genegentheyt tot Sijne Ma^t alles sullen doen, wat in huer macht is, ende sonder prejudicie ofte schade vande Nederlanden kan gedaen worden, ende so metter daet sullen bethoinen, hoeseer sij altoos geacht hebben de goede genegentheyt der Coningen van Polen ende Sweden ende van Sijne Ma^t tot dese landen, biddende God, dat hij Sijne Ma^t ten gemeen besten vande rijcken van Polen ende Sweden, ende vande gansche Cristenheyt in lange gesontheyt wilt sparen. Dese brieven waren mede vanden 22^en, ende alleen aenden Coning gescreven, omdat men niet en sach dat den gesant eenige credentie van t’rijck tot sijn legatie hadde. De gesant bedanckte de heeren voors. hierop menichmael vande eere, die men hem bewees, ende vande expeditie, met verclaringe dat hij sulcx sijn meester ten besten soude rapporteren, ende bleven daernaer

[p. 304]

dvoors. heeren bij hem eeten, die hij alles uyt silver vergult dede dienen. Ende mits hij den 23^en Julij wilde vertrecken, ging Sijn Ex^cie voornoen tot in sijn herberge hem adieu seggen ende geluckige reyse wenschen, ende des naernoens waren lang bij hem om adieu te seggen de Graven van Hohenloe ende Solms, die hem veel propoosten vande tirannie vanden Coning van Spangien hielden, die huere beyde schoenvaders schandelijck hadde doen dooden, ende ten laesten vertoogh hij mette coetse van Sijn Ex^cie naer Rotterdam, om over Zeelant naer Engelant te gaen, daer hij seyde mede commissie te hebben. Men hadde al terstont naer sijn audientie afgeveerdicht naer Engelant, om de Coninginne te preadverteren van sijn comtste, van sijn propositie ende audacieuse maniere daerinne gebruyckt, daeromme men meynde dat hij aldaer civylder soude moeten spreecken, ofte dat de Coninginne hem wel so soude mogen overvallen, dattet hem huegen soude. De Staten hadden ordre gestelt om hem van Rotterdam met een oirlochschip naer Zeelant te doen brengen ende oick uyt Zeelant naer Engelant, ende hem alomme defroijeren, ende hadden Doctor Wijer gelast met hem tot in Zeelant te gaen.

[Den 22^en Julij]

Den 22^en Julij wast schoen weder. Men creegh tijdinge uyt Vranckrijck dat den Coning voor Amiens seer dede arbeijen om de stadt te besluyten ende sijn geschut metten eersten te mogen planten⁺. Dat den Hertoge

+ Het merkwaardige beleg van Amiens wordt door Carnero en vooral door Coloma uitvoerig beschreven. Onder de verschillende krijgskundige bijzonderheden, welke daarbij worden opgeteekend, vonden wij er eene, betrekkelijk het gebruik van lichtkogels met springlading, welke hier hare plaats moge vinden. Door alle schrijvers over de geschiedenis der artillerie, welke wij hebben kunnen raadplegen, wordt de uitvinding dier projectielen aan de Nederlanders toegeschreven, zoo als ook Landolt in zijn Militair woordenboek in het artikel ‘Lichtkogels’ zegt: ‘Het voorzien daarvan van eene granaat is voor het eerst door de Nederlanders bij het beleg van Ostende in 1602 geschied’. Evenzoo lezen wij in de Etudes sur le passé et l’avenir de l’artillerie van Louis Napoleon (tome 3^me, pag. 312): ‘On avait trouvé le moyen d’utiliser le projectile creux explosif en le plaçant à l’interieur d’une balle à feu ... Ici une grénade en fer éclate quand la balle à feu enflamme la poudre qu’elle contient. Les Hollandais s’étaient servis de ce projectile à la défense d’Ostende, et les Espagnols en avaient appris l’usage à leurs dépens’. Coloma evenwel vermeldt er niet alleen het gebruik, maar bepaaldelijk de uitvinding van, bij gelegenheid van de verdediging van Amiens. ‘Començando’, zegt hij, ‘algunos soldados Españoles à hazerse inventores de artificios de fuego. ... Labraron una cierta forma de granadas de fuego, para descubrir la campaña, y verlos que trabajavan; las quales arroxavan poniendolas en un trabuco, o morterete, y templando la polvora, conforme à la distancia adonde desseavan encaminalles (cosa que le tenian tanteada y reconocida de dia) davan con ellas por muy largo espacio mayor luz, que dieran doze achas encendidas. Tiravan de quando en quando otras con tal artificio, que por media hora tenian dentro de si materia que expeller, con daño de los circumstantes: y à dos ò tres vezes que lo hizieron, escarmentaron los enemigos, lo que bastó, para dexar arder à las unas y à las otras: creyendo que eran todas de aquella manera’. (Guerras de Flandes. Lib. X. pag. 449.)

[p. 305]

van Mercur seer arbeyde om treves te hebben, ende dat den Heere Desdiguieres in Savoijen gevallen was ende daer ingenomen hadde Sint Jan de Moriane, een plaetse gansch bequaem om geheel Savoijen van binnen te ruineren ende den pas te sluyten voor alle volck van oirloge, die uyt Italien naer de Nederlanden soude willen commen. Sijn Ex^cie stelde vast ordre op tgeschut, dat hij te velde wilde nemen, als 15 heele ende 15 halve canons ende thien veltstucken. Men dede mede haver ende ander amunitie coopen, om in tleger te gebruycken.

[Den 23^en Julij]

Den 23^en Julij quam Witus Caminga, gecommitteert in den Rade van State in den Hage, ende bracht bescheyt vande Vriesche compagnien, daeromme men te meer alle saken begonst te verhaesten ende Sijn Ex^cie noch den 24^en in den Raedt ging.

[Den 25^en Julij]

Den 25^en Julij was tamelijck weder ende werde last gegeven aen Jan Aertss. de Roij om aen te nemen 400 treckpeerden ende daermede den 30^en tot Gornichem te sijn ende den 31^en op den dijck tusschen Gornichem ende Dordrecht, om de scheepen te mogen optrecken.

Men hadde bescreven den Heere van Loockeren om in plaetse vanden Heere van Barchon als president in den crijsrade te besoingeren, dan gecommen wesende recuseerde sulcx, seggende dat hij daertoe niet wel qequalificeert en was, ende dat sijn private saken hem des oick niet toe en lieten, daerinne Sijn Ex^cie ende den raet geen contentement en namen ende deden daeromme daervan in de Staten Generael rapport, alwaer eyntelijck goetgevonden worde, dat men tot sulcx soude aennemen den Heere vanden Tempel, twelcken volgende met hem gehandelt worde op het tractement van 300 £ ter maent, daerop hij sijnen eedt dede den naestlesten deser.

[Den 26^en Julij]

Den 26^en Julij regende het seer. Men begonst de patenten alomme aen tcrijsvolck uyt te seynden, met last huer op den 5^en vande toecommende maent te vinden aen het Tolhuys. Men dede mede laden alle de amunitie, ende men belaste de commisen de scheepen te leveren tegen den 5^en aen sGraevenweert⁺, ende opdat men so weynich doenlijck vernemen soude, waer men tleger wilde brengen, werde een goede quantiteyt broots in Hollant gedaen backen.

Ontrent dese tijt creegh men tijdinge dat die van Amiens twee uytvallen gedaen hadden ende op den eersten seer redelijck ontfangen ende

+ Den 29^en Julij werd door den Raad van State ‘goetgevonden ende geresolveert, dat tot gerieff vande compagnien men yeder regiment zall toevoeghen een schip van vijftien ofte sesthien lasten’.

[p. 306]

terugge gedreven waren, maer des anderen daechs wederom uytvallende, een goet deel van een approche opgeslagen hadden, daerinne gebleven was den Heere van Fauckerolles met eenige andere Colonnellen ende veel soldaten.

Ontrent dese tijt quam in den Raede van State van wegen Groningen ende Omlanden Roelof Batting, in plaetse van Rengers ten Post, daeruyt gescheyden.

[Den 27^en Julij]

Den 27^en Julij was tamelijk weder, ende terwijle men doende was om de patenten uyt te seynden ende de amunitie te doen laden, quam desen nacht eenen van Bredae in den Hage, seggende dat den viant met wel 800 peerden voor de stadt sich hadde gethoint, ende dat tvolck uyt Vranckrijck weder terugge quam, daerom Sijn Ex^cie den burgermeester Montes den 28^en derwerts reysende, belaste, indien apparentie was dat den viant daer soude willen commen, dat hij tvolck alles niettegegenstaende de patenten soude ophouden, maer omdat men daernaer uyt brieven vanden Gouverneur van Bergen op den Zoom verstont, dat eenige ruyteren vanden viant tot Hoochstraten toe vervolcht hadden de ruyteren van Bergen, die in tlant tot aenden Demer waren geweest, ende dat se weder vertogen waren, heeft Sijn Ex^cie terstont naer Breda geschickt, om tvolck volgende de patenten te doen vertrecken, daertoe oick alle saken geprepareert worden.

Ontrent dese tijt ontfingen de Staten Generael een brief van eenen Escalles uyt Vranckrijck vanden 9^en Julij, houdende dat den Heere van Bellievres, ende den Generael vande Cordeliers seer handelden om een pays tusschen Vranckrijck ende Spangien te maken, dat se naer tleger voor Amiens bij den Coning getogen waren ende van daer naer Bappalme souden gaen, ende dat Villeroy daer oick volgen soude, so men seyde. Dat oick eenige brieven commende uyt Spangien waren afgeworpen, daeronder gevonden was een memorie bij den Coning selfs gescreven ende aenden Cardinael gesonden, houdende: dat hij den pays niet geheelijck conde tegenstaen, om niet geacht te worden alleen de Crystenheyt in roere te houden, maer wel pays wilde maken, als het tot sijne eere ende reputatie mocht wesen, te weten, dat de Francoisen vande Engelse alliantie renuncieerden ende huer met sijn onderdanen in Nederlant niet en bemoeyden, dat men Amiens soude mogen restitueren ende aenhouden om te behouden Chappelle, Dourlens ende Chastelet, ofte dat se ten minsten souden moeten gedemanteleert worden, maer dat hij Cales ende Ardres ganschelijck wilde behouden, gelijck mede Camerick, twelcke niet weynich

[p. 307]

en verstijfde het quade naerdencken, dat men tot noch toe op de Francoisen gehadt hadde, te weeten dat alleen de hardicheyt vanden Spangiaert den pays belette.

Dirck van Sipesteyn commis vande scheepen, was bij de Staten van Hollant belast mede naer tleger te volgen ende op de scheepen goede opsicht te nemen, ende daertoe mette selve naer sGravenweert te gaen, maer omdat Sijn Ex^cie eenige suspicie van correspondentie metten viant op hem hadde, uyt eenige advertissementen hem daervan gedaen bij de beleyders vanden aenslach op Venlo⁺, ende hij des nochtans niet claerlijck en wiste, ende evenwel bevreesde, dat hij vande quantiteyt vande amunitie ofte scheepen yet soude konnen adviseren, heeft hij hem belast niet mette scheepen, maer met hem over lant te volgen.

In t’eynde van dese maent worde geresolveert tpardon voor den heechmunter Hendrick Crayvenger, die nu vierdalf jaer gevangen hadde geseten, sonder dat men recht daerover hadde konnen doen, omdat die van Gelderlant hem begeerden in Gelderlant gerenvoyeert te hebben, ende de Staten Generael daertoe niet en wilden verstaen, ende om de protesten van Gelderlant wille nochtans tegen hem niet en consten doen procederen.

+ Zie den 15^en September en den 10^en October.