Journaal. Deel 2, boek 3

Vanden slach bij Turnhout.

Sijn Ex^cie als vooren ganschelijck geresolveert wesende een preuve op tleger vanden viant te doen, heeft bedectelijck vuytgesonden verscheyden commissarissen om t’volck daertoe noodich bijeen te brengen tegen den 22^en deser voor Geertruydenberch ende daertoe patenten vuytgesonden aen 50 vendelen voetknechten ende 16 vanen ruyteren, welcke commissarissen den 15^en, 16^en, 17^en ende 18^en vuyten Hage vertoogen. Den ritmeesters

[p. 212]

van Brabant werde mede alles gelast naer huer garnisoen te gaen ende aen Marcelis Bax gaf Sijn Ex^cie te kennen den tijt ende de plaetse vande bijeencomtste ende wanneer de ruyteren vuyt Bergen souden moeten vertrecken. Den Grave van Hohenloe tot Rhenen wesende om naer Duytslant te gaen, sulcx hoirende, is mede terugge getogen naer Gornichem ende heeft hem daer twee dagen gehouden, wachtende op den dach vande vergaderinge om mede daerbij te wesen.

[Den 19^en, 20^en ende 21^en]

Den 19^en, 20^en ende 21^en werde vast alle tvoetvolck tscheepe naer Geertruydeberch gebracht, ende de 7 vaenen van Nieumegen ende Overijssel quamen den 22^en in de Langestraete. Den 20^en des naernoens ging Sijn Ex^cie in den Raede van State ende communiceerde met huer desen sijn voornemen, twelcke hij te vooren om de sake secreet te houden niet gedaen en hadde ende is daernaer den 21^en vuyten Hage vertogen naer Dordrecht, van waer hij bescreven heeft de ruyterie van Bergen op den Zoom, om den 22^en tsavonts daervuyt te trecken ende den 23^en voor dach bij Breda in den Hage ⁺te wesen, volgens tgeene hij te vooren den ritmeester Marcelis Bax hadde in laste gegeven, ende is selfs den 22^en, tijdelijck tot Geertruydenberch gecommen met den Grave van Solms ende de Heer Vere, ende sijn aldaer mede in min als twee vuyren tijts so van Dordrecht als van Willemstadt ende Gornichem gearriveert de heeren Sidnei, Cloetingen ende alle de scheepen mettet volck ende amunitie, waeromme Sijn Ex^cie terstont de ordre gemaeckt heeft om des anderen daegs te marcheren, te weeten dat vander Noot beleyden soude een bataillon van 6 vendelen voetknechten, daernaer de Heere Vere 8 vendelen van tsecours, Dogwra 8 vendelen van t’regement vande Engelsen, Murray 10 vendelen Schotten in twee troupen, Cloetingen 6 vendelen Nederlanders, Herauguier 6 vendelen Nederlanders ende La Corde 5 vendelen van tZeus regement ende een Hollantse compagnie, doch dat voor dese troupe van La Corde marcheren soude den Generael van artelerie met 2 halve canons ende 2 veltstucken ende ontrent 80 wagens met amunitie ende vivres geladen. Ende so dese ordre genomen was, is buyten meyninge van Sijn Ex^cie mede tot Geertruydenberch gearriveert den Graef van Hohenloe, den welcken Sijn Ex^cie terstont de geheele sake communiceerde ende versocht de cavalerie te willen beleyden. Dese ordre aldus gestelt wesende, is Sijn Ex^cie des morgens vrouch beginnen te vertrecken met alle tvolck ende heeft de ruyterie van Bergen, van Breda, van

+ Prinsenhage.

[p. 213]

Nieumegen ende van tZutphense quartier op de heyde van Oisterhout gevonden, dwelcke gestelt hebbende in vier troupen, die van Bredae voor aen, die van Bergen daernaer, dan die van Nieumegen met Louys Laurens ende ten lesten Parcker met de 3 Engelse vanen, ende die van Conteler is also voorts gemarcheert ende des avonts met seer groote moeyte commen logeren tot Ravels een cleyne mile van Turnhout, mits dat de wegen alomme so seer nat ende slickich waren dat tvolck naulijcx over wech conde commen¹, daerdoor oick bijquam, dat de arriere garde heel laet ende metten duysteren nacht eerst arriveerde, ende dat de wagens ende geschut gedoolt wesende vanden wech naer Turnhout in den mont vanden viant souden gereden hebben, so se niet bij eenige ruyteren (die Sijn Ex^cie, omdat hij des bevreesde daertoe vuytgesonden hadde) en hadden terugge geroupen ende naer Ravels geleyt geweest. Daer sijnde sondt terstont Sijn Ex^cie aen allen oirden seer stercke wachten vuyt ende leyde ondertusschen met Marcelis Bax in deliberatie, waer men den viant best soude konnen aentasten, so hij bleef leggen, ende waer men tgeschut profijtelickst soude konnen stellen, ende daerinne achtende, dat ment mettet meeste voordeel achter de herberge vanden spiegel soude planten om also over de heele plaetse te domineren, is tijdinge vande wacht gecommen dat den viant hadde doen besichtigen een brugge tusschen Ravels ende Turnhout, waerom Sijn Ex^cie vresende dat hij dselve soude willen ofte trachten af te breecken, derwerts gesonden heeft Marcelis Bax mette 4 vanen ruyteren van Bergen om dselve te bewaren, die daer totten morgenstont toe bleven ende eenigen so naer quamen, dat se de wachten vanden viant sagen, hoirden ende spraken. Want hoewel den viant eenige tijdinge ontfangen hadde van vergaderinge van volck ten Berch, so en hadde hij nochtans niet willen ruymen dan op seeckere teyckenen, om sijn eere niet te verre te verloopen, sonderlings omdat hij noch onlangs bij hem gekregen hadde de vanen ruyteren van Don Jan de Cordua, Don Alonso de Mondragon, Don Jan de Gousman, Nicolo Basta ende Grobbendonck,

1 De ondervinding, op dezen marsch opgedaan, gaf Maurits eenigen tijd daarna aanleiding om bij den Raad van State aan te dringen op de vermeerdering van het aantal pionniers. ‘Sijn Ex^cie doet deur dheere thesaurier den Raede aensegghen dat Sijn Ex^cie op dese tochte bij experientie heeft bevonden dat deur gebreck van meerder pionniers het crijchsvolck int marcheren overmits de gebroocken weghen hem was debanderende. Dat daerom Sijn Ex^cie nodich solde achten dat noch eenighe pyoniers ofte gravers in waertgelt werdden aengenomen. Is daerop goetgevonden dat capitain Treurnyet sall worden verscreven.’ (Res. R. v. State 17 Febr. 1597.) Later werd besloten het aantal pionniers tot honderd te vermeerderen en daarbij behalve den kapitein eenen luitenant aan te stellen. (Id. 22, 24 en 26 Febr.)

[p. 214]

maer dese nacht in tseecker veradverteert wesende vande comtste van Sijn Ex^cie tot Ravels ende vande macht van tvolck, die hij bij hem hadde, als hij vuyte vieren, die dselve seer veel ende groote maeckten, mits sij meest nat waren, konden oirdelen, heeft ordre op sijn vertreck beginnen te stellen ende sijn bagagie met eenich voetvolck van alle regementen al van vier vuyren den 24^en Januarij des morgens vrouch wechgesonden naer Herentals ende is op tkriecken vanden dach met 38 vendelen knechten (te weeten 5 van ’tregement vanden Marquis van Trevicques genaemt de tierce de Napels, 12 van t’regement van La Barlotta, 8 van tregement van Achicourt (die nu t’regement van La Coquelle Gouverneur van Hesdijn heeft), wesende alles oude soldaten ende 13 van t’regement vanden Grave van Sults) ende dvoors. ruyteren vuyt Turnhout vertogen, ende over de engte ende twater vanden wech gecommen wesende, heeft sijn voetvolck elck regement in tochtordre gestelt van 9 ofte 11 de front, de musquettiers ende schutten voor ende achter, ende de piecken in t’midden, hebbende de ruyteren in drie troupen op de rechterhant, ende is also in goede ordre vertogen om een honorable retraicte te doen ende Herentals te mogen winnen⁺. Sijn Ex^cie meest al den nacht overgebracht hebbende mettet overleggen van dese sake, is mede mettet kriecken vanden dach opgetogen, ende commende over t’heyken aende strate van Turnhout, en hadde hij noch geen tijdinge vanden viant, daerom hij verscheyden ruyteren daer bekent vuytschickte om kontschap, die hem daernaer voor tijdinge brachten, dat de bagagie vanden viant al lange wech was, ende dat de leste van huere troupe recht vuyte Vrijheyt getogen waren, waeromme hij goet gevonden heeft alle sijn cavalerie te doen advanceren ende tvoetvolck so veel mogelijck volgen. De cavalerie commende vast aende Vrijheyt, hebben dselve een weynich op de rechterhant laten leggen, ende omgereden wesende, hebben den viant ontdeckt aende

+ De Spaansche schrijvers zijn eenstemmig omtrent het groote gevaar, dat de Spaansche troepen in het opene en onversterkte Turnhout liepen. Zelfs deelt Carnero de niet zeer vleijende bijzonderheid mede, dat de voornaamste aanvoerders om die reden niet bij hunne regimenten aanwezig waren en ze onder het bevel lieten van hunne luitenants. Varas noemt hij een ‘cavallero muy principal y gran servidor y aficionado al servicio del Rey, pero no tan resoluto como convenia en las cosas de la guerra’. Aan de besluiteloosheid van Varas wordt dan ook teregt de noodlottige uitslag van het gevecht hoofdzakelijk toegeschreven. Hij had te kiezen tusschen drie plannen: onversaagd voorwaarts rukken en den vijand aanvallen; zich in Turnhout zoo goed mogelijk verschansen en om versterking zenden; of wel terstond in goede orde den terugtogt aannemen. Hij koos, zoo als Coloma zegt, de slechtste partij, namelijk van niets te doen, en besloot eerst tot den aftogt toen het te laat was.

[p. 215]

voors. enge waterige passagie, die so enge was, dat mer een man te voet t’effens daerover conde commen langes plancken ter sijde liggende ende so waterich dat de peerden totten sadel toe daerinne gingen, welcke pas een stuck wegs van Turnhout lach, dan was den viant naer veel belets daer over al gecommen, eer eenich voetvolck van Sijn Ex^cie conde bijcommen. Sijn Ex^cie nu aen denselven pas commende, heeft in deliberatie geleyt of men dien passeren soude dan niet, te meer so achter dien pas noch veel lantweren ende ruychten waren bequaem tot een embuscade, ende dat den viant daer eenige musquettiers gelaten hadde om dien pas te bewaren. De meeste deel vande crijshoofden als den Grave van Hohenloe ende Solms metten Heere Sidnei waren van opinie, dat men dien pas niet passeren, maer den viant laten wech trecken soude, omdat alle tvolck daer in desordre soude moeten commen, ende dan bij den viant lichtelijck konnen verslagen worden tot groote oneere van Sijn Ex^cie ende van tlant. Alleen Vere ende Marcel Bax waren van contrarie opinie, remonstrerende de verminderinge vande reputatie van Sijn Ex^cie ende huer alles, dat men den vluchtenden viant niet en soude hebben dorven volgen. Daerop werde goetgevonden dat men 200 musquettiers (80 vande guarde beleyt bij den Lieutenant vander Aa, eenigen van des Graven van Hohenloe compagnie, eenige van Capiteyn Suits, beleyt mede bij den Lieutenant ende eenige van Achthoven) soude doen advanceren, om den viant te verdrijven. Marcel Bax riep dat Sijn Ex^cie den viant nu in de hant hadde, dat se hem niet en consten ontcommen, ende is te water ingereden met seeckere 5 ofte 6 peerden, ende Vere, om d’ordre vanden viant te sien, gevolcht. De musquettiers vanden viant en deden geen sonderling weer, maer eens geschooten hebbende ende daermede ter doot getreft een vande peerden van Bax, sijn gaen loopen ende is so den pas vrij geworden. Vere ende Bax hebben den viant naer gejaegt om sijn ordre te sien, ende siende Vere den cans so schoon, heeft alle devoir gedaen om de 200 musqettiers voors. te doen advanceren, om daermede den viant te schermutseren ende op te houden tot tvolck soude commen, als hij oick daernaer dede, om so veel tijts te winnen dat tvolck van Sijn Ex^cie met ordre soude mogen aencommen. Cort daernaer is Sidnei mede voor aen gecommen bij Vere, die met Bax maeckten ontrent 12 peerden, daermede sij den viant dickwils met groote pericule aenvielen ende oick altemet deden staen, omdat den viant niet wel en conde sien hoe veel musquettiers sij hadden, schickende dickwils aen Sijn Ex^cie om doch de troupen te doen avanceren, twelcke om den quaden wech niet wel en const geschieden, ende men

[p. 216]

tvolck duer gecommen wesende wederom in ordre moste stellen, daerdoor wel anderhalf vuyre verliep ende den viant vast veel wechs won, dwelcke gecommen wesende op de balderie ofte het Tielse hayken, heeft men perfect huere ordre ontdeckt, te weeten dat voor aen als avantgarde marcheerde t’regement vanden Grave van Sults, ende daernaer dat van Achicourt ende dan dat van La Barlotte, ende voor arrieregarde tregement van Trevicques doende de retraicte, daerbij den Graef van Waras selfs was, ende dat huere ruyteren in drie troupen op de rechterhant reden, daeraf eene altoes was neffens t’regement van Trevicques, waerom Vere niet geraden en vont de musquettiers op tvlacke te brengen, maer dede die achter de heggen omtrecken, om den viant also in t’onseecker te houden. Ondertusschen creeg Bax noch 8 ofte 10 peerden bij hem, die hem naergeschickt waren, daermede sij den viant aenliepen ende verscheyden faulse chargen op hem deden, die anders altoes voorts marcheerde om te winnen een engte t’eynde dit heyken leggende, daermede hij const gesalveert worden. Sijn Ex^cie hiervan verwitticht wesende ende siende dattet te lange soude vallen tvoetvolck over te brengen ende dan te marcheren, heeft hem geresolveert om den viant alleen bij de cavalerie te doen aengrijpen ende heeft den Grave van Hohenloe versocht mette 8 Brabantse vanen ruyteren voorts te rucken ende achter de heggen omme voorts te houwen om den viant op de heyde ende op t’ruym te benaeren ende vande voors. engte af te snijden, ende heeft Edmont gelast mette drie Nieumeesche vanen van achteren te volgen ende den viant aen te doen, ende daernaer oick doen marcheren Louys Laurens, ende eyntelijck Parker met 4 vanen ruyteren, ende tvoetvolck doen haesten soe veel sij mochten. Vere, die mette Heere Sidnei in groot pericule was, sondt aenden Graef van Hohenloe om eenich secours van peerden, maer denselven Graef, mogelijck meynende dat Vere al te veel wilde doen ofte te veel eere alleen halen, heeft des geweygert ende is in alle diligentie voortgereden om den viant aende rechterhant omme te onderscheppen, ende heeft so wel de gelegentheyt waergenomen, dat hij ontrent de avantgarde vanden viant op de heyde quam, ontrent een musquet schoot weechs alleer aende engte te commen. De ruyteren vanden viant dit siende, sijn gelijckelijk voor de avantgarde omgereden om op de slinckerhant van haer voetvolck te wesen ende huer also tusschen dselve ende de heggen te besluyten. Den Grave van Hohenloe merckende dattet meer als tijt was den viant aen te grijpen, heeft den Ritmeester du Bois gelast mette 4 vanen van Bergen op den Zoem in de arrieregarde ofte tregement van Trevicques te slaen, ende heeft de 4 vanen

[p. 217]

van Bredae doen houden om op de cavalerie vanden viant te passen. Ondertusschen hadde Marcelis Bax de schermutsinge verlaten ende was naer sijn ruyteren toe gereden, ende verstaende van du Bois den last vanden Graef van Hohenloe, is met sijne ende sijns broeders compagnie op t’regement van Trevicques in flancke aengevallen, treffende recht op de achterste piecken ende musquetten, ende of wel die met een groote furie op hem schooten, en hebben se nochtans geen sonderlinge schaede gedaen, want hij onder heure piecken is gecommen alleer die (door onverstant ofte onachtsaemheyt) gevelt waren. Du Bois ende Donck (die hij meynde dat met hem de front chargeren souden) sijn hem op de slinckerhant gevolcht. Edmont met de vanen van Nieumegen is met een gelijcke furie van achteren op tselve regement gevallen, ende bij hem waren de Heeren Sidnei ende Vere, die gestadelijck aende schermutsinge gebleven waren geweest. De ruyteren vanden viant siende dat dit regement in desordre quam, sijn sonder weer te doen gaen loopen, nemende de engte eer t’huer const belet worden. De Duytsen van tregement vanden Graef van Sults begonnen terstont te beswijcken, waeromme den Graef van Hohenloe metten Graef van Solms ende de ruyteren van Herauguier, Wagemans, Merwen ende Risoir op deselve mede aenvielen, die sonder merckelijcke weer te doen gelijckelijck in desordre quamen ende huer wapenen afwierpen. Vele vande ruyteren van Breda, die wel bereden waren, jaegden de ruyteren vanden viant naer, d’anderen deden niet dan vluchtende voetknechten verslaen. Sijn Ex^cie mette ruyteren van Parcker aengecommen wesende, ende siende dat alle de ruyteren aenvielen als voren, heeft Louys Laurens mede doen chargeren ende daernaer tot Parcker geseyt, dat hij Conteler mede soude doen treffen. Parcker dit qualijck verstaende, heeft met alle de vier vanen den viant, die al in desordre begonst te commen, aengegrepen; anderen meynen dat Parcker voortrijdende om tselve bevel aen Conteler te doen, de ruyteren meynende dat hij begonst naer de charge te gaen, voorts gehouwen souden sijn, waerdoor aen d’een sijde de Napolitanen ende aen d’andere sijde de Duytsen met sulcke desordre drongen op de regementen van Achicourt ende La Berlotte, dat die huer niet en consten ontdoen nochte ter weere stellen, maer geraeckte also gelijckelijck op de vlucht. Daer was doen te sien hoe de cavalerie onder gebroocken infanterie kan wercken, ende hoet dat elcken slach ende schoete een mensche tleven nam, want in min als een quartiere vuyrs sloegen sij van dit volck over de 2000 menschen doot, ende kregen alle de vendels, wesende de cavalerie, die sulcx dede, mette geenen die

[p. 218]

des viants ruyteren naer jaegden geen 800 peerden. Den Grave van Hohenloe, den Grave van Solms ende de Heeren Sidnei ende Vere queten huer hierinne wonderlijck wel, ende vande ritmeesters voornamentlijck Marcelis Bax ende Edmont, ende d’anderen deden oick alles seer goet devoir tot tverkrijgen van dese eerlijcke victorie, ende de ruyteren van Sijn Ex^cie waren mede meest so verwoet, dat se alles doot sloegen dat in huer handen viel, daermede sij den viant geen tijt en gaven om sich te r’allieren, hoewel veelen huere piecken naer sleijpende wech liepen om huer in d’eene cant ofte d’ander te bergen, so dat de heyde die vlack was ende hier ende daer veel waters hadde terstont vol doden ende vol wapenen lach, ende daeronder mede den Graef van Waras, die al in den begin doot geschooten werde. Dese victorie soude heerlijcker sijn geweest, indien daernaer niet gecommen en ware de groote desordre vande ruyteren van Sijn Ex^cie, omdat de ruyteren die den viant naerjaegden in desordre wesende ende eenigen gecommen sijnde aende bagagie vanden viant, ende die beginnende te plunderen, dselve ruyteren vanden viant (tsij omdat se, mits huere bagagiewagens in den wech stonden, niet wel duer en mochten, ofte omdat se de desordre sagen vande geenen die huer vervolchden) thooft gekeert hebben ende met 2 ofte 3 compagnien op huer vervolgers gechargeert, die terstont met sulcke desordre, als sij te vooren naerjaegden de vlucht oick namen ende quamen so confuselijck vluchten op tvoors. heyken, hoewel huer doen mer 40 lancien vanden viant volchden ende riepen so leelijcken dattet een attrap was, dat se oick meest alle d’andere ruyteren van Sijn Ex^cie (die mits tvervolgen ende verslaen van tvoetvolck waren verstroyt) met een grooten schrick deden vluchten, sonder te letten dat geen attrap en conste wesen, daer alle tvoetvolck vanden viant verslagen was. Tot dese laeste desordre holp veel dat de trompetten terstont alomme seer staken ende niemant bijnaest en wiste waer hem te rengieren, ende eenigen als Risoir ende meer anderen so seer vluchten, dat se selfs bij Sijn Ex^cie niet en conden opgehouden worden, die daeromme naulijcx 10 ofte 20 ruyteren const bijeenkrijgen om te mogen blijven staen, maer soude mede hebben moeten loopen, so Marcel Bax ende Edmont met 6 ofte 8 peerden bij hem niet en waren gecommen geweest om den viant thooft te bieden. Dese desordre is meest gestilt mit dat den viant terstont wech reedt ende konde daerom te min geremedieert worden, omdat men gansch geen ruyteren in ordre ofte troupe en hadde, om daertegens te mogen stellen, ende dat de ruyteren van Parcker onvoorsichtelijck hadden gechargeert ende niet volgende huer last bijeen gebleven waren, maer men bemerckte

[p. 219]

wel, so den viant met 100 ofte 200 geresolveerde ruyteren doen aengecommen ware, dat hij alle de ruyteren van Sijn Ex^cie met sulcke confusie soude weggejaegt hebben, dat niettegenstaende het verslaen van haer volck de victorie bij huer soude geweest sijn. Want hoewel doen de regementen voetknechten van vander Noot ende de Heere Vere al op de heyde gecommen waren en consten veele vande vluchtende ruyteren oick huer daer noch niet resolveren om te staen, daerdoor mogelijck dselve regementen mede in de misericordie vanden viant souden gebleven sijn geweest ende hebben moeten beter vechten ofte verslagen worden met groot gevaer voor de persoen van Sijn Ex^cie. Oick const men daervuyt wel afnemen wat van dese sake soude gecommen hebben, so tvoetvolck vanden viant beter gevochten ende huer also niet en hadde laten brecken ende in desordre brengen, hoewel nochtans de desordre van tvolck van Sijn Ex^cie, den viant noch veel volck coste, omdat veele ruyteren doen de desordre quam huere gevangenen dootsloegen. Naerdat dese desordre gecesseert ende de ruyteren wederom in ordre gebracht waren, heeft Sijn Ex^cie ontrent een groot vuyre tvelt gehouden ende is tusschen dry ende vier vuyren des naernoens wederom vertogen naer Turnhout, niet dervende den viant voirder vervolgen, vresende eenige meerder desordre onder sijn volck als hij te vooren gesien hadde. In desen slach die geschiede ontrent 1 vuyre des naernoens sijn vanden viant op tvelt doot gebleven ontrent 2250 mannen ⁺ (soe men tsedert verstaen heeft vande boeren, diese begraven hadden) ende daeronder den Graef van Waras, den oversten Lieutenant van La Barlotte met meest alle de officiers ende capiteinen, ende onder de dooden waren veel soldaten ten overvloet met conjuratien ende caracteren om niet gequetst te mogen worden, voorsien. Sijn Ex^cie kreeg mede 37 vendelen (wesende t’38^e onder tvolck vermist omdattet mer een stenge en was) ende de cornet ofte vaen vande ruyteren van Mondragon, te vooren in t’naerjagen gekregen ².De gevangenen waren ontrent 500, daeronder Jeronimo Dentice, sergiant major ende voorneemste raet vanden Graef van Waras ofte beleyder vanden leger, 8 ofte 9 capiteinen ende een jonger Graef van Mansfelt, vendrech vande compagnie colonnelle vanden Graef van Sults. Van dese gevangenen waren oick veelen so seer gequetst, dat men der naderhant wel 150 tot Turnhout heeft moeten laten, die niet en conden

+ Volgens Carnero verloren de Spanjaarden meer dan 2000 man.

2 Later werd aan elk soldaat, die een vaandel op den vijand veroverd en het aan Zijne Excellentie gebragt had, eene vereering van dertig gulden toegekend. (Resol. der St. Gen. 4 Februarij 1597.)

[p. 220]

vervoert werden, ende van alle dese trouppen en sijn boven de 300 mannen niet ontcommen, daer of noch wel 100 doot bloeyden vande quetsuren alleer tot Herentals te konnen commen, behalven dat ontrent 500 mannen vuyt alle de regementen voor vuyt waren om de bagagie te bewaren, die alles mede ontcommen ende bij tvolck van Sijn Ex^cie niet gesien en sijn. De ruyteren vanden viant hoorende de defaicte hebben selfs meest alle de wagens ende bagagie geplundert ende sijn also ontreden. Vuyt alle desen is wel te bemercken dat dese victorie Sijn Ex^cie meer toegecommen is door seeckere gehenckenisse Godes ende de groote desordre vanden viant als alleen vuyte vromicheyt van sijn ruyteren, sonderlings so van deselve ruyteren mer 7 doot gebleven sijn ende weynich gequest, daeronder oick niemant van aensien als den ritmeester Donck in tbeen gequetst, omdat den viant meest te vroug, te hooch ofte te leeg schoot, ende daernaer gansch geen weer meer en dede. Sijn Ex^cie op den avont wederom tot Turnhout gecommen wesende, daer hij tgeschut mettet regement van La Corde aenden moelen hadde doen blijven, doen hij den viant vervolchde, en heeft den Capiteyn vander Delft, gesommeert wesende, thuys niet willen opgeven, waeromme men des nachts daervooren geplant heeft de 2 halve canons ende 2 veltstucken ende den 25^en des morgens vrouch daermede beginnen te schieten, maer naer drie voleen gedaen, heeft vander Delft selfs begonnen te parlamenteren ende thuys overgegeven, mits aftreckende met wapenen ende bagagie, twelcke Sijn Ex^cie te meer consenteerde omdatter niet dan 60 man op thuys en was, ende dat hij daerom niet geraetsaem en vont dselve harde conditien voor te wennen, te meer so te voiren bloets genouch gestort was, ende hij metten eersten socht weder wech te wesen omme mette cortheyt van sijn reyse de victorie te merkelijcker te maken. Met tvolck van vander Delft is met een trompetter mede gesonden het doode lichaem vanden Graef van Waras, bij dewelcken onder andere papieren mede gevonden was een dubbelt van t’accoort op t’rantsoen van sijn broeder den Marquis van Waranbon gemaeckt, houdende dat hij soude mogen los gaen, mits betaelende 35,000 cronen in specie. Sijn Ex^cie soude alle de gevangen soldaten op twoort vande gevangen capiteinen hebben laten gaen, indien eenigen hem niet aengegeven en hadden, dat den Cardinael, op eenige plaetsen hadde doen publiceren het breecken van tquartier, waeromme Sijn Ex^cie metten voors. trompetter aenden Cardinael screef dat hij de gevangenen soude hebben laeten los gaen, maer eerst versocht verclaert te wesen ende te verstaen of hij gedacht quartier te onderhouden dan niet. Op thuys te Turnhout

[p. 221]

heeft Sijn Ex^cie soldaten vande compagnie van Herauguier doen leggen, ende is noch ten selven daege weder gekeert naer Breda ende commen logeren tot Kaen, daer hem wederom een groote desordre vande ruyteren openbaerde, omdat veelen dien nacht vuytet leger reden, hier ende daer naer huer welgevallen, verlatende also tleger, Sijn Ex^cie ende huere vanen, waerdoor bijquam dat Sijn Ex^cie den 26^en tot Breda commende seer weynich ruyteren bij hem hadde, die van Bergen van hem gescheyden wesende om naer huer garnisoen te gaen. Den 25^en snachts is Jeronimo Dentice voors. heymelijck opgestaen vande sijde vande ruyteren die hem gevangen hadden en also ontcommen, sijnde geen cleyn versuym, omdat men van hem mogelijck noch eenige secreten soude hebben mogen trecken, daertoe hij selfs gebruyckt hadde geweest.

Tvolck is meest weder gescheept ende naer huere garnisoenen gevaren den 26^en ende 27^en. Dese victorie heeft alomme in de landen een groote blijschap gemaeckt ende in allen steden daerover doen teyckenen van blijschap ende triumphe met luijen, schieten ende openbaer danck seggen maken, alse oick wel meriteerde, want behalven dat de Staten geduyrende dese inlantse oirlogen noyt sulcken victorie op den viant op een plaetse gehadt en hadden, nochte oick den viant op huer, so sal se den viant seer crencken ende in alle sijn voornemen veranderinge maken om tverliesen van so veel oude soldaten, daerdoor hij mogelijck naer sijn meyninge niet vrouch te velde en sal mogen commen, overmits de eerste nieuwe lichtingen niet meer en sullen konnen doen als de plaetse van dese vollen ende dat de lichtingen, die men noch sal willen doen te laet in den somer aenloopen sullen, ende daerom hem theele voorjaer houden in sulcken point, dat hij niet veel en sal konnen aenrechten, gelijc hij hier vooren selfs aenden Coning gescreven heeft. Sij sal oick den Francoisen ende Engelsen in den succes vande alliantie een goede hoepe ende gemoet geven ende voorts dienen om omme te stooten ende te renverseren alle handelingen van pays, die bedecktelijck mochten gedreven werden. Immers Busenval noch tot Middelborch wesende doen de tijdinge van dese victorie daer quam, ende eerst den 26^en vertreckende, hadde gescreven dat hij dselve so groot maken soude als hem mogelijck ware, om hem te beter mede te dienen. Dese victorie sal oick den Staten selfs sonderlings dienen, niet alleen om huer landen te bevrijden van eenigen inval, so het quame te vriesen, maer oick om de consenten bij de provincien te faciliteren ende lichtelijcker ende oick eer te doen dragen. Sijn Ex^cie is den 27^en vertogen ende gecommen tot Rotterdam ende den 28^en ten elf vuyre

[p. 222]

in den Hage, sijnde niet dan acht dagen vuyt geweest, waerom oick den Raet van State, Staten Generael ende Staten van Hollant hem terstont gingen begroeten, welcommen ende over de victorie congratuleren ende bedancken, dien hij terstont de desordre van sijne ruyteren verhaelde ende versocht, dat men middelen wilde voernemen om die in beter ordre te brengen. Den 3^en Februarij quam den trompetter naer den Cardinael gesonden wederom, met een brief vanden Cardinael vanden 28^en Januarij aen Sijn Ex^cie, houdende dat hij Sijn Ex^cie bedanckte vande courtosie aen t’lichaem van Waras gepleecht, dat hij noyt gedacht hadde tquartier te breecken als tegen sijn natuyre wesende, oick niet begeren en soude dat men hem oirsake daertoe gave, ende indien Sijn Ex^cie den soldaten op twoort los liet, dat hij ordre soude stellen dat in gelijcke occurentien den soldaten van dese landen van gelijcken soude wedervaren, wesende anders den brief in slechte termen gescreven, in den Raet van State geparapheert ende onderteyckent u goede vrundt; maer die van Sijn Ex^cie was onderteyckent geweest Uwe Altese onderdanige dienaer. Den trompetter bracht voor tijdinge dat t’lichaem vanden Graef van Waras aldaer so onaengenaem was geweest, dat ment terstont sonder eenige pompe tot Mechelen in de eirde hadde gesteecken ende hem trompetter niet eenen penning voor sijn moeyte willen geven. Tot besluyt van dese victorie werden alle de vendelen den 4^en Februarij in den Hage op de groote sale ten ooge van alle de werelt gehangen.