Journaal. Deel 1, boek 2

Tleger tot Bisselich.

[Den 18^en Augusti]

Den 18^en Augusti was het goed weder ende vertooch tleger vrouch voorbij Wesel naer Bisselich (een dorp gelegen tegenover Zanten op den Rijn) hebbende de avantgarde de ruyteren van Sijn Ex^tie mette troupen van Baelen ende Wermeloe ende de regementen vande guarden, Schotten, Brant ende vande Vriesen. De bataille hadden de regementen van Parcker, Duvenvoorde ende Graeff Philps, waernaer tgeschut ende de carroye volchde; ende de arriereguarde hadden de Engelsen en Chynsky. In tvoorbij trecken laste Sijn Ex^tie de oorlochscheepen voor Rees leggende, dat se terstont met twee scheepen naer Bisselich souden vaeren ende mette andere daer blijven tot dat de brugge mettet geschut ende amunitiescheepen aen souden commen ende dan daermede in alle deligentie opcommen. Tleger alsoe gecommen sijnde tot Bisselich ging alle de ruyterie logeren int dorp, ende tvoetvolck in tvelt buyten alle de huysen omme, in forme van een viercant van seer grooten begrip. Besuyden aenden dijck lach tregement vande 11 vendelen, dan de Schotten, in t'oisten laegen de Vriesen ende d'regementen van Duvenvoorde ende Graeff Philps ende ten noorden van tdorp tot aenden dijk laegen de Engelsen, alles in sulcker vougen ende in de lengte gelogeert dat t'een regement bijnaest aen t'ander raeckte, begrijpende soe in sich een seer groot quartier mettet dorp ende daeromme met

[p. 641]

minder vrese, omdatter niet dan twee advenuen voor den viant om aen te mogen commen waeren, maer soe het rontsomme hart ongebroocken lant hadde geweest soude het quartier wel tweemael te groot begreepen sijn geweest. Op den avont creech men tijdinge, dat den viant met sijn leger van Walsom wederom opgebroocken was ende gecommen logeren midden in den Dynslaecker Ham voornt. veel dichter aende Lippe. Oick verstont men dat de scheepbrugge ende andere scheepen tsavonts te Bienem souden wesen, niet konnende mits den contrarien wint voorder commen.

[Den 19^en Augusti]

Den 19^en Augusti was het heet weder ende begonst op den achternoen seer te regenen, ende omdat men noyt geresolveert was geweest mettet leger hooger te trecken als tot Bisselich ende oick de scheepen ende scheepbrugge noch niet gecommen en waeren, begonst men tleger te rectrancheren om tselve eenigen tijt hier te mogen houden, wesende den Raet van Staete altoes in tleger om met Sijn Ex^tie op alles te mogen adviseren. In tleger was groot gebreck van vivres, omdat de scheepen noch niet op en quaemen, maer eenige soetelaers met heur scheepen voor heene commende versachten tselve gebreck wat, te meer soe den wint op den naernoen wat veranderde. Des morgens voor den dach was den viant ontrent Wesel met eenige peerden aende ruyterwacht van tleger (die meest vande peerden afflaegen ende sliepen) ende quetste eenigen van heml., doch en creech niet dan een peert, omdat dselve vande wacht terstont opcommende den viant terugge dreven ende kregen weder een peert vanden viant. Op den avont creech men tijdinge dat den viant weder bij hem ontbooden hadde alle de garnisoenen van t'Overquartier Gelder ende Overijssel ende dat Graeff Frederick over de 700 mannen gelicht hadde vuyt Grol ende seer veel vuyt Oldenseel.

Ontrent dese tijt vertooch naer Vranckrijck den commis Francois Doubblet met een goede quantiteyt van buscruyt voor den Coning ende gelt om te betaelen de twee regementen Gascons bij den Hartoge van Bouillon aengenomen, volgende de resolutie ende consent der Staeten Generael.

[Den 20^en Augusti]

Den 20^en Augusti was het heet weder. In den leger was men doende om tselve te retrancheren ende verseeckeren. Op den naernoen quam aen tleger de scheepbrugge met eenige ponten met geschut ende eenige oirlochscheepen, daertoe men 200 mannen te convoy gesonden hadde over de reviere aende Zantensche sijde, maer de andere amunitiescheepen werden gelast tot Rees te blijven. Tbier ende broot was in den leger seer dier, mits de scheepen qualijcken conden opcommen. Men creech mede tijdinge dat tvolck van t'Overquartier ende Overijssel van daege in des viants leger

[p. 642]

wesen souden. Op den avont creech Sijn Ex^tie tijdinge dat den viant met 300 peerden naer sijn leger toequam, waeromme dselve alle de wachten daeraff verwittichde om heur veerdich te houden. Des avonts ontrent 10 vuyren quam den viant in t'noortoosten bij den moelen tegen het regement van Graeff Philps over aende ruyterwacht, die daer hielt de compagnie van Donck, dwelcke mette carabijnen veerdich den viant verwachten ende ontfingen, ende hoewel die compagnie daer alleen was en dorst den viant dselve nochtans totte trancheen toe niet forseren, maer weeck t'elcken weder aff, daerdoor de vaene van Donck middel hadde, om den viant mede tweemael te chargeren, maer omdat den viant een goede troupe peerden achter hadde en dorsten sij mede niet te seer innedrucken. Den viant eenige chargen gedaen hebbende alleen op die vaen, is weder terugge getoogen, sonder dat Donck hem voorder dorst vervolgen, soe omdat den viant starck was, als om sijn wacht niet te verlaeten, maer queet hem in desen seer eerlijck. Door dit aenvallen quam den alarme soe seer in tleger dat eenige trommelen geroert werden (hoewel terstont weder verbooden) ende dat alle de trompetten staecken ende de ruyteren alles aende trancheen quaemen maer eer se commen conden, was den viant weder affgetoogen. Den Graeve van Hohenloe ende Graeff Philps quaemen met eenige musquettiers buyten de tranchee maer quaemen oick te laet, ende hiermede eynde den alarme, hebbende Donck verlooren een peert doot ende een ruyter met een peert gevangen ende 6 peerden met schieten gequetst ende daertegens een peert vanden viant becommen.

[Den 21^en Augusti]

Den 21^en Augusti was het regenachtich weder ende was men in tleger doende om de reste van dien te retrancheren ende verseeckeren ende wegen ende gaeten te maecken, om in gelijcke aenvallen bequaemelijck mette ruyteren te mogen vuytcommen ende die ontdoen, ende omdattet meest al soe ongestelden weder was, heeft Sijn Ex^tie metten Raede beginnen in deliberatie te leggen off het beter waer mettet leger den viant te naerderen ende sien off men hem over Rijn soude konnen drijven ofte tleger te breecken ende tvolck alomme in garnisoen te brengen, dewijle hij achte het een ofte het ander noodich te wesen, daerinne den Raet niet volcomentlijck dervende adviseren, goet gevonden heeft te scrijven aende Staeten Generael om heur meyninge daervan te verstaen, ende genouch meynende dat t'leger van hier scheydende gebroocken soude werden, heeft goetgevonden, dat men vande 447 waegens casseren soude een goede partije vande swackste ende meest ontstelde waegens ende vande treckpeerden mede een goet getal. Op den avont creech men tijdinge

[p. 643]

dat den viant desen dach revue van sijn volck gedaen hadde, maer men en const het juyste getal niet wel verstaen, dan alleen dat se geweest waeren 18 vaenen ruyteren sterck ontrent 1400 peerden ende te voet ontrent 5500 mannen, daerinne gerekent de lichtinge vuyt alle garnisoenen. Desen dach quam in tleger den Heere van Fauckerolles bij den Coning van Vranckrijck aende Staeten Generael gesonden om te versoucken assistentie van volck ende van gelt totte saecken van Picardie, ende insonderheyt dat men eenige Nederlantsche vendelen soude willen senden binnen Cales om die plaetse te mogen bewaeren, soe den viant het hooft daer heenen mochte hebben. Hierop in de Staeten Generael audientie gehadt hebbende is terstont geordonneert dat men vijff Zeeusche vendelen naer Cales soude senden ende daertoe ordre gegeven, maer op tvoorder versouck is in voorder deliberatie geleyt, ende die naer Cales gedestineert waeren, bleven naederhant noch hier in tlant, omdat den Gouvernear van Cales swaericheyt maeckte van die te sullen ontfangen. Fauckerolles bracht onder anderen tijdinge dat den Coning meester was van theele Graeffschap van Bourgondien, vuytgeseyt Gray (twelcke hij geblockeert hadde ende daeraff men eenige daegen hiemaer tijdinge creech dattet bij appoinctement verovert was) ende Dolen ende dat de armee vanden Connestabel van Castilien meest gebroocken ende gedissipeert was, hoewel de saecken in Picardie niet soe wel en liepen.

[Den 22^en Augusti]

Den 22^en Augusti was het buych stormich weder ende werden vrouch de voors. brieven aende Staeten Generael gesonden, werden mede alle de waegens ende treckpeerden gemonstert ende de swackste aengeteyckent, die daernaer bij den Raede van Staete gecasseert werden. Werde mede bij Sijn Ex^tie ende den Raede geordonneert dat de 5 Zeeusche vendelen in tleger sijnde weder naer Zeelant souden trecken om naer Cales te gaen, soe de anderen noch niet wech en waeren, waertegen Graeff Willem hem starck maeckte vijff Vriesche vendelen in tleger te doen commen, soe men noch in dese quartieren bleeff ofte yet vuytrechten wilde. Op den avont creech men een groot getal brieven commende van Bruessel naer tleger vanden viant geintercipieert boven Berck. Daer onder waeren seer veel brieven meest houdende vande victorie vanden Graeve van Fuentes voor Dourlens, van t'veroveren vande stadt ende van seer veel desseinen, die hij noch hadde op Camerick, Cales ende meer andere plaetsen ende dat hij van meyninge was Camerick aentetasten, maer nopende de saecken alhier waeren daeronder twee brieven, d'eene vanden Graeve van Fuentes ende den anderen van Stephano d'Ivara gescreven

[p. 644]

aen Mondragon, houdende expresse last dat hij den Rijn niet weder passeren en soude, maer over Rijn blijven om der Staeten leger infructueus op te houden, dat se mette gemutineerde Italiaenen op een goede voet stonden ende die naer hem senden souden, soe haest tverdrach gemaeckt soude sijn, ofte soe hij middelertijt volck van doene hadde, mocht tselve laeten weeten, men soude hem metten eersten noch eenige regementen senden. Hiervuyt begonst men nu claerlijck te sien dat den viant den Rijn niet passeren en soude, maer blijven leggen tot dat Sijn Ex^tie soude scheyden, waeromme Sijn Ex^tie geheel begonst te inclineren dat men tleger breecken soude ende in garnisoen brengen soude, omdat hij mettet leger geen prouffijt en sach te doen, maer dat men tleger breeckende spaeren soude een groot deel vande extraordinaris consenten ende daermede den toecommende jaere off vrouch mogen te velde gaen, ofte een goet regement knechten lichten om met meerder macht te gaen, ofte oick soe den viant dit volck mede naer Vranckrijck dede marcheren noch desen jaere tleger te brengen voor den Bosche ofte voor Sluys, ende een van die plaetsen te veroveren, ofte noch in de Twente eenige veroveringe te doen. In somma liep sijn meyninge daerop datter meer prouffijt voor de landen gelegen was in tbreecken dan in tcontinueren vanden leger, om welcke consideratien wille den Raede mede van tselve advis was, maer omdat se tleger niet en dorsten breecken sonder expres consent vande Staeten Generael ende de Heeren Aleman ende Foeck, Raeden van Staete metten Tresorier de Bye van meyninge waeren naer den Haege te gaen, heeft men goetgevonden dselve mede te lasten desen aende Staeten Generael te verthoonen om heure meyninge hiervan te verstaen ende dien onvermindert (mits men achte dattet leger niet meer en soude konnen vuytrechten) heeft men last gegeven alle de waegens tot op 200 naer te casseren ende de treckpeerden mede op 200 naer. Desen dach dede men in tsuyden een groote tranchee maecken vanden dijck aff totte reviere toe, om de heele Weert voor Bisselich leggende daerinne te begrijpen, twelck noch een seer groot quartier was, hoewel daer geen volck, maer alleen de treckpeerden op gelogeert waeren, in vougen dat tleger mits dese tranchee contineerde wel 205 mergen lants. Oick quaemen in tleger den Heere van Oyen ende Comans, Raeden van Staete metten Secretaris Zuylen.

[Den 23^en Augusti]

Den 23^en Augusti was het tamelijck weder ende was men in tleger doende om tvolck in de slachordren te addresseren. De Heeren Aleman, Foeck ende de Bie metten Secretaris Huygens vertoogen naer den Haege

[p. 645]

mette last heur op gisteren gegeven, te meer soe tleger vanden viant stille bleeff leggen, daeromme Sijn Ex^tie, ende om die van tlant van Cleeff over de reviere leggende vande excursien te verschoonen de brugge noch niet en dede slaen, hoewel dselve al den 20^en aengecommen was.

[Den 24^en Augusti]

Den 24^en Augusti was het tamelijck weder maer begonst op den naernoen ende nacht seer te regenen. Men exerceerde noch eenich volck in de slachordren, men casseerde voorts alle de waegens tot op 200 naer ende alle treckpeerden tot op gelijck getal ende men gaff last dat se op morgen vertrecken souden mette Zeusche compagnien.

[Den 25^en Augusti]

Den 25^en Augusti was het buijch ende regenachtich weder ende vertoogen vuyten leger de 5 Zeusche vendelen met alle de affgedanckte waegens ende treckpeerden. Over eenige daegen was weder in den Haege gecommen den Ambassadeur van Engelant Botley om te vervolgen sijne voorgaende commissie, met expresse last hem met geene middelen te laeten bewegen om daervan te desisteren ende was in Engelant seer qualijcken genomen, dat hij te vooren gesonden sijnde om de liquidatie te solliciteren, hem bij den Staeten hadde laeten induceren ende bewegen om voor heur aende Coninginne te intercederen ende versoucken dat de saecken mochten vuytgestelt werden, waeromme hij nu met veel meerder ernst als te vooren dvoors. liquidatie schijnende te moeten vervolgen ende eenige gereede penningen in minderinge vande schult, mitsgaeders verlichtinge vande loopende lasten, hadde op gisteren overgelevert seeckere missive vande Coninginne van date den 27^en voorleden, daerinne sij verclaerde de oirsaecke waeromme sij heuren Ambassadeur soe lange heeft opgehouden, geweest te sijn sijne sieckte, alsoe sij op d'vuyre van sijn rapport al geresolveert was hem daedelijck wederomme te senden, dat se alsulcken antwoort vande Staeten Generael niet verwacht en hadde daerinne sij soe qualijcken was te vreden geweest, ten waere de brieven van heml. sulcx selffs getuycht hadden, dat se niet soude hebben konnen geloven, al hadde schoen heuren Ambassadeur selffs gescreven, dat een lichaem vergadert van een getal treffelijcke personagien, wijs ende geverseert in de werelt, die soe wel konnen oirdelen van persoonen ende tijt, soe een qualijck gefondeerde resolutie soude hebben konnen nemen. Ende hoewel sij haer dus lange hadde onthouden van eenige moeyte te doen tot becomminge vande penningen, soe was het nochtans dat se vastelijck hadde geresolveert t'selve alsnu te doen, datter oick geene redenen en waeren waeromme men tselve conde weygeren, hoe wel mogelijck vuyte woorden van t'accoort wel yet gevonden soude werden om tijt te winnen ende

[p. 646]

eenich argument te pallieren, een saecke die se noyt gewacht en hadde vande geenen die se soe veel goets gedaen heeft. Ende hoewel d'eerste oirsaecke, waeromme dese landen secours van haer hebben getrocken voor God ende de werelt bestant sijn, dat nochtans dselve tsedert gedient hadde voor pretexte aen alle degeenen die op haer yet hebben willen doen, ende soe dit notoir is, gelijck mede dat sij naest God d'eenige oirsaecke is vanden stant vande landen soe dselve jegenwoordich is, soe en hadde sij geenen smaeck konnen nemen in de subtiliteyten, die men vuyte woorden heeft willen trecken, dewijle men daervuyt te sien heeft hoe weynich sij in den vuytersten noot den Staeten de handen heeft willen binden, achtende dat de weldaeden die sij tlant doen soude den Staeten de herten t'eenemael souden verbinden, waerin, hoewel sij niet gevolcht en hadde t'exempel van veel wijse Princen, die met diergelijcke occasien hebben konnen prouffijt doen, soe hadde sij nochtans desen voor aengenaemste geacht. Ende soe verre sij bevint dat de Staeten hier niet en accommoderen thaerder voldoeninge, maer dat se volharden in tdilayeren, dat se dan met openbaere protestatie aen alle de werelt sal condt doen, dat se haer soe gevoelt vander Staeten gedraegen, dat se haer ganschelijck van dat jock, dat soe lange op haere armen gelegen hadde, sal ontslaen, dat se haer voorts gedraecht tottet seggen van heuren Ambassadeur, verwachtende dat de Staeten niet meer en gebruycken van alsulcken ijdelen versetten om de saecke te vertrecken, opdat se geen oirsaecke en hebbe alsulcke resolutie te nemen, alse niet gaerne doen en soude soe t'interest van haere eere haer daertoe niet en dronge. Desen brieff was geteyckent vostre tres affectionnee bonnee amye si le meriteres Elisabath reg. Hierop hadde Botley op huyden verclaert ende geproponeert dattet niet noodich en was wederom te verhaelen tgeene hij t'anderen tijden hadde geseyt, omdat hij seer onlancx van hier was vertrocken ende dat hij achte de memorie van alles noch versch te wesen, dat Haere Mat. ende Raeden in ripe deliberatie geleyt hadden het scrijven vande Staeten Generael met alle tgeene hem soe int generael als particulier bij eenigen van slants wegen geseyt was, dat alle tselve niettegenstaende hij in last hadde haer te seggen, dat Haere Mat. in egeene maniere en const goetvinden het refuseren van een soe oprecht ende redelijck versouck gedaen van wegen een Princesse die vande landen meer meeriteerde als t'eenigen tijden gedaen hebben alle de Princen van Europa, ende daeromme niet en hadde konnen voorbij wesen hem weder herwaerts te senden om den Staeten hartelijcken te solliciteren beter op heure saecken te dencken ende de provincien

[p. 647]

desen voor te draegen met gedenckenisse vande grootheyt vande verdienste van Haere Mat., heur daerinne dienende met heure sonderlinge wijsheyt ende dexteriteyt om die te trecken tot behoirlijcke bekentenisse; dattet lange was dat Haere Mat. de assistentie heeft begonst, dat de vuytputtinge van haere tresoiren ende het verlies van tleven van haere lieve onderdaenen ende de noot die se van gelt ende volck heeft in haer eygen lant alleenlijck om den Staeten geprotecteert te hebben van grooten gewichte sijn, sulcx dat haer noodich is hulpe van allen canten ende dat de Staeten nemen gelijck aensien op haere, als sij gedaen hadde op der Staeten state in heur aldermeeste noot, om twelcke te doen, hoewel heur middelen niet soe en waeren, als men soude wenschen, soe ist nochtans dat aensien genomen op de vermeerderinge, die sij alreede gehadt hadden door t'middel van Haere Mat. naest God, sij God loff de middel hadden om te doen, sonder heur grootelijcx te quetsen. Ende om heur naecter te verclaeren d'intentie van Haere Mat. op dien poincte, dat de somme die sij hem expresselijcken bevolen hadde te solliciteren was van 100.000 C^m £, die sij versocht haer nu betaelt te werden, ende aengaende de reste, dat de Staeten eenigen in Engelant souden seynden om mette geene van haerentwegen te deputeren, alle reeckeningen dien aengaende te sluyten ende op t'remboursement ordonneren, ende opdat sij mochten weeten dat de redenen gewichtich waeren ende egeen vertreck en conden lijden, dat sijne last was heur te doen weeten, dat soe men hem niet en accommodeerde met een eerlijck bot in proportie vande grootheyt vande schult ende weerdich coninglijcke aenveerdinge, dat sij niet alleen terugge en soude roupen alle haer forcen in der Staeten dienst wesende, maer bij openbaere protestatie kondt doen met welck loon sij vande Staeten Generael vergolden wert voor soe heerlijcken langen secours ende dat se in tleste geresolveert was, veeleer dan haere eere te hangen aen sulcke onweerdigen (daer den gemeynen viant sich om verblijt) dat sij haer beraeden sal van eenich ander middel, twelck mogelijck sulcx sal wesen, dat geensins conform en is noch aen haere natuyre, noch aen haer affectie, die sij ende haere voorsaeten dese landen gedraegen hebben. Daer aen d'andere sijde haere geliefte is, soe men haer in dese saecke genouch doet, naer twelcke sij haer wel verwacht dat sij nimmermeer moede werden sal de Staeten goet te doen, schickende haere actien soe naer de Staeten actien ende totte behoudenisse van haeren stant (wel verstaende dattet niet en sij tot haere seer groote schaede) dat dselve t'allen vuyren meerder redenen sullen hebben haere vrientschap ende gebuyrschap te achten ende prijsen, als van yemant die oyt was onder de

[p. 648]

Princen ofte natien van Europa ende was onderteyckent Tho. Botley. De Staeten Generael en waeren met dit versouck niet weynich becommert, om drie redenen, d'eerste datter geen gelt in tlant en was ende oick geen raet om gelt te vinden, ten minsten ter competentie van soe een somme toe, de tweede, dat se de landen soe hardelijck dreigende was, soe men haer niet en accommodere, waeromme men vreesde dat se door vrouwelijcke dollicheyt wel mocht commen tottet nemen van een resolutie tot der Staeten bederff streckende, tsij met ons oirloch te maecken ofte haer metten Spangiaert te verdraegen ende om haer penningen wederom te hebben, hen in de landen inne te stellen, daertoe sij al te goede middel hadde met Vlissingen ende den Briel in heure handen sijnde, hoewel sulcke resolutie mettertijt heur alsoe schaedelijck soude vallen als den Staeten, ende ten derden, omdat de Coninginne begeerde dat men de liquidatie in Engelant soude maecken (daer se te vooren gepresenteert hadde die hier te doen) daertoe de Staeten quaelijcken sullen verstaen, omdat men den gedeputeerden daertoe in Engelant te seynden aldaer lichtelijck met auctoriteyt soude doen passeren tgeene men hier te lande met goede redenen soude mogen affslaen. Ende in somme vreesden meest dat vuyt dese liquidatie niet en soude konnen volgen als een al te groote beswaernisse voor tlant ofte (soe men slants gerechticheyt wilde voorstaen ende niet al passeren, dat de Coninginne wel begeeren soude) de viantschap vande Coninginne ende vande Engelsen, saecken die geen van beyden tlant wel en passen, besonder in een tijt daer den Coning van Vranckrijck (voor wiens viantschap men in tweygeren mede seer vreesde) door Fauckerolles soe heftich om secours te hebben was aenhoudende, daertoe mede penningen souden moeten wesen.

[Den 26^en Augusti]

Den 26^en Augusti was het noch buijch ende regenachtich weder, twelcke de wegen ende landen in ende omme tleger seer quaet om te gebruycken maeckte. Men ontfing in den leger brieven vande Staeten Generael, houdende dat sij om te vervallen de voorder oncosten vanden leger een ander deel vande extraordinaris oncosten innegewillicht hadden om in gelde te furneren ende daertoe al gesonden aende provintien om de penningen te ontfangen, daervuyt men oirdelde dat heure meyninge was, dat men tleger continueren soude, dan omdat ten date vande brieven de gedeputeerden vanden Raet noch niet in den Haege gecommen waeren; ende men daeromme niet en wiste off heur rapport de saecken soude veranderen, en const men daerop noch niet arresteren, hoewel veelen vreesde dat om te favoriseren de Fransche saecke men tleger wel mocht

[p. 649]

doen continueren. Op den middach brachten ontrent 150 peerden vanden leger van Sijn Ex^tie inne 56 peerden vanden viant becommen recht voor des viants leger ende waeren meest peerden vande officiers van tvoetvolck, die om vouragie reeden. De jongens die bij de peerden waeren lieten se op drie naer alles loopen, ende soe sij noch wat gebleven hadden, souden se apparentelijck veel ruyterpeerden om vouragie rijdende becommen hebben. Eenige voetknechten van tleger mede vuyt geweest sijnde brachten op den avont noch inne 12 gevangenen vanden viant, die anders niet en wisten te seggen, dan dat heur leger noch stille lach ende dat daer geseyt werde dat Camerick belegert was. Desen dach quam in tleger den Heere van Warmont, Almirael, die desen somer in tleger niet geweest en was.

[Den 27^en Augusti]

Den 27^en Augusti was het regenachtich weder. De Schotten versochten onder den heuren eens de targes a la romeine gemaeckt ende bevonden dselve van sonderlinge cracht om een bataillon piecken te breecken. Casijn vander Hel vertooch vuytet leger naer Arnhem. Op den naernoen quam den viant tusschen tleger ende Rees aende Zantensche sijde op den oever van twaeter ende schoot naer eenige scheepen die opquaemen, schietende in t'eene schip een man doot, waeromme veel scheepen weder terugge voeren. Ontrent dese tijt creech men vaste tijdinge dat Camerick belegert ende van volck ende amunitie van oirlooge onvoorsien was, waeromme men bevreesde dat de stadt wel mocht verlooren gaen. Men creech mede tijdinge dat t'arrest in Spangien van nieus op alle de scheepen ende comptoiren gedaen affgedaen was, waeromme de Staeten mede affdeden doen t'arrest op alle de scheepen naer Spangien gedestineert om alle voorder verlies te beletten.

[Den 28^en Augusti]

Den 28^en Augusti was het seer regenachtich weder, waeromme men in tleger stille was. Den viant was met eenige peerden recht tegen Bisselich over op de reviere, daer hij eenigen vanden leger gevangen creech, die overgevaeren waeren om te moescoppen ende tcooren vuyte dorsschen, jae quam soe naer dat hij naer eenigen in de reviere schoot. Hierdoor ende tgeene gisteren geschiet was, sach men wel dat de passe langes de reviere seer onveylich werden soude, soe de brugge niet geslaegen en werde, daertoe Sijn Ex^tie om de redenen voors., ende om de intercessie van die van Cleeff niet en wilde verstaen, hoewel tselve wel een dierte in tleger maecken mochte om de vrese die de soetelaers in t'opcommen sullen hebben.

[Den 29^en Augusti]

Den 29^en Augusti was het windich regenachtig weder ende was men in tleger noch doende om tvolck in de slachordren te addresseren. Vuyten

[p. 650]

leger vertoogen vrouch naer Hollant den Graeve van Hohenloe ende den Generael van tgeschut. Van tleger waeren vuytgereden om stroy ende vouragie te haelen ontrent 50 waegens, daer se meer als een mijle weechs om mosten rijden, mits men alle de huysen ende woeningen ontrent tleger in sauvegarde genomen hadde ende soldaeten daerop gestelt om die bewaeren. De waegens hadden bij versuym bij heur niet dan thien ruyteren tot convoy ende sijnde een goede mijle van tleger ende onvoordachtelijck innegereden den wech naer thuys te Weert, werden bij ontrent 60 peerden vanden viant aengedaen, die meest alle de peerden naemen, mits de voerluyden het ontliepen, maer omdat hij niet voorsien en was van halssters, sijn hem veel peerden weder ontloopen ende bij de voerluyden wedergekregen, soe dat hij alleen wechgebracht heeft 83 peerden van slants waegens ende 5 van anderen met 14 voerluyden, die hij naer Weert gevoert heeft. Hieraff de tijdinge commende in tleger, heeft men alle de ruyteren te peerde doen gaen ende vuytrijden om den viant den wech te couperen, soe hij weder naer sijn leger hadde willen keeren, maer omdat hij naer Weert getoogen was, en hebben se niet vuytgerecht. Hierinne was een groote faute gecommitteert, te weeten, dat men wel 3 vuyren te vooren advertissement gekregen hebbende, dat den viant op de baene was, men de waegens geen voorder convoy naer geschickt en hadde.

[Den 30^en Augusti]

Den 30^en Augusti was het betrocken windich weder ende laegen die legers alomme stille. Vuyten leger werden wechgebracht ende naer Emmerick geleyt alle de rijdpeerden, coutse ende bagagie vanden Graeve van Hohenloe ende vanden Generael van tgeschut, daer den viant met eenige peerden naer reedt, maer en consten se niet innerijden, overmits de anderen seer wechreden ende voor hem tot Emmerick quaemen. Hieraff tijdinge aen tleger commende dat de coutse ende peerden al genomen waeren, is de vaene van Wermeloe op de wacht sijnde naer gereden, seyndende een peert terugge om ander wacht te doen commen ende sijn den viant in haeste gevolcht naer Emmerick toe, ende daer verstaende dat den viant door de stadt gepasseert ende soe stracx over Rijn gescheept was, sijn mede overgescheept ende hebben hem naer Goch vervolcht, maer die van Goch den viant innelaetende slooten Wermeloe buyten, waerdoor sij den viant niet en kregen. Dit siende de ruyteren van Wermeloe, hebben alle de beesten voor de stadt genomen ende die naer tleger gebracht, sustineerende die goede prinse te wesen, omdat die van Goch geen oprechte neutraliteyt en hadden gehouden, doch werde dese saecke eyntelijck met accoort affgedaen. Sijn Ex^tie siende dat door de

[p. 651]

sauvegarden soe dicht om tleger verleent de vouragie alle daechs met meerder pericule most gehaelt werden, heeft alle dselve sauvegarden doen opseggen ende de soldaeten doen contremanderen, ende omdat tselve subitelijck geschiede, hebben veel huysluyden heur beesten ende haven verlooren, alleer die te hebben konnen wechbrengen.

[Den lesten Augusti]

Den lesten Augusti was het regenachtich weder. Milord Borreis mogelijck veradverteert sijnde vande dreygementen die de Coninginne de Staeten dede doen, is seer subitelijck vuyten leger naer sijn garnisoen vertoogen, om daer goede opsicht te draegen, dat de Staeten daerop niet voor en naemen maer liet de 150 mannen met hem gecommen noch in tleger. Eenige voetknechten vanden leger vuytgeweest sijnde brachten gevangen inne 2 ruyteren ende 3 peerden vanden viant, die anders niet en wisten te seggen dan dat heur leger noch stille lach. Oick omdat men gesien hadde dat den viant op de vouragiers van tleger meest aenquam over eenige bruggen ende gedempte slooten, heeft Sijn Ex^tie vuytgesonden 200 mannen te voet met een goet deel pioniers, om alle dselve bruggen aff te werpen ende de slooten weder te ontdempen ende op te schieten, om alsoe heure aencomptste voortaen te difficiliteren, twelcke alsoe gedaen is. Op den middach quaemen in tleger de Cleeffsche raeden met brieven vanden Furst aen Sijn Ex^tie om te versoucken tleger soe cort inne te houden alst mogelijck soude sijn, ende waert mogelijck tselve van des Fursten bodem te brengen. Maer omdat Sijn Ex^tie noch geen bescheyt en hadde vande Staeten Generael, heeft hij se alleen goede hoope gegeven. Op den avont verthoende den viant hem met ontrent 200 peerden op den Vorsterberch, maer men en weet niet te wat eynde. Hij hadde hem al voornoen aengestelt als off hij met ruyter ende knechten de Lippe hadde willen passeren, maer hebbende met een deel musquettiers te vergeeffs gcsocht t'oirlochschip van Jongbloet leggende aende Lippe aff te drijven, is weder in sijn leger gekeert.

[Den eersten Septembris]

Den eersten Septembris was het regenachtich weder ende omdat den viant hem soe seer stille hielt, was Sijn Ex^tie van meyninge hem mede eens een alarme te geven met een aenslach, die nu eenige daegen bespiet was, omdat den viant alle daegen 3 vaenen ruyteren vuytbrachte op de wacht in een bedecte lantweere, onder faveur vanden welcken hij sijn vouragie peerden dede vuytgaen, welcke wacht men meynde te mogen affsnijden ende wech nemen met alle de vouragiepeerden, indien men de Lippe soe hooch passeerde dat men dien wacht onderschepte ende onbesien overquaeme, dan sijn Ex^tie vresende dat de ruyteren van tleger buyten

[p. 652]

sijnen weeten te seer mochten vuytgereden sijn op hasaert, heeft alle de ruyteren doen te peerde gaen, om daervan een reveue te doen, ende hebbende dselve noch starck bevonden stijff 1100 vechtende peerden, heeft se weder in tquartier doen keeren, achtende noch ruyteren genouch te hebben om wat te doen, hoewel veelen meenden datter meer als 100 geleende peerden, geen ruyterdienst hebbende, onder de trouppe waeren. Hiernaer heeft Sijn Ex^tie beginnen te beraemen hoe men den aenslach op morgen soude mogen maecken ende heeft op den avont ten 8 vuyren vuytgesonden den Graeve Philps van Nassau mette Ritmeesteren Wermeloe, Chynsky, Baelen, Parcker, Marcel Bax, Contelaer, Risoir, Jasper Barnart ende Robert Vere, broeder vanden Heere Vere, mette Lieutenanten van du Bois, Pauls Bax ende meer andere officiers met stijff 520 peerden gekoosen vuyt alle de vaenen vande beste ende geresolveerste mannen ende hem gelast daermede te trecken over de Lippe aenden Kruydenberch ende soe de wacht in de voors. lantweeringe sijnde te onderscheppen ende van des viants leger aff te snijden, marcherende altoes soe dat se daer ontrent niet eer en quaemen als morgen vrouch ten 8 vuyren, te weeten, dat de eerste troupe beleyden soude den Drost Wermeloe ende bij hem hebben 125 peerden, de tweede den Ritmeester Chynsky met 125 peerden, de derde den Ritmeester Baelen met 150 peerden, daer Sijn Genaede met sijn broeders ende de andere heeren hem bijholden soude, ende de vierde beleyt bij den Ritmeester Parcker met 100 peerden (hoewel daer boven desen noch stijff 20 peerden waeren bijgevallen) met last den Lieutenant van Baelen met 40 peerden voor vuyt te senden ende te doen debanderen om alle de vouragiepeerden, waegens, karren ende beesten op te nemen ende wech te drijven ende dat den Ritmeester Contelaer met 60 peerden hem soude volgen om hem te assisteren ende tgeene sij krijgen souden te helpen naer de Lippe drijven soe naer Wesel als sij souden konnen; dat den Drost Wermeloe daernaer met 100 ruyteren soude chargeren op de eerste wacht vanden viant ende die drijven totte andere wacht ende altoes maecken dat hij se van tleger affsneedt ende naer de heyde dreeff, ende dat daerop d'andere troupen volgende dvoors. ordre souden volgen, om dselve wachten alles te slaen ofte gevangen nemen ende dan terstont daermede de retraicte maecken naer de Lippe voors., waer Sijn Ex^tie in seecker eylandt eenige musquetiers logeren soude, om heml. te bedecken, ende oick waert noot een brugge metter haest doen slaen, ende voorts besijden Wesel over de Lippe hem verwachten met 5000 mannen te voet, 3 veltstucken ende de reste vande ruyteren om den viant dan te degen

[p. 653]

aen te tasten, soe hij over de Lippe wilde commen ende heml. vervolgen. Volgende dese last is Graeff Philps met alle de ruyteren des avonts ten 8 vuyren vuytgetoogen, vergeselschapt neffens de voors. Ritmeesteren mette Graeven Ernst ende Lodewich van Nassau ende Ernst van Solms, doch in t'marcheren bij eenige sentinellen perdue vanden viant ontdeckt ende gesien geweest, soe men tsedert verstaen heeft, ende mogelijck al van vuyten leger verspiet soe veelen vermoeden, immers soe de ruyteren alles den rechten wech van Wesel marcheerden ende velen daervuyt bestonden te vermoeden dat se ontdeckt souden werden, heeft Baelen den Graeff gevraecht, waeromme men den wech marcheerde, die verclaerde sulcx niet te weeten, ende is terstont mette andere heeren naer den Drost Warmeloe gereden, daer de guyden waeren om sulcx te verstaen, ende van heml. verstaen hebbende dat men met weete van Sijn Ex^tie desen wech marcheerde, omdat den anderen te lang was, ende dattet te laet op den dach soude werden, soe men dien marcheerde, is tsedert dien tijt tot sijn groot ongeluck voor bij den Drost gebleven sonder weder te keeren naer de troupe van Baelen, daer beraemt was dat sijn persoen neffens de andere heeren soude blijven, twelcke ten deelen oirsaecke was vande desordre, die daer des volgenden daechs geviel, om datter niemant achter en was om overal ordre te stellen ende in de desordren te doen voorsien.

[Den 2^en Septembris]

Den 2^en Septembris was het schoen weder ende begonst Sijn Ex^tie tusschen vijff ende ses vuyren vuyten leger te trecken mette reste vande ruyterie ende 51 vendelen voetknechten (te weeten sijne guarde ende die vanden Graeve van Hohenloe, 3 vendelen van Brant, 7 vande Schotten, 12 vande Vriesen, 8 van Duvenvoorde, 8 van Graeff Philps ende 11 vande Engelsen soe datter mer 25 vendelen in tleger bleven) ende 3 veltstucken met eenige wagens met amunitie soe voor tselve volck als geschut, ende is daeromme laeter vuytgetoogen, omdat hij boven Wesel niet commen en soude, dan naerdat Graeff Philps op den viant gechergeert soude hebben, opdat den viant van sijn trecken daerwaerts geen advertissement en creege. Heeft mede een ponte met gereetschap tot een brugge al vrouch in den nacht doen opbrengen om ten 9 vuyren precis op de Lippe te wesen, maer eer se quaemen daer se gedestineert waeren, hoorden se dat den viant van Graeff Philps comptste geadverteert sijnde alle sijn ruyteren vuytgevoert hadde wel een halff mijle voorder als sijn ordinaris wacht, ende die op de velden tusschen de lantweeren in slachordre gestelt ende noch 1000 mannen te voet met piecken ende musquetten een stuck weechs achter de

[p. 654]

ruyteren doen volgen, ten eynde de ruyteren bij noot heuren wijck daerop nemen mochten, met last dat se alle tvolck van Graeff Philps naer de ordinaris plaetse van heur wacht laeten passeren souden ende dan van achteren besetten ende omringen, dwelcke in dier vougen Graeff Philps gewacht hebbende sonder eenige peerden om vouragie vuyt te seynden hem geslaegen hadde, waeromme Sijn Ex^tie tgeschut ende andere impedimenten weder terugge sont ende heeft mette ruyteren ende knechten op tvelt gehouden om de vluchtenden te ontfangen ende op te houden, daervuyt men verstaen heeft dat Graeff Philps in de morgenstont de Lippe aenden Kruydenborch gepasseert sijnde alle de ruyteren de casket hadde doen opsetten, ende elcx vermaent hebbende van sijn devoir ende den Ritmeesters die achter souden commen, dat se niet chargeren en souden, dan alse de voorsten in noot saegen, maer op tvelt commende heur terstont in slachtordren stellen ende met cleyne ofte groote partijen, naerdat se den noot souden sien, vechten, van daer een stuck weechs voortgereden was ende daernaer vuyt elcke vande vier troupen (als Wermeloe, Chynsky, Baelen ende Parcker) genomen 25 carabijns, ende den Lieutenant van Baelen belast hadde met 40 van dien voort te rijden ende dat Contelaer metten Lieutenant van Herauguier mette 60 peerden hem soude volgen, soe dat se hem in tgesicht hielden ende secoureren konden ende soe voorts houwen naer Stockum toe, om de vouragiepeerden aff te nemen ende daermede wech te drijven, ende bevoolen hebbende dat Marcel Bax, Contelaer soude volgen totdat hij aende wacht soude commen ende dan die chargeren ende Contelaer verlaeten. Item dat den Drost van Zallant met 75 lancien Bax soude seconderen, Chynsky den Drost, Baelen Chynsky ende Parcker Baelen secoureren, volgende sijn voorgaende bevel, was met een meerder galop als den noot wel was vereyschende in sulcke conjuncture voorts gehouwen, sonder te letten dat de achtersten niet soe wel volgen en conden, omdat hij noyt selffs weder achter quam. Den Lieutenant van Baelen alsoe voorts rijdende ontdeckte eenige ruyteren vanden viant, vuyte voors. lantweere commende, daerop hij terstont den Graeff liet weeten, dat hem docht dat se ontdeckt waeren, omdat hij die ruyteren daer sach ende versocht te weeten off hij voorts rijden soude dan niet, daerop de Graeff hem liet weeten, dat hij voorts houwen soude totte plaetse daer hij hem gebooden hadde, met welck bevel den Lieutenant voorts gehouwen was, ende gesien hebbende dat de ruyteren vanden viant de lantweere innereden, hadde eenige peerden daernaer geschickt om te sien wattet was, ende den Graeff daervan te verwittigen ende volgende sijne wech reedt het gat

[p. 655]

met een galop voorbij. Contelaer hem volgende reedt mede tgat voorbij, Marcel Bax, Contelaer volgende, ende niet weetende dat daer viant was, reedt mede tgat voorbij, dan soe den Graeff mette troupe vanden Drost (daer ruyteren waeren van Barchon, du Bois ende Pauls Bax) voor tgat was, quaemen de ruyteren bij den voors. Lieutenant daerinne gesonden weder vuyt, seggende totten Graeff dat den viant daer was ende oick dat den viant in die troupen daer binnen stont ende over de 300 peerden starck was, waerop den Graeff de ruyteren hietende liegen ende naer heur troupe rijden, wilde dat den Drost dat gat innerijden soude, die daerinne swaericheyt maeckte om de engte vanden wech wille (daer noulijcx twee peerden neffens den anderen doorrijden mochten) ende omdat hij geen carabijns maer alleen lancien vande voors. vaenen (overmits hij bijnaest geen ruyteren van sijne vaene daer hadde) bij hem hadde ende dat geseyt werde dat den viant daer sterck was ende begeerde daeromme dat den Graeff off de voorrijdende carabijns weder terugge soude doen commen ofte wachten dat de achtercommende trouppen bij hem waeren, daerop den Graeff seyde wel te weeten datter niet dan 50 peerden en waeren ende dat men met 75 lancien wel 50 carabijns chargeerde, ende opsettende sijn casket ende treckende sijn geweer heeft sijn broeder Graeff Lodewich aen Chynsky ende Donck gesonden om hem met alder haest te volgen ende is daernaer mette andere Graeven ende 2 edelluyden de straet ofte tgat innegereden, twelcke den Drost siende is hem gevolcht met een groot galop, ende de ruyteren, die heur ordre mosten breecken om de engte des gats, sijn mede gevolcht, die van Barchon voor, die van du Bois daeraen ende lestelijck die van P. Bax. Den Graeff door de straete commende op een marassich heydeken heeft den viant achter een grachte daer leggende sien staen in 3 trouppen, twee carabijns ende een lanciers ende sijnde op drie steenwerp naer daeraen is blijven staen mettet roer in de hant. De ruyteren vande troupe vanden Drost, die heur behoirt hadden weder in ordre te stellen, sijn mede blijven staen. Dit den viant siende heeft eene van sijn troupen gescheyden in tween ende is daermede gecommen aen beyde de einden om de grachte. Den Graeff dat siende heeft den rechterhant genomen ende willen chargeren de troupe die van die sijde om de grachte quam, dan een vande Corporals van Barchon siende commen de partije aende slinckerhant heeft geroupen, sa messieurs c'est icy ou il faut donner, daerdoor meest alle de ruyteren reeden naer de troupe die aende slinckerhant om de grachte quam, daerdoor oick bijquam dat den Graeff ende de andere heeren, die niet gevolcht en werden

[p. 656]

dan bij den Drost ende den Lieutenant van Barchon ende 2 ofte 3 ruyteren bij den viant terstont vermant ende omringt werde, ende naer eenige schooten bij hem gedaen eyntelijck beneden in den buyck geschooten gevangen ende naer t'affnemen van sijn casket seer geslaegen werde. Met hem werde gevangen ende seer gequetst in thooft, door tlijff ende aende armen den Graeve Ernst van Solms, ende den Graeve Ernst van Nassau eerst ontreden sijnde, werde daernaer mede gevangen met noch 2 edelluyden, die bij den Graeff waeren als Lebbe ende Streuff, daer werden oick eenigen dootgeschooten ende aen wedersijde gequetst. De ruyteren die aende slinckerhant waeren en deden niet veel devoirs, maer bevreest sijnde om de menichte des viants, reden eenigen dwers over tvelt wech (die corts daernaer bij Sijn Ex^tie quaemen ende tijdinge brachten dattet alles geslaegen was, hoewel sij niet als heur troupe aenden viant gesien en hadde) d'anderen keerden alles weder terugge naer tgat ofte de enge straete toe, daer se door innegecommen waeren, in de welcken sij bejeegenden innecommende de troupe van Chynsky (bestaende vuyte ruyteren van Donck, de sijne, die vanden Graeff van Hohenloe ende Edmont, ende die doen den Graeff eerst chargeerde noch soe verre terugge waeren, dat se tschieten niet en hadden konnen hoiren) dewelcke, mits dat bejegenen alles in soo grooten desordre raeckten, dat se mede weder terugge vuyt mosten, te meer soe eenigen riepen campagne, campagne, in welck terugge keeren bij die troupe quaemen den Drost ende Lieutenant van Barchon gequetst, maer Chynsky vuytet gat commende heeft gewent ende is soe met groote desordre ende confusie vande ruyteren onder malcanderen weder tgat innegereden, daer eenige ruyteren vanden peerde gevallen ende verplettert werden, ende soe door gecommen sijnde met eenige ruyteren op het heydeken, heeft den viant tot aende grachte toe terugge gedreven, daer den viant met meerder macht op hem losbreeckende, denselven Chynsky in thooft quetste, ende sijn troupe die cleyn was (omdat niet alle de ruyteren hem en volchden) weder terugge dreeff. Hierover quam de troupe van Baelen aen, bestaende vuyt sijne ruyteren, die van Sijn Ex^tie, Graeff Philps, Graeff Hendrick ende Louys Laurens, dwelcke siende de ruyteren vande troupe van Chynsky terugge commen, hebben op d'een sijde gehouden om die plaetse te maecken ende sijn daernaer op de heyde gecommen, daer se eenigen vanden viant, die de ruyteren van Chynsky vervolchden doot sloegen, ende soe heur terstont volchde de troupe van Parcker (bestaende vuyte ruyteren van hem, Smeltsing, Sidnei, Vere ende Onsten), sijn mette selve door tgat aenden houck vande grachte gehouwen

[p. 657]

tot op een groot velt, daer se den viant noch in vier ordren vonden staen, die se meest alles in de vlucht dreven. Dan soe de vaen ruyteren van sHartogenbosch hem altoes wel ende stille gehouden hadde, sonder immermeer hem te breecken ende eyntelijck sach dat alle de ruyteren vanden Graeff breeckende den viant heur selven mede gebroocken ende in desordre gebracht hadden ende eenigen al begonsten te plunderen, heeft dselve vaene heml. doen gechergeert ende lichtelijck alles op de vlucht geslaegen ende van tselve velt wech doen loopen. Ondertusschen Marcel Bax veradverteert sijnde dat den viant daer was ende dat den Graeff aenden viant was, is door een ander gat innegereden met sijn troupe van 25 peerden, ende commende op tvelt, dat achter de grachte lach, daer de voors. 3 troupen stonden, heeft verscheyden troupen peerden in slachtordre sien staen, waeromme hij een weynich halte doende om sijn troupe bijeen te hebben, heeft den viant met eenige troupen op hem getroffen, vande welcken hij eenigen brack ende doot schoot, maer werde mette menichte overvallen ende ten lesten mede gebroocken, soe dat hij affwijcken moste om hem bij de anderen te versaemelen, dewijle doen daer noch drie groote troupen vanden viant stonden ende de anderen naer heur voetvolck weecken, om onder heur defensie mede weder te versaemelen, dan soe Parcker ende Baelen twee vande selve troupen noch braecken ende achter den anderen renverseerde, werde den viant soe seer geesbranleert dat se wel 30 gevangenen lieten loopen om heur te defenderen ende is apparent, dat, indien naer heur noch eene trouppe in ordre gechergeert hadde (volgende den last heur bij den Graeff gegeven, van niet te chergeren als met ordre) om de vaene vanden Bosch, die heur in ordre ende heel hielt, te breecken, dat den viant niettegenstaende sijn voetvolck van daer soude hebben moeten wijcken, maer soe eenige ruyteren van Vere daernaer weder aenquaemen a file ende niet in troupe ende Marcel Bax hem daerbij vouchde om dvoors. vaene daermede te helpen chergeren, werden de voorsten gecircumvenieert ende de achtersten mette troupe van Parcker ende Baelen op de vluchte geslaegen als voorseyt is, in vougen dat Marcel Bax genouch te doen hadde om weder vuyten viant te vechten ende het te ontcommen, ende Robert Vere gevangen werde, die naer dat hij gevangen was schandelijck ommegebracht werde. Contelaer mede bij eenigen gewaerschout sijnde dat den viant daer was, is weder terugge gecommen tot aende enge straete, maer daer hoirende datter alle de ruyteren vanden viant waeren met eenich voetvolck, ende dat alle de troupen vanden Graeff meest geslaegen ende op de vlucht waeren, en hebben sijne ruyteren, die

[p. 658]

van verscheyden vaenen waeren, niet willen vechten, noch aenden viant commen, niettegenstaende Bax ende anderen vande vlucht commende dselve seer daertoe versochten. Den Lieutenant van Baelen, van alle desen niet weetende, gecommen sijnde tot Stockem ende geen vouragiepeerden vindende (omdatter den viant geen vuytgelaeten en hadde) is naer des viants leger ommegekeert. Daer commende heeft veel ruyteren vanden viant gesien, die met gevangenen wederom quaemen, waeromme hij wel vermoedende hoe het gegaen was, is dwers over tvelt vanden viant naer de plaetse toegereden daer gevochten was (omdat hij anders het niet en sach te ontcommen) ende heeft in t'rijden door den viant eenige gevangenen ontset ende eenige peerden vanden viant genomen, ende commende aende plaetse heeft bevonden dat alle de trouppen vanden Graeff aende retraicte te doen waeren, ende dat de ruyteren die met hem Lieutenant waeren geweest meest waeren gedebandeert, waeromme hij hem bij de naeste troupe, daer Bax, Contelaer ende anderen waeren, vervoucht heeft om mede de retraicte te doen, die seer verscheydenlijck geschiede, want de retraicte, die gedaen werd bij Bax, Contelaer, Risoir, Chynsky, de Lieutenant van Baelen, Clout ende meer andere gecommen door tgat ofte de straete, daer se door innegecommen waeren, geschiede met ordre pas à pas ende in drie troupen, sonder dat den viant heur oyt dorst aendoen, omdat Marcel Bax de achterste trouppe (bestaende van ontrent 30 geresolveerde ruyteren om noch te vechten) beleyde ende t'elcken thooft boot, maer de retraicte, die gedaen werde bij Baelen, Wermeloe, Donck, Captein Barnart ende meer anderen die door een ander gat ofte straete ontcommen waeren, geschiede met een groote loop ende seer groote confusie, omdat se bij den viant vervolcht werden tot in de Lippe toe, daer Graeff Lodewijck vanden peerde affgevallen was ende Captein Barnart omringt ende gevangen werde. D'anderen sijn over de Lippe bij Sijn Ex^tie opgehouden ende ontcommen, doch degeenen die den pas naer de Kruyderberch weder naemen, als den Drost ende veel particuliere ruyteren sonder troupe te volgen, deden, en sijn soe verre niet vervolcht. Op dese rencontre vallen veel consideratien, eerst aende groote onvoorsichticheyt vanden Graeff, die niet alleen soe seer stijff aengereden was, dat veele peerden onder wege waeren blijven staen ende de trouppen malcanderen niet en conden volgen, maer oick dat hij hem te seer haestelijck engaigeerde in soe een gat daer de ruyteren heur ordre niet en vermochten te houden ende de verveerde pretexte hadden om terugge te blijven ende daeromme niet en mochten in tgros vechten, als den viant dede, maer alleen aen cleyne partijen,

[p. 659]

daerdoor sij t'elcken tvelt mosten ruymen, oick de groote negligentie vande ruyteren vanden Graeff, die eens in desordre gebracht, noyt en trachten heur weder in ordre te brengen, volgende den last heur gegeven ofte alles als eerlijcke luyden te vechten, maer gingen meest loopen, affwerpende heur lancien geheel ende ongebroocken (daeraff tvelt alomme vol lach) alleer aenden viant te commen, soe dattet seecker is, ingevalle sij gelijckelijck gevochten ende op tvelt 150 peerden bijeen gebracht hadden, dat se den viant totten leger toe souden verdreven hebben, omdat des viants voetvolck al aen tvluchten was, ende eenige ruyteren in sulcke confusie naer heur leger geloopen, dat se den alarme daer soe groit maeckten (mits sij seyden dat heur volck alles geslaegen was) dat Mondragon mettet meeste deel van sijn leger marcheerde ende vuyt tooch om de vluchtende staende te houden ende alle voordere affbreuck te beletten. Graeff Philps beneden in den buyck geschooten ende brandende, mits t'roer hem op tlijff gestelt was, lach wel een vuyre ofte langer ter sijden aff aen een heyninge, sonder dat den viant hem hadde konnen affbrengen, om de chargen die Chynsky, Baelen, Parcker ende Bax deden, maer hadden hem daer moeten verlaeten. Sijn Cornet was met eenige ruyteren bij hem geweest, ende hadde hem gaerne te peerde geholpen, maer was doen soe vol pijns, dat hijt niet verdraegen en conde, ende soe daernaer meer een ruyter bij hem bleeff, wilde hij te peerde stijgen, maer het peert ontliep hem, mits daer niemant en was, die tvast hielt, waeromme hij daer most blijven leggen, tot dat alle sijn volck op de vlucht geslaegen was ende hij vanden viant wech gehaelt werde, doch soe men te vooren met eenige troupen daerop ordre gegeven hadde, soude men hem wel affgebracht hebben, maer de desordre was soe over groot, dat nergens opgelet en werde. Degeenen, die vande sijde vanden Graeff gevochten hebben in dese chargen sijn seer weynich geweest, ende naulijcx het derde paert van sijn troupe, maer hebben seer dapperlijck gevochten. Daer sijn vande sijde vanden Graeff doot gebleven Robert Vere, Chynsky in thooft geschooten ende levende daervan gebracht naer Wesel, Graeff Philps in vougen als vooren gequetst is mette Graeven Ernst van Nassau ende van Solms den Lieutenant van du Bois ende Captein Barnart gevangen. Doden bovendien sijn geweest 24 ende daeronder den Quartiermeester van Pauls Bax ende behalven de heeren 83 gevangenen, daeronder Lebbe, edelman van Sijn Ex^tie, de ruyterpeerden in alles verlooren sijn 128 ende mette heerenpeerden, daeronder ontrent 138, daeraff den viant becommen heeft ontrent 100 peerden, de anderen sijn

[p. 660]

doot geschooten geweest⁺. Ende als men het alles wel overleyt ist noch al veel beter voor des Graeffs volck affgeloopen, dan het wel geschaepen was, omdat dselve daeraff gebracht hebben noch 7 gevangenen ende ontrent 15 peerden, in vougen dat tverlies vande heeren meest doet dat de victorie bij den viant is, die ontwijffelijcken veel meer dooden gehadt heeft ende daeronder soe men tsedert verstont Don Alonzo de Mendoza ende meest alle sijn officiers vande cavalerie met seer veel ruyteren gequetst ⁺. De gequetsten aende sijde van Sijn Ex^tie sijn seer weynich ontcommen ende onder dien Waegemans, Lieutenant van Barchon in tdunne vanden buyck gesteecken. Dit verlies hoewel het Sijn Ex^tie leger niet weynich en swacte, en verstarckte het nochtans den viant niet besonders, soe omdat hij door tverlies ende quetsen vande sijnen oick seer geswackt is, als omdat alle sijn cavalerie daerover doende geweest hebbende geen

+ Op een los blaadje in het manuscript liggende, heeft Duyck de volgende opgave aangeteekend:

	dooden.	gevangenen.	peerden verloren.
Wermeloe	2	5	7
Barchon	1	18	19
du Bois	1	16	18
P. Bax	3	6	8
M. Bax	3	4	10
Chinsky	1		3 Ritmeester sedert doot.
Hohenloe	4	4	10
Edmont		2	2
Donck	1	1	2
Herauguier		1	1
Baelen	2	10	13
Smeltsing	1	2	3
Extie	1	2	3
Gr: Philps		4	4
Gr: Henrick		3	3
Laurens		2	2
Contelaer		1	1
Onsten	2	1	3
Parcker		1	4
Sidnei			3
Vere	2		9
	24	83	128

+ Bentivoglio (III deel, 2de boek) rekent even als Carnero het Statenleger meer dan 300 dooden toe. Van de zijde des Konings, zegt hij, sneuvelden er niet meer dan zestig: maar Caraffa, Martinengo en Caracciolo werden zeer zwaar gewond. Campana stelt het verlies van de Spaansche zijde op acht of tien man, dat van de Staten op meer dan twee honderd. Coloma spreekt van negen of tien dooden bij de Spanjaarden, die, volgens zijn zeggen, 400 ruiterpaarden buit maakten.

[p. 661]

meerdere schaede aende ruyteren van Sijn Ex^tie en hadden konnen doen, ende dat se contrarie heur bevel gevochten hadden, hoewel de gevangenen tsedert seyden dat se niet en dorsten forseren, vresende dat de onsen eenige embuscade mochten hebben. Van dese rencontre is daernaer verscheyden opspraeck geweest ende veelen beschuldichden seer den Drost van Zallant, Wermeloe, vanden Graeff verlaeten te hebben, maer hij heeft daernaer bewesen dat hij den Graeff was gevolcht ende mette troupe van Chinsky nochmael gechargeert hadde ende naer de leste defaicte op tvelt onder den viant noch was geweest. De drie Graeven gebracht sijnde naer Berck, werde terstont bij Graeff Harman aen Sijn Ex^tie gescreven, dat se daer waeren ende de twee seer gequetst, dwelcke begeerden dat Mr. Adriaen¹, Chirurgijn van Sijn Ex^tie, bij heur soude mogen commen, waeromme hij pasport voor den selven ende de dienaers mette nootelijckste goederen vande selve heeren sondt, met verclaeringe dat hij tot heure cure ende alle eerlijck tractement sorge draegen soude als voor hem selven, welcken brieff hij sondt metten Marquys van Baeden, Neeff vande Furstinne van Cleeff, die van Berck in tleger quam om Sijn Ex^tie te spreecken ende voorts de lannen te gaen besien. Dese verclaerde mede dat alle de ruyteren vanden viant daer geweest waeren ende dat se heur beroemden niet dan 12 dooden te hebben, ende daeromme een signaele victorie geobtineert, hoewel de dienaers vanden Marquys seyden, dat tleger vanden viant vol gequetsten was. Mr. Adriaen werde noch desen avont met eenige dienaers daerwaerts geschickt, daer hij te laete quam omdat de pijne van Graeff Philps soe verswaerde dat hij ontrent den middernacht daeraff sterff tot groot leetwesen van veelen, omdattet een eerlijck, liberael heer was ende een seer goet soldaet, die metter tijt geschaepen was een seer goet commandeur te werden, twelcke sijn voyagien van Vranckrijck wel bethoent hebben ende dat hij nu eerlijck voor de landen vechtende ende hem wel quytende in soe grooten hasart gestorven is, hebbende anders geen faute gecommitteert, dan dat hij te haestich gemarcheert ende te vierig gechargeert hadde. Voor sijn doot claechde hij dan over den Drost van Zallant, dan over Waegemans Lieutenant van Barchon, ende dan over de ruyteren van Barchon, dat dselve hem verlaeten ende niet gevolcht en hadden, begeerende dat men Sijn Ex^tie aenseggen soude, dat hij niet gedaen en hadde, dan dat eerlijck man toestont, ende soe yemant anders seyde, dat die hem ongelijck soude doen,

1 Adriaen van de Spiegel (zie bl. LXXXI van de Inleiding.)

[p. 662]

ende dat Sijn Ex^tie het daervoor houdende hem wilde verdedigen tegen alle calumniateurs. Hier en boven was desen heer soe seer bemindt vande soldaeten, dat se van niemant liever als van hem gecommandeert en waeren, twelcke in regard van andere Heeren niet wel soe haest en sal vallen. Hij hadde te vooren een gedebaucheert leven geleyt, dan begonst hem nu wat te temperen, daeromme hij te beter mettertijt tol groote auctoriteyt soude gecommen hebben, ende tverlies van sijn persoen was voor de landen meest daerinne gelegen, dat men niemant sonderlings en hadde, die met sulcken auctoriteyt ende gesach over tvolck in alle geringe exploicten als hij const gebruyckt werden. Graeff Harman siende de sieckte vanden Graeff verswaeren, hadde noch in de nacht tselve aen Graeff Willem gescreven, beclaegende seer sijn ongeluck ende belovende soe hij opquam, dat men met hem soe eerlijck soude handelen, dat men daerover met recht niet en soude mogen claegen, hoewel men genouch verstaen hadde dat Mondragon vuyten naem vanden Coning hem gecoft ofte ten minsten voor hem gebooden hadde 8000 pistoletten. Op desen dach sterff haestelijck in tlant van Lutsemborch niet sonder suspicie van vergift Franchois de Verdugo, Stadthouder van Overijssel van sconings wegen.

[Den 3^en Septembris]

Den 3^en Septembris was het schoen weder ende creech men seeckere tijdinge vanden doot van Graeff Philps. Oick screef Graeff Harman met Mondragon gesproocken te hebben ende soe men het begeerde soude hij tlichaem vanden Graeff affsenden, waerop Sijn Ex^tie weder screeff, dat men sulcx wel begeerde ende dat se tselve wilden affsenden. Op den avont creech men tijdinge dat den viant op tleger wat voornemen wilde, waeromme men de wachten verswaerde ende ordre op alles stelde, maer tverscheelde soe verre, dat den viant selffs desen nacht tweemael den alarme in sijn leger soe seer hadde dat de trommelen al geslaegen werden, waeromme hij vrouch in den morgenstont eenige ruyteren sondt tot door de Lippe om te weeten offer yet aen was.

[Den 4^en Septembris]

Den 4^en Septembris was het tamelijck weder, ende omdat men tijdinge creech dat den viant over de Lippe passeerde ende men niet en wiste waertoe, dede Sijn Ex^tie de trancheen alomme daer se wat vervallen waeren weder opmaecken ende tvolck adverteren om reede te wesen, dede mede de regementen vande Vriesen ende Engelsen met meest alle de cavalerie in slachordre stellen ende houden totten middach toe, maer omdat men daeraff niet meer en vernam, trock elck weder in sijn quartieren. Desen dach creech men tijdinge datter drie Gedeputeerden der Staeten Generael tot Arnhem waeren gecommen, om, soe men

[p. 663]

vermoede, met Sijn Ex^tie ende den Raet op tbreecken van tleger te adviseren, daertoe niet weynich en scheenen te helpen de sollicitatie ende vervolch van Botley. Men creech mede tijdinge dat tlichaem van Graeff Philps al in een schuyte geweest was om affgebracht te werden, doch wederom opgehouden omdat den Graeff van Solms mede in groote pericule was. Sijn Ex^tie screeff evenwel nochmael om tlichaem voornt.

[Den 5^en Septembris]

Den 5^en Septembris was het schoen weder ende werde een doctor vuytet leger naer den Graeve van Solms gesonden om over sijn cure mede te staen, maer is mede te laet gecommen, omdat desen Graeff des naernoens ten vijff vuyren mede starff, tot groot leetwesen van Sijn Ex^tie, die hem seer wel gesint hadde, soe omdat hij nu eenige jaeren bij hem was geweest, als omdat hij geleert, geschickt ende ongedebaucheert was, clouck van verstande ende oick in sijn doen, die metter tijt een voorsichtich ende wijs commandeur soude gewerden hebben, te meer omdat hij groot van couragie was.

[Den 6^en Septembris]

Den 6^en Septembris was het seer schoen weder ende werde Robert Vere tot Wesel bij sijn broeder ende veel Capiteynen doen begraeven. De lichaemen vande Graeven Philps van Nassau ende Ernst van Solms werden desen dach bij 2 Edelluyden van Mondragon ende den Lieutenant van Graeff Hendricx vaene te waeter affgebracht tot voor tleger van Sijn Ex^tie, daer se aen tschip van Sijn Ex^tie bleven leggen om noch beter gebalsemt te werden ende daernaer begraeven. De Gedeputeerden vande Staeten Generael als namentlijck Brienen, Sille ende Rengers ten Helm sijn mede in tleger gecommen maer en hebben heuren last noch niet geopent. Men creech voorts tijdinge dat den viant hem seer cort in sijn leger hielt ende veel gabions dede maecken, daervuyt eenigen meynden, dat hij daer soude willen schantsen.

[Den 7^en Septembris]

Den 7^en Septembris was het schoen weder ende werden de Edelluyden van Mondragon wederom gesonden, aende welcke Graeff Willem voor sijn broeders lichaem geschoncken hadde 200 gouden croonen ende Sijn Ex^tie hadde voor tlichaem vanden Graeff van Solms mede een vereeringe gedaen. De Gedeputeerden vande Staeten Generael begonsten met Sijn Ex^tie ende Graeff Willem te besongieren op den stant van tleger, sonder den Raet van Staete daer bij te roupen, niettegenstaende die hier in tleger was, twelcke geen cleyne verachtinge vanden Raet is ende een al te souvereyne maniere van doen van Gedeputeerden, dewijle den Raet soe wel een lit vande regieringe van tlant is als sijluyden.

Overmits in tleger veel geseyt werde vanden Drost van Zallant, dat hij

[p. 664]

hem quaelijck gehouden hadde op de laeste rencontre, heeft hij informatie sijns handels versocht genomen te werden, daerinne den Heere van Barchon te wege bracht, dat men eerst soude hoiren den Lieutenant ende soldaeten van hem Barchon, niettegenstaende mede geseyt werde, dat die alles den Graeff geabandonneert hadden, ende soe se naederhant selffs seyden gesien te hebben om een goet heencommen. Ende hoewel den Drost niet en was gaen loopen als een oneerlijck man, gelijck sommigen seyden, soe was hij nochtans ten deele oirsaecke geweest dat Graeff Philps vooraen gechargeert hadde, om sijn weygeringe wille, die hij naederhant sustineerde met redenen gedaen te hebben, twelcke oick bij veelen soe verstaen werde om tgunt voors. is.

[Den 8^en Septembris]

Den 8^en Septembris was het schoen weder. In tleger van Sijn Ex^tie was desen ende volgende daegen weynich gelts om de quaede ordre die in de provincien daerop gegeven werde, mits men niet vuyt en rechte, twelcke een groote morringe onder den soldaeten maeckte, waeromme men in der ijl naer Hollant ende aende Staeten Generael om gelt screeff. Op den middach werden bij eenige soldaeten vande guarde, die te voet vuytgegaen waeren om eenige advantagie op den viant te soucken, gevangen innegebracht den Quartiermeester van Graeff Hendrick vanden Berge met noch 2 andere gevangenen ende 14 peerden vanden viant. Desen dach sterff tot Wesel den Ritmeester Burchardt van Chynsky tot groot leetwesen van veelen, omdattet een stout geresolveert soldaet was.

[Den 9^en Septembris]

Den 9^en Septembris was het schoen weder ende exerceerde men noch in tleger het voetvolck soe desen als de voorleden daegen in tdresseren ende swencken vande slachordren. De Gedeputeerde vande Staeten Generael genouch met Sijn Ex^tie gehandelt hebbende, begonsten van heur last oick metten Raet van Staete te delibereren, daerin groote consideratie quam, dat Sijn Ex^tie seyde advertentie te hebben ende het daervoor te houden, dat den viant niet alleen al bescreven was, maer eersdaechs daedelijck naer Brabant ende Vranckrijck soude moeten vertrecken, opdat Camerick bij heur belegert, bij de Francoisen niet ontset en werde, waeromme men goetvont nochmael aende Staeten Generael hiervan te scrijven ende heure meyninge naerder te verstaen. Hier en tusschen was Fauckerolles in den Haege ende hielt aen bij den Staeten Generael om tleger noch eenigen tijt gecontinueert te hebben, overmits hij verseeckerde dat den Coning van Vranckrijck tegen half September soude gereet wesen om te marcheren tottet ontset van Camerick, waeromme hij versocht dat tleger tottet eynde van September ofte ten minsten tot over half September

[p. 665]

toe mochte gecontinueert werden. Ontrent dese tijt waeren de Staeten van Hollant vergaedert ende wonderlijck becommert om de Coninginne van Engelant contentement te doen, om de penningen te vinden tot onderstant vander oirloogen ende middelen te raemen om de zee te veyligen, daerinne altans niet besonders gedaen en werde, maer de Gedeputeerden recessen gegeven om elcx aen heur principaelen rapport te doen.

[Den 10^en Septembris]

Den 10^en Septembris was het schoen weder ende werde aande Staeten Generael in vougen als vooren gescreven. Oick werde tot Wesel begraven Chynsky voors., anders hielt den viant hem stille. Desen dach quam den Heere van Vickes binnen Camerick met ongeveerlijck 400 mannen, passerende door tleger vanden viant ende slaende eenigen in het doortrecken doot. Eenigen tijt te vooren was mede in de stadt gecommen met weynich volcx den Graeve van Retelois, Charles de Gonzaga, soen vanden Hartoge van Nevers, sijnde noch seer jong van jaeren, maer omdat de stadt groot was ende weynich soldaeten daerinne waeren, mocht dit niet veel helpen, insonderheyt omdat de borgerie meest quaelijck gesint was, om tquaet tractement dat se van Jan de Monluc, Heere van Balengy ontfangen hadden, die oick tot ondienst van sijn meester de soldaeten in heur behoirlijck getal niet en hadde onderhouden.

[Den 11^en Septembris]

Den 11^en Septembris was het tamelijck weder, ende omdat men het daervoor hielt dat tleger van hier vertreckende opbreecken soude ende men daeromme soe veel waegens ende treckpeerden niet van bederff¹ en hadde, werden noch gecasseert 123 waegens ende meest alle de treckpeerden. Des achternoens quam in tleger Tacko Hettinga, overste Lieutenant vande Vriesen met drie vendelen knechten, te weeten het sijne, tvendel van Hottinga ende van Roorda, sterck stijff 450 mannen ende gingen logeren tusschen tVriesche regement ende Noorthollant op de suytsijde van twaeter. Dese vendelen hadden mede binnen Eemden geweest ende waeren de drie leste die eenige daegen te vooren daer vuyt getoogen waeren, soe omdat die vande stadt ordre op heure saecken gestelt hadden, als omdat sij ende den Graeff heur gedeputeerden in Noorthollant hadden gehadt, die approberende t'accoort de Staeten Generael versocht hadden, tselve mede te doen teyckenen ende segelen ende de hant daeraen te willen houden, dat tselve ten eeuwigen daegen onverbreecklijck mocht onderhouden werden. Des avonts quam een grooten brant in tleger in tquartier vande Engelsen ende branden seer veel hutten aff, mits niemant en liep

1 Niet noodig.

[p. 666]

om den brant te leschen, maer liepen alles met heur geweer aende tranchee om die te bewaeren, soe daer eenige schelmerie onder hadde mogen schuylen. Men verstont oick dat Mondragon swaericheyt maeckte in t'relaxement vande gevangenen die hij van Sijn Ex^tie leger hadde, seggende naerder bevel vanden Graeve van Fuentes te moeten verwachten. Don Jan de Cordua hadde Graeff Ernst van Nassau voor 4000 gulden gecoft, meynende veel meerder somme daervan te trecken. Desen dach dede Busenval vuyten naem vanden Coning van Vranckrijck een propositie in de Staeten Generael, daerbij hij verhaelde de necessiteyt des Conings mits tbeleg van Camerick, om twelcke hem vruchteloes gemaeckt werden sijn conquesten van Burgundien, die daeromme most employeren alder vrienden hulp om de stadt in dese tijt te behouden, dat hij doen versoucken hadde de Coninginne van Engelant tottet ontset van die stadt te willen senden 4000 Engelse pickiers ende daertoe noch heftiger doen vermaenen ende dewijle Camerick de eerste amorce was geweest om de Francoisen tegen de Spangiaerden in de waepenen te brengen ende daeraen dese landen soe veel was gelegen als hem, mits men daermede verliesen soude de occasie om de landen van Artois ende Henegouwen te bevechten ende oirloch te maecken, die mette prinse van die plaetse soe hooch draegende souden werden, dat se op niemant en souden passen, daer ter contrarie de plaetse ontset ende heur macht gebroocken werdende, sij hem niet meer in sijn conquesten sullen konnen beletten, soe versocht hij met meer diergelijcke onnutte ende niet importerende woorden, dat men den Coning tot dat ontset met 3000 ofte 4000 mannen soude willen assisteren ende voorts in tvelt houden soe apparenten leger, dat ingevalle den viant sijn leger van over Rijn terugge bracht, men middel hadde noch eenich eerlijck exploict voor te nemen om den viant te diverteren, twelcke de landen niet min heerlijck soude wesen als den Coning des te meer in de goede genegentheyt theurwaerts verbinden, twelcke hij achte dat men wel doen conde, een deel van dien vuyten leger treckende ende een deel vuyte onnodichste garnisoenen. Dese propositie was gedateert vanden 9^en, waeromme men vermoede dat se met Bernevelt ofte yemant anders wel mocht gecommuniceert sijn geweest, te meer soe tcollegie vande Staeten Generael vande andere provincien swack was ende de propositie evenwel den 11^en overgenomen werde, met een brieff vanden Coning, daerinne hij screeff dat hij Camerick soude ontsetten, al soude hij den laesten man van sijn rijck daeraen waegen, ende dat hij die van Camerick sulcx mede aengescreven hadde.

[Den 12^en Septembris]

Den 12^en Septembris was het betrocken weder ende exerceerde men vast

[p. 667]

in tleger soe wel de cavalerie als voetknechten in t'maecken ende swencken van de slachordren. Oick werde een jacht naer Arnhem gesonden om tgelt dat men verwachte te haelen.

[Den 13^en Septembris]

Den 13^en Septembris was het schoen weder, ende naerdat men tvolck geexerceert hadde, creech men tijdinge dat den viant opgetoogen was ende den pas genoemen hadde naer de Roere toe, sonder dat men in tseecker wiste oft om tgebreck van vouragie was, ofte om over Rijn te trecken ende naer Camerick te gaen, dat men seyde dat de Francoisen wilden ontsetten. Op den naernoen voer Sijn Ex^tie met sijn schip de stroom op tot boven de Lippe toe ende sach van verre de plaetse daer den viant smorgens vrouch vuyt vertoogen was, hem werden daer gebracht 5 gevangenen die de gasten vanden scheepscapiteyn Jongbloet gekregen hadden, dwelcke seyden verstaen te hebben dat heur leger om tgebreck van vouragie most vertrecken.

[Den 14^en Septembris]

Den 14^en Septembris was het regenachtig weder. Men creech continuatie van tvertreck vanden viant naer de Roere ende dat se langes de reviere optoogen. Op den avont quam vuyt Hollant in tleger de somme van 50.000 gulden tot onderstant van tvolck ende de extraordinaris oncosten.

Sijn Ex^tie nu eenigen tijt doen beleyden hebbende een aenslach op tcasteel van Meurs ende wel weetende datter niet dan 30 mannen op en waeren ende dat in de stadt geen volck en was, heeft desen nacht den beleyder vanden aenslach met een ander officier daerwaerts gesonden om de plaetse eyntelijck te besichtigen, om te weeten hoe lange de ledders souden moeten wesen ende oft wel doenlijck was dan niet, die daertoe de mate van een ledder mede genomen hebbende, tselve achten practickabel.

Hoewel veelen de propositie van Busenval gansch ongefundeert ende ridiculeus geacht hadden ende tegen alle ordre van goede regieringe, dewijle niemant sijn eygen staet behoort in hasart ofte verloop te brengen, om een ander te secoureren, soe hebben nochtans de aenwesende gedeputeerden der Staeten Generael resolutie genomen, dat men tottet ontset van Camerick naer Cales seynden soude 2 regementen knechten, niet excederende 20 ofte ten hoochsten 24 vendelen (boven tsecours vande 3000 Gascons daer wesende) ende daeronder de 19 vendelen Scotten, ende bovendien tleger noch eenigen tijt te velde houden om den viant te amuseren, ende dat men tvolck vuyten leger seynden soude om daerwaerts te gaen, waertoe men de aenwesende Raeden van Staete weder naer den leger seynden soude om aenden Raet ende Sijn Ex^tie aldaer wesende dese resolutie te oepenen ende t'effect doen volgen ende volbrengen, sonder alsnoch

[p. 668]

te letten hoe seer heur de voergaende tochten geswackt hebben ende alle victorie belet, die sij lichtelijck obtineerden doen den viant met gelijcke tochten sijn volck harasseerde ende in Vranckrijck swack maeckte, maer waeren mettet nemen van dese resolutie voortgegaen, selffs niettegenstaende Fauckerolles opentlijck seyde dat die van Camerick in extremiteyt waeren om quaelijck gemenagieert te hebben, ende dat Busenval in sijn versouck aengehaelt hadde, dat men de compagnien van dese regementen vooreerst binnen Cales ende Boulognen in garnisoen soude leggen ende men daer vuyt wel hadde konnen affnemen tseecker verlies van Camerick ende dat dese regementen tot dat ontset te laet souden commen, dewijle de Francoisen selffs de behoudenissen vande andere steeden soucken. Tnemen van dese resolutie was meest gefundeert daerop, dat men met alle middelen de Francoisen most soucken in oirloge te houden tegen de Spangiaerts ende dat men heur in heur versoucken most accomoderen, opdat se niet tot sulcken spijt en commen dat se heur pays sochten te maecken buyten den Staeten. Hoewel nochtans veelen het daervoor hielen, dat niet aenden Francois maer aenden Coning van Spangien en ontbrack datter geen pays gemaeckt werde, ende dat den pays niet eer en kan verhindert wesen dan mits dat den Spangiaert groote conquesten daer doet, die hij niet en sal willen overleveren, ende sonder welcker restitutie de Francoisen geen pays en sullen maecken.

[Den 15^en Septembris]

Den 15^en Septembris was het seer regenachtich ende buijch weder. De Gedeputeerden vande Staeten Generael vertoogen naer Wesel om de stadt te besien. In tleger exerceerde men vast tvolck als de voorleden daegen geschiet was. Des avonts creech men tijdinge dat den viant de Roere gepasseert was ende getoogen naer Keysersweert, soe men seyde, om den Rijn te passeren.

Sijn Ex^tie verstaen hebbende het rapport vande personen den voorleden nacht naer Meurs geweest, heeft gedecreteert desen nacht den aenslach te maecken, waeromme hij op den naernoen de trancheen alomme soe geslooten heeft doen houden, dat niemant daer vuyt en mochte. Op den avont heeft hij doen over Rijn setten 500 man te voet, beleyt bij Schaeff ende Matthijs Helt met een Lieutenant ende de ruyteren van Contelaer met 50 maetroosen, die verscheyden ledders ende andere instrumenten om poorten te breecken droegen. Van dese 500 souder 200 den aenslach doen, thuys beclimmen ende de stadt innenemen op den morgenstont, de andere 300 mette ruyteren souden heur escorte doen ende oick helpen soot noot ware. Daernaer ontrent 10 vuyren begonst men te passeren ende over

[p. 669]

Rijn te setten ontrent 12 vaenen ruyteren ende 1500 mannen te voet, daermede men besich was tot morgens ten 3 vuyren, wanneer Sijn Ex^tie, Graeff Willem ende Vere mede passeerden om bij deselve troupe te blijven ende de anderen een rugge te geven ende te secoureren, oick soe den aenslach geluckte op alles ordre te stellen ofte de retraicte met gemack te doen soe se misluckte. Tot desen aenslach was Sijn Ex^tie beweecht bij de Graevinne van Meurs om heur wederom in heur goet te helpen, ende soe men seyde omdat dselve Gravinne hem die partije naer heur doot gemaeckt hadde ende voorts om Berck te benauwen ende in allen gevalle den viant daermede over Rijn te locken ofte een affronte te doen. Desen dach sijn de Heeren Aleman ende Foeck mette voors. resolutie vuyten Haege vertoogen.

[Den 16^en Septembris]

Den 16^en Septembris was het seer buijch regenachtich weder. De 500 mannen naer Meurs gesonden, hadden totten aenslach, een tamelijck weder, omdattet alle de nacht seer stormde ende regende, twelcke gemeynlijck de sentinellen doet quaelijck toesien ende belet dat se tgeluyt dat in t'aencommen gemaeckt wert, niet wel en hoiren ende soe se yet hoiren doet vermoeden dattet het onweder is, doch hadden alleen dat ongeluck dat de maene bij intervallen seer claer scheen, waeromme sij soe haest niet en dorsten approcheren. Eyntelijck gecommen sijnde in de grachten die vol riets stonden, quaemen daer door, maer soe se aende walle een starcke pallissade vonden, die se niet gevouchelijck en conden breecken, saechden sij allenskens eene paele wech, twelcke soe lang aenliep, dat den dach begonst te commen, waeromme sij luyden vresende ontdeckt te werden, weder afftoogen, daermede den aenslach te niet liep, die wel soude geluckt hebben, hadde het weder gestaedelijck soe duyster gebleven dat se vrouger aende pallisade hadden mogen wercken om die wech te crijgen. Hiernaer toogen se aff ende quam Sijn Ex^tie met alle tvolck weder in tleger, sonder dat die van Meurs heur gewaer waeren gewerden. In tleger werden bij Sijn Ex^tie gebracht 2 gevangenen op gisteren avont aen des viants leger met 8 peerden bij den ruyteren van Smeltsing gevangen, desen seyden dat heur leger lach tusschen Ratingen ende Angeroirt beneden Keysersweert ende bevel ontfangen hadden dat alle de Switsers, Spangiaerden ende Italiaenen ende ruyters naer Camerick mosten trecken ende dat men tvolck vuyte garnisoenen gelicht weder daerinne brengen soude, oick dat se op morgen den Rijn voor Keysersweert souden beginnen te passeren, ende hoewel dit onwaerachtich was, nochtans omdat Sijn Ex^tie van andere plaetsen mede gelijke advertissementen ontfangen hadde, leyde hij

[p. 670]

met eenigen vanden Raet van Staete in deliberatie oft niet goet en soude wesen noch yetwes te doen, tsij op Grol ofte Berck soe den viant wech ging ende daertoe aende Staeten Generael te scrijven ende dat hij middelertijt thuys te Weert soude doen besichtigen om den viant dat aff tenemen.

[Den 17^en Septembris]

Den 17^en Septembris was het schoen cout weder ende bleeff den viant tot Angeroirt stille.

[Den 18^en Septembris]

Den 18^en Septembris was het betrocken weder ende werde den oversten Lieutenant Egmont met 500 man te voet ende 3 vaenen ruyteren gesonden metten Lieutenant vande artelerie naer thuys te Weert om dat te besichtigen, off men daer bequaemelijck soude mogen aencommen ende mettet geschut genaecken ende off de wegen om geschut over te brengen goet waeren, die daeraff telle quelle besichtinge gedaen hebbende, rapporteerden dat men tgeschut daer wel soude konnen brengen, hoewel met moyten, dat thuys niet beschanst en was, maer goede grachten hadde, daer men staet soude moeten maecken over te commen, als men de plaetse soude willen veroveren. Den viant hielt hem noch stille.

[Den 19^en Septembris]

Den 19^en Septembris was tschoen weder ende exerceerde men noch in tleger de voetknechten ende de ruyteren in de slachordren. Op den avont quam in tleger den Ambassadeur Busenval om met Sijn Ex^tie te communiceren van sijn versouck ende de resolutie daerop genomen ende hem daer henen te bewegen dat hij dselve niet en wilde tegenstaen. Oick quaemen in den leger Aleman ende Foeck Raeden van Staete, medebrengende de propositie van Busenval ende de resolutie daerop genomen met last om alhier bij Sijn Ex^tie ende den Raet te voorderen de effectueringe van dien.

[Den 20^en Septembris]

Den 20^en Septembris was tschoen weder. Sijn Ex^tie siende dat bij tvolck op de laeste defaicte bij Graeff Philps geweest, hoe langer hoe verscheydender daervan gesproocken werde, is desen dach met 9 vaenen ruyteren met Graeff Willem, Vere ende veel andere Ritmeesters over de Lippe gereden om te besichtigen de plaetse daer die geschiet was, waer commende hij bevonden heeft dat den viant seer groote advantaige heeft gehadt ende tvolck vanden Graeff voornt. seer veel incommoditeyten, soe dattet noch veel is dat eenigen soe wel gevochten hebben, immers dat de haesticheyt ende onvoorsichticheyt van Graeff Philps oirsaecke van sijn verderff geweest was. Sijn Ex^tie wederom gecommen sijnde heeft men hem openinge vande resolutie der heeren Staeten Generael gedaen ende dien volgende versocht dat hij t'regement vande Schotten wilde doen vcrtrecken met noch 4 vande

[p. 671]

swackste vendels ende tvendel van du Bois d'Ardenne, om in plaetse vande vier vuyte garnisoenen te trecken de vendelen van Vaillant, Khael, Achthoven ende Vermerten, die mette Schotten ende 5 Zeeusche vendelen naer Vranckrijck te senden gedestineert waeren, ende voorts adviseren off men tleger hier langer soude konnen behouden, ofte dat ment op een ander plaetse soude moeten brengen, mits de meyninge der Staeten Generael was tleger te doen bijeen houden, ten minsten tot dattet met Camerick t'een ofte een ander soude sijn. Hierop vielen veel deliberatien, maer en werde niet eyntelijck gearresteert, sijnde die vanden Raede von Staete seer verwondert vande voors. resolutie, dewijle sij het daervoor hielen dat meest alle de provincien waeren absent geweest ofte daerinne niet geconsenteert en hadden, als Gelderlant, Vrieslant, Utrecht, Overijssel ende Groeningen, ofte ten minsten dat heur gedeputeerden geen last en hadden gehadt van heure principaelen om soe een saecke ende daeraen de landen soeveel was gelegen als tot groote schaede ende bederff streckende, te consenteren. Des naernoens was den viant tot veel plaetsen over tleger tot op den Rijn ende kreech verscheyden personen gevangen, naemen oick een cagerschuyt tusschen Wesel ende het leger ende schooten twee persoonen doot op een vlot houts dat affquam.

[Den 21^en Septembris]

Den 21^en Septembris was tschoen weder ende delibereerde men lang soe op tsecours naer Vranckrijck te senden als op tleger, twelcke men wel achte noodich van hier te brengen om tgebreck van vouragie ende dat men alle daegen vouragiepeerden verloor, maer men const quaelijck arresteren op de plaetse, omdat men tleger niet hooger brengen en konde ende met eeren oick niet laeger, ende dat men ganschelijck wilde excuseren het lant over Rijn leggende, tsij dat Sijn Ex^tie dat dede ter begeerte vande meenichvuldige Cleeffsche gesanten ofte ten regarde van eenige handelinge van Jonckvrou Sibilla van Cleeff. Nietemin werde gearresteert dat men metten eersten de 15 vendelen vuyten leger sal doen vertrecken, om mette 5 naer Zeelant gesonden naer Cales te mogen geschickt werden tottet ontset van Camerick ofte soe dat verlooren ging (daertoe apparentie was, mits de verclaeringe van Fauckerolles voors. ende de woorden in tversouck van Busenval gestelt) tot Cales ofte Bouloignen in garnisoen te leggen, welcke plaetsen de Francoisen anders niet en sien te houden, te meer soe de Coninginne de Francoisen niet royalijck en wilt assisteren, dan mits in handen hebbende dvoors. plaetsen, daertoe sij haer fundeerde op t'accoort nopende Cales gemaeckt ende de Francoisen sulcx weygeren, opdat sij achten dat tselve heur al te prejudiciabel soude wesen. Den viant is desen

[p. 672]

dach met een groote trouppe peerden tot aende Lippe geweest, soe men vermoet om te sien wat Sijn Ex^tie gisteren daer gemaeckt hadde.

[Den 22^en Septembris]

Den 22^en Septembris was tschoen weder ende vertooch den Ambassadeur Busenval vuyten leger, sonder de Raeden van Staete aen te spreecken, achtende dattet hem genouch was de voors. resolutie te hebben, waeromme oick de Raeden van Staete heur tot dese saecke niet en hebben willen innelaeten, maer hebben geresolveert tvolck alleen naer Hollant te senden, ten eynden de Staeten Generael daermede deden, als sij van heure principaelen in last hebben, waertoe men de compagnien die vuyten leger souden vertrecken sulcx dede aenseggen. Op den avont quam weder in tleger Graeff Ernst van Nassau, hebbende te rantsoen betaelt 10.000 gulden, daernaer werden noch innegebracht 3 gevangenen vanden viant, daeronder een Sergiant was. Ende omdat tbeleg van Camerick altoes verswaerde ende den Gouverneur van Cales daeromme om der Staeten volck screeff, sijn desen dach vuyt Zeelant vertoogen dvoors. 5 vendelen knechten om naer Cales te seylen.

[Den 23^en Septembris]

Den 23^en Septembris was tschoen weder. De heer Pauli vertooch vrouch naer Hollant met brieven vanden Raede van Staete, houdende dat men tvolck heur toeschickte om daermede te doen volgende heuren last ende datter geen middel en was tleger hier langer te houden om tgebreck van vouragie, dat se daeromme adviseren souden, waer sij het begeeren gebracht te hebben, ende om de compagnie van Vermeerten vuyt Lochem te trecken werde daerwaerts geschickt de compagnie van Coenders. Des avonts begonstet te regenen ende regende den heelen nacht door.

[Den 24^en Septembris]

Den 24^en Septembris was het betrocken weder ende vertoogen de Schotten heel vrouch vuyten leger gaende voor Bisselich in paelscheepen ende aecken, om daermede aff te vaeren tot Rees ende daer te veranderen in scheepen om te gaen naer Dordrecht ende daer te verwachten naerder bescheyt vande Staeten Generael. Noch vertoogen vuyten leger de compagnien van Grenu, Damman ende Hoboocken om te gaen naer Bergen op den Zoem ende daer te verlossen de vendelen van Vaillant, Khael ende Achthoven voors. die naer Vranckrijck gedestineert waeren, ende de compagnie van du Bois d'Ardenne vertooch mede vuyten leger om naer Dordrecht te gaen ende van daer naer Vranckrijck, maeckende mette 5 Zeeusche vendelen 20 vendelen knechten.

[Den 25^en Septembris]

Den 25^en Septembris was tamelijck weder ende exerceerde men vast in tleger de compagnien te voet ende te peert in t'maecken ende swencken vande slachordren als oick de voorleden daegen. Op den naernoen quaemen

[p. 673]

veel gedeputeerden van Gulick ende Cleeff in tleger om te versoucken dat men tleger niet over Rijn en brachte, hoewel tselve de eenige ruine van tleger was, omdat men noch van daege op de vouragie 19 peerden verlooren hadde. Des avonst begonstet weder te regenen.

[Den 26^en Septembris]

Den 26^en Septembris was t'regenachtig weder ende omdat men vast alle daegen vouragiepeerden verloor ende d'andere peerden bedorff, mits dat men de vouragie 4 ofte 5 vuyren van tleger haelen moste ende daerover bij de gemeyne ruyteren seer geclaecht werde, heeft Sijn Ex^tie metten raet in deliberatie geleyt dat men tleger nootelijck op een ander soude moeten brengen ofte voor alle de ruyteren vouragie coopen ende die heml. vuytdeylen. In tverbrengen van tleger en achte men niet goet tselve hooger te brengen, omdattet aldaer alles bij den viant bedorven was, men en achte het oick niet eere genouch tleger laeger te brengen, beneffens dattet tot Emmerick toe soe heel bedorven was, datter niet meer en resteerde. Sijn Ex^tie en const oick niet wel beweecht werden om een brugge te slaen ofte tleger over d'andere sijde vanden Rijn te brengen om in Cleverham ofte andere bequaeme plaetsen te gaen logeren, tsij dat sulcx geschiede om de menichfuldige intercessien van veel nichten ende neven van die van Cleeff ofte om eenige heymelijcke handelinge met Jonckvrou Sibilla als voerseyt is ¹. Oick tleger weder in de Limers te brengen bij Zevenaer werde mede geacht te verde vande hant te sullen wesen ende die van Gelderlant al te schaedelijck, soe datter niet en resteerde dan de vouragie te coopen ende die van tlant van Cleeff met geene nieuwe inlegeringe te beswaeren, daertoe den Raedt verclaerde niet te konnen verstaen, waeromme goet geacht werde van alle desen de Staeten Generael te verwittigen om heure goede meyninge hiervan te verstaen, daertoe desen dach een boode daerwaerts in haeste affgeveerdicht werde, ende middelertijt een brugge over den Rijn te doen slaen om oick over de andere sijde vouragie te mogen doen haelen. Desen dach verloor men noch al in de 20 peerden op de vouragie. Overmits over eenigen tijt den Hopman Villers gestorven was, heeft Vuytenhove ontrent dese tijt de compagnie gekregen.

1 Het schijnt, dat Duyck hier eenigzins wil aanduiden, wat hij later (zie den 3den November) meer bepaald uitspreekt, dat men vermoedde, dat Maurits naar de hand van de Gravin Sibilla van Cleef dong.

[Den 27^en Septembris]

Den 27^en Septembris wast taemelijck schoen weder ende exerceerde men vast in tleger tvolck soe te peerde als te voet, sonder dat men anders

[p. 674]

yet dede als tleger in hem selven doen consumeren, want, beneffens datter veel vouragiepeerden genomen werden, soe werden oick eenige personen voor Wesel gevangen (daeronder den gewesen Hopman Schungel) ende eenige peerden genomen, sonder dat hierinne ordre was te stellen, mits men soe verre om vouragie moste rijden meest door heggen ende bosschen tot alle embuscaden bequaem. Den viant was desen dach met eenige peerden tot op de Lippe geweest ende hadde los gelaeten verscheyden gevangenen van Sijn Ex^tie leger, ende onder dien Jaspar Barnart, Lieutenant vande vaene ruyteren van Graeff Hendrick van Nassau, gerantsoent op 600 gulden, houdende noch altoes eenigen, sonder dat men weet waeromme, anders dan om daermede tvolck van Sijn Ex^tie in bride te houden, dat se mede niet eenigen vande sijnen, die se souden konnen becommen doot en sloegen als sij eenigen van Sijn Ex^tie leger op de laeste rencontre gedaen hadden.

[Den 28^en Septembris]

Den 28^en Septembris was tbetrocken weder ende was men in tleger doende om een brugge over den Rijn te slaen tegenover Zanten vanden vuyterweert van Bisselich aff, daer de reviere wijt was 1360 roedevoeten, daertoe men oick veel schuyten ende aecken bederff hadde, maer omdattet scheen geen ernst te wesen, gebraecken daer veel behouften, beneffens dattet nu ongelegen was, omdat nu de meeste intentie vande Staeten was tleger van Mondragon hier te houden, tot dat men sach hoe t'met Camerick ging, daer te vooren de Staeten daeraen seer veel gelegen was, soe men den viant over Rijn hadde konnen trecken, twelcke men ontwijffelijck soude gedaen hebben, soe men de brugge in tbegin vanden leger alhier geslaegen hadde, twelcke tot noch toe om particuliere ende geen publycke consideratien gelaeten en was, beneffens dat men doen daermede belet soude gehadt hebben tverlies van soe veel peerden ende mogelijck oick van Graeff Philps ende anderen, ende nu die slaende om de vouragie wille, mocht men van daer wel een ander ongeluck krijgen, omdat alle degeenen die daer sullen willen rijden, terstont op tlijff sullen hebben alle de garnisoenen van Gelder, Wachtendonck, Straelen, Berck, Meurs, Alpen ende anderen, die sonder heur verre te hasarderen op tvolck van Sijn Ex^tie leger altoes veel voirdeels konnen hebben, insonderheyt op degeenen die wat buyten aff sullen willen rijden als in tvouragieren meest geschiet. De Lantdrost van Cleeff hoirende dat men de brugge wilde slaen, heeft gescreven aenden Raet van Staete datter een coopman binnen Zanten was die noch wel raet wiste om 100 malder havers, maer als men metten man wilde handelen hielt hij dselve soe dier op gelt dattet niet geraeden

[p. 675]

en was die te coopen, beneffens dat dat geen middel en was om tslaen vande brugge te beletten, overmits men evenwel hoey ende stroy most hebben. Hier en tusschen hielt den viant hem stille. Desen dach vertooch vuyt Hollant naer Duytslant Graeff George van Solms in sijn privee saecken.

[Den 29^en Septembris]

Den 29^en Septembris was t'betrocken weder ende omdat men mette brugge voorts wilde, hoewel heel slappelijck, dede men affsteecken ende aenbesteeden een schantse over twaeter tot bewaeringe vande brugge groot van binnen 400 voeten viercant met 2 heele ende twee halve bolwercken, dwelcke aenbesteet werden op ontrent 6 gulden de roede, mits dat se op most gemaeckt wesen t'eynde twee daegen. Hier en tusschen was men dese ende eenige volgende daegen doende in tleger mette saecke vanden Drost van Zallant tegen eenen Jan Renart, die den Drost naer geseyt hadde, dat hij op de rencontre den 2^en deser gevallen, sijn devoir niet en hadde gedaen, daerover den Drost den anderen in rechte betoogen ende als een valsch calumniateur beclaecht hadde, te meer soe Jan Renart niet veel raets en wiste om sijn geseyde te bewijsen. Desen dach was Mondragon binnen Dusseldorp ende dede vrouch daer ontrent 300 mannen commen, die in stadt begeerden te wesen om heur te biechten ende het sacrament te nemen, ende soe se inne hadden konnen commen, souden sij heur meester vande poorte gemaeckt hebben ende innegelaeten noch 500 man te voet ende 500 ruyteren, die des nachts vuyt sijn leger te Derendorp ende Vlingeren waeren gecommen, maer omdat de borgers dvoors. 300 mannen niet en wilden innelaeten, bleeff den aenslach terugge, die geschiet soude hebben, soe men meynde ten behouven vanden Keyser ende den Marckgraeff van Lichtenberch voor de gevangen Vorstinne.

[Den lesten Septembris]

Den lesten Septembris was het schoen cout weder ende ging de brugge altoes slappelijck voort, mitsgaeders de schantse, die men over twaeter dede slaen. Desen dach vertooch vuyten leger Justinus van Nassau, Almirael van Zeelant, bescreven sijnde bij de Staeten Generael om over tvolck naer Vranckrijck te seynden, te commanderen¹. Ontrent dese tijt verbot gedaen sijnde aende Marckgraeven van Baeden ende van Durlach met waepenen niet meer te attenteren, maer heur questien te submitteren aenden

1 De Instructie voor Justinus van Nassau als ‘Generaal over het secours van twee Regimenten voetknechten, die deselve Staten Generael den Coninck van Vranckrgck toesenden om ten dienste van Zijne Ma^t ende van dese landen tot het ontset van Cameryck gebruyckt te wordden’, gedateerd van den 27sten September 1595, is te vinden in het Instructieboek der Staten Generaal van 15951599, bl. 92. (Rijks Archief.)

[p. 676]

Keyser ende werelijcke Churfursten ende sij daeromme heur volck affgedanckt hebbende werde Graeff Everard van Solms met alle tvolck vanden Marckgraeff van Durlach naer Vranckrijck gesonden, ende soe men vermoede bij de Duytschen betaelt.

[Den eersten Octobris]

Den eersten Octobris was tschoen weder ende bleeff tleger altoes stille leggen, doende soe slappelijck aende brugge arbeyden dattet scheen, dat men de boeren socht tijt te geven ende te waerschouwen, dat se heur vouragie alles wech brengen mochten. Op den avont quam den viant met eenige peerden aenden Vosterberch ende creech eenigen, die heur op tvelt wat te verre bloot gegeven hadden, gevangen. Desen dach vertoogen van Dordrecht naer Zeelant de 15 andere vendelen naer Vranckrijck gedestineert, om de Wielingen vuyt te loopen naer Cales. Desen dach vertooch mede naer Braunswijck ende Duytslant den Graeve van Hohenloe in sijn privee saecken.

[Den 2^en Octobris]

Den 2^en Octobris was tschoen cout weder ende waeren meest alle de ruyteren vuyten leger om vouragie te haelen tot onder Emmerick toe ende brachten een goede quantiteyt in den leger. Desen dach creech den viant Camerick inne bij appoinctement, dat de burgers (siende dat den viant heur een ravelijn ende een casamatte affgenomen hadde ende in heur grachten gelogeert was) des morgens vrouch begonnen te maecken ende ten elff vuyren aengingen ende slooten, omdat se al langerhant daer toe hadden beginnen te trachten om heur te ontdoen van tquaet tractement, dat Balingy nu 14 jaren heur aendede, ende om tot heur te trecken de Switsers, ende 2 vendelen Waelen in de stadt sijnde, hadden heur belooft te geven drie maenden solts. Naer t'appoinctement gemaeckt naemen se inne de regementen van Messias¹ ende La Barlotte, hebbende Balingy hem geworpen op tcasteel met alle de Francoisen, naerdat hij sach dat hij der burgers voornemen niet en const beletten. Dus slechtelijck verlooren de Francoisen de schoene stadt van Camerick ende die van Camerick naemen aen het quaet tractement der Spangiaerden om te ontgaen dat vande Francoisen. Soe seer is de mensche tot nieuwicheyt geinclineert.

1 Don Augustin Mexia, aan wien door Fuentes het beleid der belegering van Kamerijk was opgedragen.

[Den 3^en Octobris]

Den 3^en Octobris was tschoen weder ende exerceerde men vast alle daegen het crijsvolck in den leger in t'maecken ende swencken vande slachordren. Den viant verthoende hem op den avont met eenige peerden aenden Vorsterberch ende tot bijnaest aende schantse over twaeter toe,

[p. 677]

die meest in defensie was ende creech daer gevangen een werckmeester Ietse genaemt met noch 6 ofte 7 anderen ende sloegen eenigen doot, ende soe se afftreckende toogen beneden langes de beecke, schoot het oirlochschip daer naer.

[Den 4^en Octobris]

Den 4^en Octobris was t'regenachtich weder ende was de viant wederom op de andere sijde vanden Rijn, daer hij gevangen creech 6 peerden ende wel 20 mannen, die over twaeter gevaeren waeren, omdat men noch niemant over de brugge en wilde laeten, hoewel die bijnaest volmaeckt was, leggende op 54 paelscheepen, schuyten ende aecken, ende lang wesende ontrent 1370 voeten. Desen dach vertooch vuyten Haege Justijn van Nassau naer Zeelant ende Vranckrijck te gaen ende aldaer over tvolck te commanderen¹.

1 De overgave van Kamerijk op den 2den October was natuurlijk nog niet bekend; doch ook buitendien was het ontzet van die vesting niet het eenige doel, waartoe de troepen naar Frankrijk gezonden werden. Hendrik IV had dringend behoefte aan ondersteuning, en de Staten Generaal hadden ook dienovereenkomstig de noodige bevelen aan Justinus van Nassau gegeven, zoo als blijkt uit hetgeen op den 4den October 1595 in het Secreetboek staat opgeteekend:
‘Opt gemoveerde vande Heere Admirael Justinus van Nassau Generael over die twee regimenten voetknechten, treckende naer Vranckrijck tot het ontset van Camerick; Is geresolveert, dat hij hem met het voorsz. volck sal laten gebruycken tot het voorsz. ontsedt, tsij dat den Coninck yet voorneempt bij Duirstee, bij insendinge in de stadt van eenige vande compagnien van dese landen, of bij eenen slach, ende het ontset faillerende, off dat de stadt ingenomen, ofte bij appoinctement aenden vijandt overgegaen sal wesen, al vooren dat de compagnien daertoe sullen hebben mogen gebruyckt werden, ende den Coninck instantie doet, om de compagnien in de steden te mogen verdeylen, wordt verstaen dat die voorsz. Heere Generael, tselve met goede redenen ende excuse van gebreck van commandement sal difficulteren, maer soe verre dien niettegenstaende den Coninck alsnoch soude insisteren, is geconsenteert, dat hij de versochte verdeylinge sal toelaeten bij provisie, tot dat hij naerder bevel vande Heeren Staten zal hebben ontfangen opdat daermede ten deele den cours vande victorie des vijants mach gestuytet werden.’

[Den 5^en Octobris]

Den 5^en Octobris was het schoen cout weder ende exerceerde men vast in tleger alle daegen het volck.

[Den 6^en Octobris]

Den 6^en Octobris was tschoen cout weder. In tleger quaemen de Gedeputeerden van Utrecht om bij Sijn Ex^tie den nieuwen magistraet te doen verkiesen. Vuyten leger vertooch de vaene ruyteren van Herauguier naer Bredae, daer se bij den Gouverneur ontbooden was om een aenslach die op Liere hadde te mogen in twerck stellen. Den Heere van Swieten creech de compagnie voetknechten van Capiteyn Adam die overlange doot gebleven was. Hier te vooren hadde Graeff Harman vanden Berch als Gouverneur van Gelderlant van sConings sijde, die vande Betue verbooden op tverlies van heure sauvegarden niet te dijcken, twelcke de Staeten

[p. 678]

Generael verstaende, gebooden ontrent dese tijt, dat men tbosch bij sHeerenberch leggende ende toecommende den voors. Graeff ende sijn moeder soude affhouwen ende tot sHeerenberch ende op sGraevenweert brengen, ende vresende off dat niet genouch en waere om tvoors. verbot te doen affdoen, resolveerden mede alle dien van t'overquartier heur sauvegarden ende contributien op te seggen, ende deden heur daeraff verwittigen, om twelcke te voorhoeden sijl. te wege brachten dat tvoors. verbot affgedaen werde, soe dat men mettet dijcken in de Betue weder voort ging.

[Den 7^en Octobris]

Den 7^en Octobris was het schoen cout weder ende was men in tleger seer becommert mette vouragie ende om gelt, overmits de meeste gereede penningen naer Vranckrijck waeren gesonden. Desen dach accordeerde den Heere van Balingy metten Graeve van Fuentes om hem over te leveren tcasteel van Camerick, op conditien dat hij tcasteel met geschut, vivres ende amunitie sal overleveren den 9^en deser, dat den Graeve van Retelois, soen van Nevers, Balengy ende Vickes met alle tvolck op tcasteel sijnde sullen mogen vertrecken met vliegende vendelen, waepenen, slaende trommel ende alle heure bagagie ende peerden die op tcasteel ofte in de stadt ende noch in wesen sijn, ende die niet in wesen en sijn, sal den Graeve van Fuentes ter taxatie van vieren, bij beyden sijden daertoe genomineert, betaelen, dat Balengy vergeven sullen sijn alle sijn voorgaende actien, beloften ende nemen van penningen, daervan hij ten eeuwigen daege niet en sal mogen gerechercheert werden , dat Fuentes sal betaelen alle de schulden, die Balengy ofte yemant vande sijnen in de stadt aende borgers ofte anderen mogen gemaeckt hebben ende Balengy mette sijnen daervan indemneren, mits dat den Graeve van Retelois ende Balengy beloven vuyt Vranckrijck ongemolesteert te doen wedercommen de Gedepateerden van Camerick, ende heur beste te doen om alle Camerickse coopluyden in Vranckrijck gevlucht te doen wederkeeren , dat Fuentes consenteerde te laeten demanteleren thuys van Clery bij Peronne, daertoe men vuyt Peronne metselaers ende ambachtsluyden soude moeten senden, volgende welck accoort tcasteel den 9^en hieraenvolgende overging. Met t'overgaen van dese stadt ende casteel werden seer beset ende verseeckert de saecken van Artois ende Henegouwen die meest tot nieuwicheyt ende een pays genegen waeren ende ten deelen oirsaecke waeren van alle den voorslach van dien, omdat men vreesde dat se tot eenige extremiteyt souden commen, waeromme dese veroveringe soe seer redresseerde de auctoriteyt vanden Coning van Spangien in die landen, datter veele waeren die te vooren hooch gesproocken hadden, die nu begonsten terugge te sien ende te

[p. 679]

vresen, omdat hij nu hem daer wel verseeckert vindende, middel heeft dselve sonder naerdencken te mogen doen straffen. Ende gelijck dese veroveringe verseeckert den staet vande Spangiaerden, alsoe verswackt dselve seer den staet vande Francoisen, die deur dese stadt alleen middel hadden gansch Artois ende Henegouwen te bederven, waeromme de negligentie in desen bij heml. gecommitteert egeensins excusabel en is. Den soen van Nevers, wesende noch jong van jaeren excuseerde hem selven met traenen, waeromme sijn vader den Hartoge van Nevers, die een braeff man was (ende sijn soen in Camerick gesonden hadde om hem groot te maecken ende een renommee van een goet chrijsman te wesen doen verkrijgen) van hertsweer storff. Balengy excuseerde hem selven soe hij best conde ende hoewel sijn fauten veel waeren, werden achternaer sijn excusen noch aengenomen¹.

1 Bor zegt, dat Baligny ‘korts daer na wederom in de gratie quam, door middel van het nieuwe huwelijk, dat hij dede met een suster vande schone Gabriele, Hertoginne van Beautfort, des Koninx beminde’. (XXXII Boek, bl. 56.)

[Den 8^en Octobris]

Den 8^en Octobris was tschoen cout weder ende werden eenige penningen tot ontrent 40.000 £ toe in tleger gebracht, tot groot contentement van veel Ritmeesters ende Capiteynen, die alles van gelt bloot waeren.

[Den 9^en Octobris]

Den 9^en Octobris was tschoen weder ende kregen de Raeden van Staete scrijvens vande Staeten Generael dat sijluyden terstont naer den Haege wilden commen om te helpen adviseren in de saecke ende versouck van Botley. Desen dach creech den viant bij Griet twee schuyten, die van beneden op quaemen naer den leger. Des avonts vierden ende schooten alle de omleggende steden, als Gelder, Wachtendonck, Straelen, Berck ende anderen seer over t'innenemen van Camerick, hoewel sij van tcasteel noch niet en konden weeten. Desen dach werde in den crijsrade gepronuncieert de sententie tusschen den Drost van Zallant ende Jan Renart, daerinne Jan Renart verclaert werde den Drost t'onrecht gecalumnieert te hebben, ende gecondemneert de woorden weder inne te cloppen.

[Den 10^en Octobris]

Den 10^en Octobris was tseer schoen weder ende vertooch den Raet van Staete vrouch vuyten leger naer den Haege, oick sont men 6 vaenen ruyteren over de brugge ende den Rijn om aldaer convoy totte vouragie te doen, onder faveur van twelcke meest alle de ruyteren ende seer veel volcx vuytliepen om vouragie, daeraff sij een groot quantiteyt in tleger brachten sonder merckelijck verlies.

[Den 11^en Octobris]

Den 11^en Octobris was tseer windich weder ende reden wederom meest

[p. 680]

alle de ruyteren over de brugge om vouragie ende brachtens seer veel in tleger. Desen dach kreech men in tleger seeckerheyt van t'overgaen van Camerick, mits Graeff Harman aen Graeff Willem sondt een brieff aen hem, roerende die saecke vuyt Bruessel gescreven, van date den 3^en deser, doch omdat men noch geen scrijvens van beneden en creech, bleeff men evenwel mettet leger noch leggen. Den viant creech desen dach bij Emmerick eenige peerden van tleger.

[Den 12^en Octobris]

Den 12^en Octobris was t'regenachtich weder ende den viant mogelijck meynende dat men weder om vouragie soude commen, heeft met 5 vaenen ruyteren daerop gepast, maer niemant vernemende (omdattet in tleger verbooden was vuyte trancheen te gaen, om geen volc te verliesen) heeft hem op den naernoen verthoent tot aende schantse over twaeter leggende, maer is sonder yet te doen weder vertoogen. Desen dach quaemen in tleger brieven van Bredae, houdende dat se daer gevangen hadden gekregen den Graeve Jan van Manderscheyt, soen vanden Grave van Geresteyn, ende hoewel desen in Brabant gevangen was ende quam vuytet leger van voor Camerick, soe was nochtans hier naer om sijn prinse veel dispute, ter oirsaecken hij sustineerde ten tijde van sijn prinse vuyten dienst ende gecasseert geweest te sijne, doch werde naderhant de saecke bij accoort affgedaen.

[Den 13^en Octobris]

Den 13^en Octobris was tamelijck weder ende was in tleger noch verbooden vuyte trancheen te gaen, omdat men sach, dat men alle daege veel volcx verloor, soe vande geenen, die vuyt armoede overliepen aenden viant, als vande geenen die den viant gevangen creech. Den viant verthoende hem met eenige ruyteren ontrent Wesel, waeromme veelen, die op wech waeren om daerwaerts te gaen, wederkeerden.

[Den 14^en Octobris]

Den 14^en Octobris was tschoen weder ende en most wederom niemant vuyte trancheen gaen. Oick omdat men sach dat de armoede vanden leger hoe langer hoe meer verswaerde ende dat alle tvolck soe naeckt ende beroyt was, dat niemant die sonder commiseratie const aensien ende dat daerdoor dselve alle daegen met hoopen cranck wierden ende aenden viant overliepen, dat oick alle de ruyterie wech smolt ende verging ende heur peerden mettet verre haelen vande vouragie druckten ende bedurven ende het daeromme niet wel mogelijck en was tleger langer te velde te houden, soe men tvolck niet alles in de gront wilde bederven, heeft Sijn Ex^tie desen dach den Staeten Generael alle dien overgescreven ende versocht, dat sij souden willen verclaeren, off men tleger opbreecken ofte op een ander sal brengen, wesende Sijn Ex^tie geresolveert sonder derselver

[p. 681]

scriftelijcke last hierinne niet te doen, om bij den Coning van Vranckrijck hieraff geen naerdencken te behaelen, te meer soe men verstont dat de Staeten van Gulick, Cleeff, Berch ende der Marck op den 17^en deser tot Dusseldorp souden vergaederen om te beraemen de middelen, daermede sij beyde de legers van heuren bodem mochten doen vertrecken ende heur selven van voorder bederff te beschutten, hebbende die van Berch ende der Marck de waepenen in de hant genomen om tloopen vande vouragiers vanden viant te beletten.

Naerdat men nu lange tijt veel aenslaegen gedemeneert badde op de stadt Liere, heeft den Gouverneur van Bredae eenen doen verhaesten omdatter niet dan 2 vendelen Spangiaerts inne en waeren. Ende bijeen ontbooden hebbende vuyt verscheyden garnisoenen ontrent 840 mannen te voet ende met sijn compagnie ontrent 160 peerden, is daerwaerts getoogen ende heeft op huyden vrouch voor den dach de stadt innegekregen aende Mechelse poorte over een ravelijn ende de walle, daer geen pallissade en stont, ende soe opgeslaegen hebbende de poorte, hebben alle tvolck mette peerden innegelaeten, ende eerst gevochten hebbende aen een binnepoorte ende naer noch wel anderhalff vuyre aende marckt (omdat de eerste innegecommen heur devoir niet gedaen en hadden, om den marckt inne te nemen, doen daer noch niet dan de ordinaris wacht en was, maer heur sonder noot hadden laeten terugge driven, tot dat den Gouverneur Don Alonso de Luna op den marckt gecommen was ende daer met veel soldaeten ende borgeren bravelijck vochte), hebben eyntelijck dselve mette ruyterie geforseert ende mede innegekregen, naer datter wel 150 vande heuren doot gebleven waeren ende onder dien den Hopman Botselaer (wiens compagnie onlangs daernaer Hugo Muys creech), den Lieutenant van Pieter van Dorp, van Giselaer, Grenu ende van Aert van Brienen ende den Lieutenant van Jacob vanden Eynde seer gequetst, behalven datter mede veel vande stadts sijde waeren gebleven. Hiernaer is Don Alonso de Luna geweecken op de Lispeler poorte, die van steen was ende taemelijcke starck, met ontrent 20 mannen, daer hij goet hielt. Ende omdat alle de ruyteren ende soldaeten met een groote desordre ende confusie heur aen tplunderen begaven, en const men soe veel volcx niet bijeen crijgen, dat men dselve poorte const saiseren ofte ten minsten onder besetten, twelcke veroirsaeckte dat die van Antwerpen ende Mechelen die heur te hulpe quaemen door desen de poorte open kregen innequaemen ende alle tvolck vande Staeten met sulcken desordre terugge dreven op den naernoen, ende naerdat sij 7 vuyren meester vande stadt geweest waeren

[p. 682]

dat alle de peerden daer blijven mosten ende veel voetvolcx noch in tplunderen sijnde ende van geen ongemack wetende, verslaegen werden¹. Den Gouverneur Herauguier te voet vuyte stadt gecommen, ende onderwege een boerenpeert becommen hebbende quam den 15^en vrouch sijn vierder tot Bredae. De ruyteren sijn meest te voet ontcommen ende tvoetvolck is meest in desordre naer Bredae ende Bergen geloopen, hebbende in de stadt in alles gelaeten ontrent 300 mannen ende 155 peerden. De overgroote begeerlijcheyt van buyt was oirsaecke van dit verlies ende desordre, hoewel veelen niet alleen de officiers maer oick de voorn. Herauguier beschuldigen van niet overal even goede ordre gestelt te hebben, soe wel t'innecommen als daernaer binnen sijnde. Nietemin het sij soe twesen mach, t'is een schoone cause leelijcken versien, overmits men daervuyt gansch Brabant in bloet ende vier soude hebben mogen stellen. Ende soe het schijnt is de desordre ende ongeregeltheyt onder der Staeten volck soe gemeen, dattet bijnaest niet te hoopen en is mette selve yet goets te sullen konnen doen ofte vuytrechten, te meer omdat de Staeten nimmermeer straffe en doen over heur volck, wanneer se heur tot ondienst van tlant quaelijcken draegen ofte naer behoiren recompenseren ofte vereeren den geenen die heel wel doen. Vande geenen die ontcommen sijn, sijnder seer veel die goede buyt gekregen ende daer van gebracht hebben, soe aen costelijcke waeren, als aen gelt, gout ende silverwerck ende anders, wesende noch al seer veel weerdich sonder dat ment bequaemelijck sal konnen weeten, omdat elck sulcx verbercht ende voor hem selven hout. Nietemin waeren de ruyteren van Herauguier in corten tijt hiernaer weder gemonteert vanden buyt, die se daervan gebracht hadden, soe dat sommigen een peert verlooren hebbende, veel peerden weerde daeraf gebracht hadden.

1 Den 13den Januarij 1596 gaf de Magistraat van Antwerpen een certificaat aan Gaspard de Mondragon, een neef en luitenant van den Kolonel Mondragon, ad interim bevelhebber van de citadel, ter zake van zijn wakker gedrag op den 14den October te voren, bij het herwinnen van de stad Lier op den vijand. (Verachter, Inventaire des anciens chartes et privilèges et autres documents conservés aux archives de la ville d'Anvers, pag. 245.)
De nadere bijzonderheden van de verrassing en hermeming van Lier worden gevonden in een klein geschrift van Bernartius: ‘De Lirani oppidi, ab Hollandis occupati, per Mechlinianos et Antverpianos admirabili liberatione, commentariolus: una cum brevi narratione de origine et progressu calamitatum Belgii’, dat in 1596 te Leuven werd uitgegeven.

[Den 15^en Octobris]

Den 15^en Octobris was het schoen weder ende reet men wederom heel starck over de brugge om vouragie met een convoy van 8 vaenen ruyteren, daermede men een groot deel vouragie in tleger bracht, Eenige

[p. 683]

ruyteren van Smeltsing te nacht over de brugge vuytgelaeten, kregen gevangen 7 ruyteren ende 12 wel bereeden peerden vanden viant, die om contschap naer Zanten waeren gesonden. Desen dach qnaemen wel eenige brieven vande Staeten Generael in tleger, maer omdat dselve noch niet en hielen van tvolle verlies van Camerick ende dselve Staeten daerinne niet eyntelijck en ordonneerden op tleger, maer stelden als te vooren ter discretie van Sijn Ex^tie, om daerop te resolveren, soe hij geraeden vinden soude, is Sijn Ex^tie evenwel daer bij gebleven om precys bevel te willen hebben alleer te vertrecken om redenen voors.

[Den 16^en Octobris]

Den 16^en Octobris was twindich betrocken weder ende omdat Sijn Ex^tie van meyninge was soe haest hij bevel soude krijgen vande Staeten Generael tleger te breecken, soe beraemde hij theele leger eens in tvelt te brengen ende in tswencken ende maecken van slachordren te exerceren ende met eenen een reveue van dien te mogen doen.

[Den 17^en Octobris]

Den 17^en Octobris was t'regenachtich, waeromme de reveue vuytgestelt werde ende werden over de brugge om vouragie gesonden een convoy van 500 peerden ende 500 mannen te voet, daerdoor een goet deel vouragie in tleger gebracht werde, ende omdat de armoede soe seer groot was, verliep des nachts een Corporael van Jan van Niel met 11 soldaeten vande selve compagnie, verlaetende heure wacht aen de trancheen.

[Den 18^en Octobris]

Den 18^en Octobris was t'regenachtich weder, daeromme tleger stille bleeff leggen.

[Den 19^en Octobris]

Den 19^en Octobris was tschoen weder ende dede sijn Ex^tie alle tleger in tvelt voeren buyten de trancheen naer Rees toe, alwaer hij alle de regementen in slachordre stelde ende dede tselve verscheydentlijck voorttrecken, swencken ende keeren ende oick tegen malcanderen voeren als off se chargeren souden om deselve alsoe te exerceren. De Engelsen marcheerden in 2 regementen, t' eerste van 8 vendelen, hebbende in elcke vleugel 12 roers ende musquetten in thooft, in t'midden 31 piecken, elcx 10 lang, maeckende 240 roers ende musquetten ende 310 piecken ende mette Officiers tegen 10 voor elck vendel starck 630 mannen. Tweede regement was van 9 vendelen, hebbende 260 roers ende musquetten ende 250 piecken ende wesende starck mette Officiers 600 mannen. Brant met 5 vendelen hadde 230 roers ende musquetten ende 130 piecken ende was mette Officiers starck 410 mannen. De compagnie vanden Graeff van Hohenloe hadde 76 musquetten ende 76 piecken ende die vande guarde van Sijn Ex^tie 60 musquetten ende 60 piecken ende maekten mette Officiers tsaemen 292 mannen. Tregement van den affgestorven Graeff Philps was

[p. 684]

van 9 vendelen ende hadde 300 roers ende musquetten ende 240 piecken ende was mette Officiers starck 630 mannen. Tregement van Duvenvoorde was van 9 vendelen ende hadde 380 musquetten ende roers ende 270 piecken, maeckende mette Officiers te saemen 740 mannen. De Vriesen marcheerden in drie regementen t'eerste van 6 vendelen hadde 360 roers ende musquetten ende 230 piecken ende was starck mette Officiers 650 mannen. Tweede was van 7 vendelen ende hadde 360 roers ende musquetten ende 280 piecken ende was mette Officiers starck 710 mannen. Het derde regement was mede van 7 vendelen ende hadde 340 roers ende musquetten ende 320 piecken ende was starck mette Officiers 730 mannen, in vougen dat alle tvoetvolck te saemen starck waeren 5392 mannen. De vaen ruyteren van Sijn Ex^tie was starck 70 peerden, die van Graeff Hohenloe 41, Graeff Hendrick 48, Graeff Philps 55; Baelen, 100, Barchon 36, de Bois 41, Contelaer 54, Wermeloe 71, Pauls Bax 40, Marcel Bax 47, Chynsky 47, Onsten 60, Donck 46, Edmont 58, Smeltsing 65, Laurens 41, Parcker 54, Vere 54, Sidnei 29 peerden, ende waeren in alles ende te saemen noch starck 1057 peerden, welck getal sij te saemen vuytmaeckten boven de drie compagnien die op de wacht voor de brugge waeren, ende eenige soldaeten die in de quartieren gelaeten waeren om die te bewaeren, daervuyt men sach dat tleger over de 2300 mannen te peert ende te voet geswackt was, soe in crancken, doden als verloopenen. Vande ruyteren mochten mette compagnie van Herauguier vuyten leger wesen ontrent 200 peerden, daervan de meeste tot Liere gebleven waeren. Vuyt alle desen verstont Sijn Ex^tie dattet niet alleen noodich en was tleger metten eersten te breecken, maer oick dat de saecken vande landen nopende den crijch soe seer verliepen datter geen hoop en bleeff selff tegen toecommende jaere yet te mogen doen. Op den naernoen creech Sijn Ex^tie brieven vande Staeten van Hollant vanden 16^en deser, daerbij sij versochten, dat hij metten eersten noch 3 oft 4 vendelen knechten naer Bredae ende Bergen op den Zoem wilde seynden, opdat die steden metten aenslach op Liere seer geswackt niet onvoorsien geinvesteert en werden bij den viant.

[Den 20^en Octobris]

Den 20^en Octobris was tamelijck weder ende destineerde Sijn Ex^tie naer Bredae te seynden de compagnien van Langvelt, vanden Eynde ende Braeckel, ende naar Bergen op den Zoem de compagnie van Jan vander Dussen, daeraff hij de Staeten van Hollant adverteerde. Oick werde een starck convoy over de brugge gesonden om vouragie, onder faveur van twelcke een goet deel in tleger gebracht werde.

[Den 21^en Octobris]

Den 21^en Octobris was tschoen weder ende vertoogen vuyten leger dvoors.

[p. 685]

4 compagnien naer Bredae ende Bergen. Men creech voort scrijvens vande Staeten Generael, dat se goetgevonden hadden dat men tleger soude breecken ende metten eersten in garnisoeu brengen, daertoe oick eenige penningen quaemen te weeten 8000 £, twelck soe weynich was, dattet de armoede van tvolck gansch niet helpen en conde, omdat die meest aen extraordinaris lasten mosten verstreckt werden. Op den avont creech Sijn Ex^tie tijdinge dat den viant sijn leger scheyde ende over Rijn dede gaen ende naer Overijssel gesonden hadde de 5 vaenen ruyteren van tgarnisoen aldaer, waeromme Sijn Ex^tie resolveerde met alle de ruyterie van sijn leger vuyt te rucken, om dselve 5 vaenen den wech aff te snijden, twelcke volgende is op den avont ontrent 9 vuyren met Graeff Willem ende Vere ende alle de ruyterie starck omtrent 1000 peerden vuytgeruckt, ende gemarcheert hebbende den heelen nacht is den volgenden daege ontrent Coesvelt gecommen, daer hij verstont dat den viant al gepasseert was, ende omdat daer een quaet gat was, daer de peerden niet dan een voor een door en mochten, heeft hij daer moeten tarderen wel anderhalff vuyr, twelcke oirsaecke was dat hem den viant die altoes soe seer starck door reedt als hij const ontquam. Door wesende reedt Sijn Ex^tie met grooter haest naer, ende quam heur noch soe dicht achter, dat de laeste vanden viant vuyt Eep reden, doen ontrent 30 peerden van Sijn Ex^tie, die seer voort gehouwen waeren in tdorp quaemen ende aldaer beclemde drie waegens met bagagie vanden viant, daer onder anderen seer veel clederen vanden Ritmeester Boetbergen ende sijn huysvrouw waeren, ende gecommen sijnde ontrent Grannou, heeft den viant een brugge affgebroocken ende daarmede de ruyteren van Sijn Ex^tie soe veel belet, dat sij alles middel hadden heur binnen Enschede te salveren, alleer de groote troupe van Sijn Ex^tie aencommen conde ende de peerden die voor waeren heur sulcx niet beletten en conden, omdat se eenige peerden terugge hielden die tegen dselve aende gebroocken brugge schermutseerden, terwijle de anderen naer Enschede reeden. De huysvrou van Boetbergen salveerde heur binnen Grannau, soe wel datter naulicx tijt en was, om de ruyteren van Sijn Ex^tie de hameye voor thooft te sluyten, in vougen dat se niet meer en kreegen als de voors. drie waegenen ende 4 oft 5 gevangenen ende ettelijcke peerden die niet en hadden konnen volgen. Op dese cavalcade was Sijn Ex^tie met alle de ruyteren 18 vuyren te peerde geweest sonder affsitten ende hadde de laeste 8 vuyren soe seer gegalopeert, datter veele ruyteren wiens peerden niet volgen en conden onderwege hadden moeten blijven, gelijck mede eenige peerden van Sijn Ex^tie stallinge selffs.

[p. 686]

[Den 22^en Octobris]

Den 22^en Octobris was tschoen weder ende passeerde den viant ontrent twee vuyren naernoen sijn laeste volck over den Rijn voor Keysersweert, wesende Sijn Ex^tie in tvervolch vande ruyteren vande Twente ende snachts logerende te Eep, omdat hij den viant niet en hadde konnen achter haelen.

[Den 23^en Octobris]

Den 23^en Octobris was t'schoen weder. Den viant tooch voort wech naer Maestricht toe ende Sijn Ex^tie keerde weder naer sijn leger, daer hij ontrent middernacht quam, hebbende seer veel peerden achter gelaeten, die niet volgen en konden. Ontrent dese tijt was men in de Staeten Generael seer veel daegen besich geweest mette differenten tusschen die van Groeningen ende de Omlanden, ende omdat men sach dat se seer op malcanderen verbittert waeren ende daeromme quaelijcken conden verdraegen werden, werden bij de Staeten Generael tot indicature van alle heure differenten gedelegueert 9 rechters vuyt verscheyden provincien, drie als namentlijck Hessels, Casenbroot ende Marotel, om tproces te doen furneren ende in staete van wijsen te brengen om daernaer mette 6 anderen daerover te sententieren.

[Den 24^en Octobris]

Den 24^en Octobris was het betrocken weder met regen, ende omdat Sijn Ex^tie bevel ontfangen hadde den leger te breecken, heeft hij ordre gestelt om op morgen tgeschut ende alle de gereetschap tscheepe te doen om metten eersten te vertrecken.