Journaal. Deel 1, boek 2

Vande veranderinge tot Eemden.

Overmits nu lange jaeren gebroyt hadde seecker misverstant tusschen den Graeff ende de stadt van Eemden, ter cause vande justitie in saecken van appel ende van eenige privilegien soe de stadt sustineerde heur bij den Graeve niet gehouden te werden, daerbij oick vermengt was het stuck vande religie, omdat den Graeff Luthers gewerden sijnde gaern die religie in stadt mede soude geplant hebben, ende daertoe over eenigen tijt om gesochte actien den kerckendienaer Mensonem Alting van sijn dienst gecasseert hadde tegen wille ende begeerte vande kercke, beneffens dat hij den predicanten ten platten landen meest hadde affgestelt ende anderen van contrarie religie in de plaetse gestelt mede tegen wille ende dancke vande onderdaenen, daerover die vande stadt ende landen van Eemden verscheydentlijck clachtich waeren gevallen aenden Keyser, in vougen dat dselve tot tweemaelen toe sijn gesanten daerwaerts gesonden hadde om dese differenten ende misverstanden neder te leggen ofte op elcx pretensien goede informatie te nemen, die den Graeff soe wel hadde weeten om te stellen ende beredden, dat sij niet met alles gedaen en hadden van tgeene sij in last hadden, maer te contrarie dat hij den borgers van Eemden bij den Keyser ende veel andere vuytheemsche Potentaten

[p. 562]

beclaecht hadde als rebellen et seditieusen, die tegen hem ende den heyligen rijcke conspireerden ende de stadt ende Graeffschap van t'rijck sochten aff te scheuren ende andere vreemde heerschappie onderdaenich te maecken, die heur vervoucht hadden naer sijn nieuwe munte om die te bestormen ende den innewoenders om te brengen ende in December lestleden traedthuys met gewelt hadden innegenomen ende daerop wacht gestelt ende den borgermeesteren de slootelen affgedrongen ende met anderer hulpe (daermede sij sich onbehoirlijck souden verbonden hebben) haeren oproerigen voet getracht te brengen tot omstortinge vande stadt ende Graeffschap, soe verre bij den Keyser daerinne niet voorsien en werde ende met die ende andere meer calumnien hadde hij niet alleen te wege gebracht dat deselve vreemde potentaten seer harde brieven aende stadt gescreven ende den borgers om te brengen gedreycht hadden, maer oick dat den Keyser een provisionnel decreet hadde vuytgegeven, daerbij hij beyde de partijen alle wegen van feyten ende die vande stadt ende landen heymelijck conventicula te houden, anders als met consent ende bescrijvinge vanden Graeff, was verbiedende, welck decreet den Graeff in druck hadde laeten vuytgaen ende tot hoen vande stadt ende landen alomme aenplecken, meynende daerdoor de bijeencomptste van sijn ondersaeten te beletten, ten eynde sij geen middel souden hebben, noch raedt mogen nemen om te vervolgen aenden Keyser reparatie van t'ongelijck dat men heur dede, omdat den Graeff alle sulcke bijeencomptste heymelijcke conventicula was noemende, daertoe sich noch gedraegen hadde dat den Graeff sijn casteelen ende naementlijck oick thuys te Eemden met crijsvolck ende amunitie van oirloge beset ende doen bewaecken ende lose geven hadde ende voorts verandert ende selff gecooren de magistraet vande stadt (die te vooren bij ende vuyten borgerie plach vercooren te werden) ende die particulierlijck aen hem doen eedt doen ende door behulp ende aenhang vanden selve de slootelen vande stadt den borgemeesters (die se van outs plaegen te bewaeren) doen affnemen ende leveren in handen vanden castileyn op thuys, die niet eenen steen eygens in stadt en hadde. Dat mede hij de waepenen vande stadt gebruyckt tot zeebrieven hadde doen naermaecken, ende zeebrieven in prejudicie vande stadt ende contrarie het diploma vanden Keyser, doen verleenen, ende dat hij (om in de stadt de religie mede te verdempen) aende kerckendienaers gescreven hadde, dat sij voortsaen geen vergaederinge nochte consistorie en souden houden, dewijle oick sulcke bijeencomptste bij tdecreet vanden Keyser verbooden waeren, ofte dat sij anders

[p. 563]

doende in de peynen van dien souden vervallen, ende off wel de kerckedienaers daerop hadden gedaen antwoorden, dat sij anders geen vergaederinge en hielden dan om ordre in de kercke te houden ende om wel te doen distribueren de aelmissen aende armen, hadde nochtans den Graeff tweedemael heel hardt gescreven, dat se sulcx souden affschaffen ende dat men de staet vande aelmissen aen hem soude senden om bij hem daerop geordonneert te werden. Soe heeft sich op tselve scrijvens toegedraegen dat op den 28^en Martij lestleden een extraordinaris predicatie is geleyt geweest in de groote kercke alwaer de borgers in grooten getaelen gecommen sijnde, heeft den minister Menso naer eenige gebeden voorgedraegen het scrijvens vanden Graeve van Eemden, ende verhaelt dat men daervuyt wel sien conde, waertoe den Graeve was trachtende, te weeten om de heele religie in de stadt te extirperen, willende te dien eynde eerst verbieden het lichaem vande kercke, te weeten de bijeencomptste vanden kerckenraedt ende litmaeten, weetende seer wel, soe hij tlichaem kan wech nemen dat d'andere leden dan haest moeten verdorren ende sterven, ende soe hem dit wel geluckt, sal hij daernaer apparentelijck oick de versaemelinge om Gods woort te hoiren verbieden daervan hij heur wel heeft willen vermaenen, ten eynde sij op heur hoede waeren ende voorsaegen dat heur de religie niet heel ontrocken en werde. Nietemin omdat den Graeff heuren natuyrlijcken heere was dat sij hem souden willen te gemoete gaen soe veel mogelijck was, ende soe men meynde dat den Graeff particulierlijck op hem verbittert mochte wesen, soe wilde hij heur wel gebeden hebben sijnenthalven heur in geen ongemack te brengen, dewijle hem soe veel conditien van allen oorden gepresenteert werden, daerbij hij hem wel soude konnen onderhouden, soe wanneer de kerck hem soude willen verloff geven, maer dat hij gaern al sijn vuyterste vlijt wilde doen ende alle sijne gebeden daer heen wenden, dat sij mochten behouden de waere religie die heur ouders tot noch toe geconserveert hebben met soe veel periculen. Ende in deser vougen geeyndicht hebbende sonder dat men noch de minste teeckenen van commotie sach, is opgestaen vuyten toehoorders eenen Gerhard Bolardus, een staetelijck borger ende van groot vermogen ende auctoriteyt, dewelcke in tlange heeft beginnen te verhaelen alle de voors. actien vanden Graeff, duydende dselve alles te strecken tot een pure tyrannie ende om de hant te slaen aen alle heure persoonen ende goederen, mits eerst heur van heure vrijheyt, privilegien ende religie berovende, om daernaer als arme slaeven in de gevanckenisse te doen verrotten, als men oogenschijnlijck sach dat hij al

[p. 564]

reede eenigen vanden platten lande op den huyse van Lyeroort sonder oirsaecke in gevanckenisse hielt ende daer liet vergaen, seggende daeromme dattet nu den rechten tijt was om noch toe te sien, soe sij niet haest en wilden verliesen de religie, vrijheyt, privilegien, jae lijff ende goet bij heure ouders tot noch toe beschermt ende heur achtergelaeten, ende soe yemand daer waere die tot bescherminge van hem selven ende sijn vaderlant de hant daeraen wilde slaen, dat die hem volgen soude ende de saecke bij der hant nemen, daermede hij terstont vuyter kercke gegaen is recht naer t'raethuys toe, gevolcht bij een groote meenichte van borgers, die in de kercke geweest waeren ende heeft hem daer terstont meester van t'raethuys gemaeckt, doende affgaen den geenen die daer op waeren. Dat gedaen heeft aen elcke poorte een goede partije borgers gesonden om die te saiseren ende sluyten ende de sleutelen op t'raedthuys brengen, twelcke alles gedaen, hebben de borgers tgeschut staende op den kerckhove naer de Eemse toe verset ende gestelt tegen het huys ofte casteel vanden Graeff aen, doende tselve casteel, mitsgaeders alle poorten, vesten, stegen ende wegen met heure wachten besetten ende de poorten twee daege geslooten houden ende vuyte borgerie verkiesen drie Colonnellen ende sesthien Hopluyden om met ordre tegen tcasteel te mogen waecken ende alomme wacht te houden, doende mede den magistraet bij den Graeve gestelt alle macht ende auctoriteyt affnemen. Dit den Graeff tot Aurick sijnde verstaen hebbende heeft den 29^en Martij aende stadt gesonden sijnen Secretaris Henricum Schroederum om in stadt in presentie van Notaris ende getuygen audientie te versoucken ende die verkregen hebbende heur aff te vraegen vuyt wat gront ofte meyninge sij t'raedthuys innegenomen, de sleutelen der poorten tot sich genomen ende tgeschut van sijn gewoenlijcke plaetse verbracht hadden. Ten tweeden off sij den Keyser den heyligen rijcke ende hem als heuren heere voortsaen de schuldige gehoorsaemheyt gedachten te bewijzen ende vande voors. nieuwicheyden aff te staen. Welcke vraegen den Secretaris naer verkreegen audientie gedaen hebbende is daerop bij den borgeren geantwoord nopende t'eerste poinct, dewijle sijn G. veel jaeren herwerts met verscheyden menichfuldigen ondraegelijcke beswaernissen soe in tstuck vande religie als prophaene saecken heur onbillickerwijse beanxtiget ende belaeden hadde, daertegens heur dicwils suppliceren geen plaetse gewonnen hadde, maer ter contrarie hij heur getracteert als hier vooren verhaelt is (twelcke in de antwoorde in tlange vuytgedruckt werde) tot omstortinge vande stadt ende daertoe heur met veel herdachte calumnien (als souden sij getracht hebben de stadt onder

[p. 565]

andere heeren te brengen ende den rijcke aff te scheuren) gediffameert ende sub ende obreptive heur ongehoort dit decreet vanden Keyser geobtineert, oick heur heure loffelijcke privilegien vande Keysers ende sijn voorsaeten heur gegeven, benomen ende door sijn gestelde ende aende hant hebbende magistraet vande goetheyt van veele borgers misbruyckt tsijnder geliefte ende oick aen hen getoogen alle de geestelijcke goederen, die wel een derdendeel van dat lant sijn. Soe verclaerden sij dat de borgerschap non animo offendendi sed sui defendendi et assecurandi caussa, dit alles ende watter aencleeft nootsaeckelijck (hoewel ongaerne) doen ende verrichten hadde moeten. Opt 2^en poinct verclaerden te bekennen den Keyser, den rijcke ende sijn G. als heuren heere In alle goddelijcke ende billicke saecken onderdaenige gehoorsaemheyt schuldich te sijn, gelijck sij oick dselve alle wegen te bethoonen gesint ende willich sijn, maer konnen nootshalven ten eynde sij tegen alle overval verseeckert blijven dit aengevangen werck ende wat dies aengaende noch volgen mach, voor dese mael niet affstellen, begerende dat den Secretaris hiervan rapport wilde doen, ende was dese antwoorde geteyckent bij Gerhard Bolardus ende Peter de Vischer. Ende soe die vande stadt in alles voortgingen ende in tparticulier heur wel lieten verluyden, dat sij wel wisten op wat voet ende steunsel sij dit deden ende daeromme den Graeff begonst naerdencken te krijgen off sij wel eenigen rugge ofte steunsel van dese sijde mochten hebben, heeft hij den 2^en Aprilis stilo novo affgeveerdicht sijnen Cancelaer Conraedt van Westerholt om naer de Staeten Generael te gaen ende daeraff verclaeringe te versoucken. Middelertijt hebben die van Eemden nieuwe borgermeesters verkooren ende de gansche magistraet verandert ende door dselve met goede ordre in alles beginnen voorts te vaeren. Den 8^en Aprilis is in den Haege in de Staeten Generael gehoort geweest den voors. Cancelaer die, naer gebiedenisse vanden Graeff ende sijne drie soonen Enno, Johan ende Cristoffel, aldaer in tlange verhaelt heeft alle de nieuwicheyden bij die van Eemden aengesticht ende in twercke gestelt, ende daerbij gevoucht dat de borgers samentlijck malcanderen met eede souden verplicht hebben heur vrij te maecken ende de stadt in liberteyt te stellen, laetende verluyden daertoe bescherminge vande Staeten Generael geobtineert te hebben, ende off wel den Graeff een ander vermoeden vande Staeten Generael heeft, soe hadde hij nochtans niet konnen laeten hemluyden dese onveroirsaeckte opstandt der oproeriger borgeren te verthoonen, soe omdat hij achte sijn plicht (daermede hij den heyligen rijcke verbonden is) te sijn, de stadt bij alle toegelaeten middelen weder tot gehoorsaemheyt te brengen

[p. 566]

ende sijn kinderen naer te laeten, twelcke hij niet gevouchelijck en soude konnen doen soe de Staeten Generael heur bescherminge aengenomen hadden (als de borgers laeten verluyden) als omdat dese beroerte niet van wegen der religie (als de seditieuse heur laeten verluyden) maer vuyt ander gront is rijsende, namentlijck dat tusschen den Graeff ende ridderschap vande landen ende de steeden seecker misverstant was geresen, daerop den Keyser door Commissarissen informatie hadde doen nemen ende op tversouck van partijen (vervolgende decisie vande saecke) een provisionnel decreet vuytgegeven, bij twelcke de Keyser de stadt Eemden de ridderscap ende andere innegesetenen van tlant, gebiet den Graeff heuren Heer ende derselver officieren alle schuldige respect ende gehoorsaemheyt te bewijsen ende geen beroerte ofte seditie te verwecken, t'raedthuys (oick te vooren bij heml. innegenomen) te restitueren, de wachten behoirlijcken te besetten, de veertich mannen vuyte borgerie bij heur opgeworpen aff te schaffen ende geen heymelijcke conventiculen meer te houden. Bij dit decreet de borgeren heur mogelijck voelende beswaert, soucken bij occasie van tselve heur in vrijheyt ende liberteyt te stellen ende tegen den Keyser ende heuren Lantheer te rebelleren, omdat Sijn G. tselve decreet den Predicanten mede hadde laeten insinueren ende heur vermaenen dat onder het woort conventicula mede conventus consistoriales begreepen waeren, daeromme sij acht souden nemen het decreet niet te contravenieren, die daerop geantwoord hebben dat de conventus consistoriales om de collecte der aelmissen ende andere erheffelijcke saecken niet en conden naergelaeten werden, daerop Sijn G. aenden magistraet gescreven hadde, dat sij de ordre vande collectatie ende distributie vande aelmissen Sijn G. souden toeschicken, die naer vorlesinge hem daerop verclaeren soude, daervuyt men sien kan dat in tstuck vande religie den borgeren geen verhinderinge is geschiet, dat mede Sijn G. niet bedacht is eenige vernieuwinge in de religie te doen, gelijck hij den borgeren dickwils soe bij monde als onder hantsegel verclaert heeft, maer vande stadt anders niet te begeren, dan dat se hem voor heuren Lantheere ende sijn borgermeesters, raedt ende officieren alle schuldige gehoorsaemheyt bewijsen ende voorts hen laeten volgen dat van sijn ouders op hem gestammet is, ofte vanden Keyser hem gegeven als goede onderdaenen toestaet. Bid ende begeert daeromme dvoors. Graeff, dat de Staeten Generael den oproerige ende wederweerdigen borgeren geen hulpe noch bijstant willen doen, maer veeleer Sijn G. de behulpige hant bieden ende tegens behoirlijcke erstadinge van oncosten hem alle naebuyrlijcke

[p. 567]

bijstant op sijn aensoucken ende begeeren wedervaeren laeten, ende dat heur gelieve te verclaeren wat sij in desen gesint sijn te doen ofte te laeten. Hierop hebben de Staeten Generael den 12^en Aprilis geantwoordt, dat sij dit misverstant ongaerne hebben verstaen ende wenschen dat de saecke mochte affgedaen werden tot sulcken eenicheyt ende welstant als in de tegenwoordige gelegentheyt geraeden is, voor alle degeenen die haer staet ende vrijheyt soucken te behouden tegen de voorgenomen algemeyne tyrannie ofte heerscappie der Spangiaerden ende derselver adherenten, waeromme sij oick in dancke aennemen de besendinge, die den Graeff belieft heeft herwaerts te doen doen tot naerder bericht van tdifferent, met aenbiedinge alle vlijt ende neersticheyt voor te wenden, daermede de swaericheyt ten besten ende geneugen soude mogen beslicht ende gevouchelijcst nedergelecht werden, als sij sullen weeten dat sulcx beyde partijen sal aengenaem wesen, middelertijt souden de Staeten Generael goet ende dienstelijck vinden (om te voorcommen alle voordere onlust ende verwijderinge die naemaels qualijck soude te rechten sijn ende daermede den gemeynen voors. viant ontwijffelijck sijn prouffijt soude soucken te doen tot vuyterlijck bederff vanden heelen staet van OostVrieslant) dat alle daetelijcke proceduyren mochten cesseren, tot welcken eynde sij mede aen die vande stadt sullen scrijven, ende sal de gesant believen met aenbiedinge vander Staeten goede vruntschap ende nabuyrschap soe aenden Graeff als sijne soonen desen aen sijn heere te vermelden. Dese antwoorde was geparapheert Nivelt v^t. De Staeten Generael screven noch ande stadt Eemden vanden selven date, dat se door des Graeven gesant verstaen hadden de swaericheyt aldaer gepasseert ende dat se goet gevonden hadden heur aenden Graeff als middelaers te presenteren om de saecke tot eenicheyt te helpen beleyden, omdat de stadt dese landen soe naer gelegen ende daeromme ende om de olde vruntschap ende commercie heur sonderlinge ter herten gaet, ende hoopende dat den Graeff tot eenicheyt sal verstaen, dat sij desen aen heur senden met gelijcke aenbiedinge, vertrouwende dat sij die van soe goeder herten sullen aennemen alse vande Staeten hercomt ende daerop goede antwoort laeten weeten, wijselijck overleggende oft in dese gelegentheyt geraeden is den geenen die heur welstant behoirlijcken ter harten gaet ende gerecommandeert hebben tot eenige extremiteyten te commen, daerdoor de saecke soude geraecken tot sulcken verloop, dat men se naemaels qualijcken soude konnen rechten, daerdoor oick de Spangiaerts (gemeene vianden vande Cristenheyt) heur prouffijt souden mogen soucken te doen tot bederff van heur eygen staet, waeromme ende

[p. 568]

op hoope voors. sij heur rieden (als sij den Graeff mede gedaen hadden) in heure proceduyren sulcke moderatie te gebruycken, dat de middelen totte vereeninge niet te seer verachtert en bleven. Van dese twist waeren veelen hier in tlant niet seer droevich, omdat men seer wel wist dat den Graeff heel aender Spangiaerden sijde inclineerde ende men daeromme altoes voor hem in vrese was, waeromme men nu hoopte dat hij soe veel met sijn eygen te doen soude hebben, dat hij niet veel en soude mogen peynsen om den Spangiaerts eenich voordeel te doen, want soe haest daeraff yet soude ontdeckt werden, souden de Staeten terstont die vande stadt assisteren, die se in allen gevalle meer favoriseren als den Graeff, waeromme sij heur oick wel wachten cathegorice te antwoorden off sij den Graeff willen assisteren dan niet, maer wel weetende dat tusschen de stadt ende den Graeff geen accoort en sal konnen gemaeckt werden, dat den Graeff voordelijck kan wesen, omdat die vande stadt altoes de bewaeringe vande stadt sullen willen ende moeten houden, om te beletten dat den Graeff hem over eenigen vande principaelen niet en wreecke, ende daerdeur den Graeff de stadt altoes op de neuse sal houden als een bril voor hem ende tegen alle sijn actien. Soe dringen de Staeten soe seer het accoort ende verwittigen terstont die vande stadt van heure meyninge daerinne, nochtans heur in beyden soe temperende, dat sij de actien vanden viant in bedencken setten ende heur eygen meyninge niet te seer en openbaeren, opdat men niet en verneme het wit daer sij in desen naer rechten ende heur selven mede soucken te dienen ende verseeckeren ende te beletten dat den Graeve den viant niet te hulpe en roupe, vuyt vrese, dat sij dan de stadt tegen hen souden assisteren, daertoe sij alle deuren oopen houden, omdat in allen gevalle heur meer aende stadt dan aende gansche Graeffschap gelegen is, om twaeter ende de navigatie wille.

[Den 13^en Aprilis]

Den 13^en Aprilis was het tamelijck weder. Ontrent dese tijt waeren vuyt Nieumegen vuytgereden de vaenen vanden Graeve van Hohenloe ende Ritmeester Edmont in meyninge naer Lutsemborch te gaen, dan kregen onderwege advertentie dat eenige karren gelaeden met alle de clenodien vanden Ertshartoge Ernestus op wech waeren, waeromme sij die volchden ende oick souden becommen hebben, soe die van Witlich in tlant te Trier bij nacht heure poorten niet geopent ende de karren innegelaeten hadden. Hiernaer trocken sij over de Moessel ende kregen aldaer eenige karren commende van Dornick ende Rijssel om naer Francfurt te gaen, met welcken buyt sij weder gekeert sijnde ende gecommen tot Gemenich bij

[p. 569]

Kerpen in tStift Colen, begonsten aldaer te voederen sonder eenige wacht vuytgestelt te hebben, waeromme den viant (die in haeste heur tegen getoogen was) op desen avont in tbegin vanden duyster in tdorp viel sterck 200 peerden ende 200 voetknechten, gecommandeert bij Graeff Hendrick vanden Berge ende den Heere van Ghileyn ende kreegen wel 100 peerden, ende soe sij met een furie wel innegedruckt hadden, souder qualijcken eenich man off peert ontcommen sijn geweest, maer omdat se al bevreesdelijck ende langsamelijck innegetoogen ende de huysen aendeden, quaemen veel peerden met meest alle tvolck daervan, in vougen datter in tdorp maer een man met een jongen doot bleeff ende seer weynich gevangen, maer alle den buyt werde verlaeten. Den Cornet vanden Graeve van Hohenloe Clout verloor negen peerden ende mostet te voet ontloopen ende eenige daegen door tlant swerven eer hij weder tot Nieumegen const commen. Des volgende daechs kreech den viant noch eenige ruyteren gevangen, die te voet door het lant marcheerde om het te ontcommen.

[Den 14^en Aprilis]

Den 14^en Aprilis was het schoen weder. Den Cancelaer Lysfelt met eenen Maes tot Middelborch gecommen sijnde creech bij Sijn Ex^tie audientie in presentie vanden Tresorier Valcke ende Reygersberch bij de Staeten van Zeelant tot sulcx gecommitteert, alwaer hij de oirsaecke van sijn comptste verclaerende seyde, dat de Heeren Staeten onder tgebiet vanden Coning staende, verstaen hebbende d'inclinatie die de vereenichde provintien hadden metten anderen te commen tot een accoort om eens vuyt dese verdrietige oirloge te geraecken, daeraff seer verblijt waeren geweest, gemerckt sij mede daertoe seer inclineerden om eens een eewige ruste te maecken voor alle de provintien, soe wel die onder den Coning staen als de vereenichde. Ende opdat tselve accoort vast ende geduyrlijck mochte gemaeckt werden, hadden goetgevonden dat men daerinne handelen soude op den naem vanden Coning ende de Staeten vande provintien onder sijn gebiet staende ofte heure gedeputeerden ter eenre ende de Staeten ofte gedeputeerden vande voors. vereenichde provintien ter andere sijde, daerinne geen prejudicie noch interest voor de vereenichde landen gelegen en sal wesen, maer groote verseeckeringe ende eere, omdat men daerdoor becommen soude een verseeckert eynde vander oirlogen, die principalijck door den Coning (als meest geinteresseert ende geoffenseert) gemaeckt ende gedreven werden. Hierop antwoorde Sijn Ex^tie dat sulcx niet en mocht geschieden, omdat de Staeten Generael geresolveert waeren in geen handelinge van accoort te treden, dan alleen mette Staeten vande provincien onder den Coning staende ende niet metten Coning, om verscheyden

[p. 570]

redenen. Eerstelijck, omdat dese resolutie bij de Staeten met rijpe deliberatie genomen sijnde sijl. den selven dese handelinge niet anders en souden derven proponeren, vuyt vreese, dat niet alleen dit affgeslaegen maer oick wederroupen soude werde tconsent selffs hiertoe gegeven, te weeten om mette Staeten alleen te handelen. Ten tweeden omdat sij achten dat den Coning hem soe seer geinteresseert ende geoffenseert hout, datter geen hoope nochte vertrouwen en is, dat hij sijn leeffdaegen sulcx soude willen vergeeten ofte vergeven, maer mette eerste gelegentheyt hem daervan wreecken, daertoe hem dienen soude de resolutie vande theologanten van Loven ende anderen quod hereticis non sit servanda fides; Ende ten derden omdat dese vereenichde provincien niet vrijelijck metten Coning in eenich accoort souden mogen treden, omdat heur daerinne obsteeren souden formeelijck eenige contracten met andere heeren gemaeckt ende aengegaen. Op dese redenen trachte Lysfelt wel eenige t'elle qu'elle solutien te geven, maer verclaerde Sijn Ex^tie ende die bij hem waeren daerop niet te willen contesteren, maer daerbij persevererende dat t'accoort voor dese tijt anders niet en soude moge gemaeckt werden ende dat de reste wel vallen souden als de redenen van heure dissidentien souden commen te cesseren. Eenigen in tparticulier verclaerden tot Lysfelt wel, dat de Staeten vande vereenichde landen niet lievers en souden sien dan alle de Nederlantsche provincien gelijckelijck vereenicht, sonder die bij yemant tsij Francois ofte ander te laeten demembreren om soe heur beter te verseeckeren ende met verloop van tijt eenich nieu contract mette gewesen heeren deser landen te mogen maecken. In t'leste seyde Sijn Ex^tie soe de Staeten vande andere sijde wilden tracteren, dat de Staeten van dese sijde heur daernaer souden accomoderen, ten eynde het alles vast ende van weerden mocht blijven ende in goet gelooff, mits dat sijluyden van gelijcken van heure sijde deden, ende opdat sij naerder mochten weeten wat der Staeten meyninge in desen was, gaff aen Lysfelt over bij gescrifte seeckere vier articulen, die sij souden moeten geresolveert sijn aentegaen, alleer beginnen te tracteren ende daerop heur meyninge metten eersten laeten weeten. D'articulen waeren: het 1^e dat se voor alles vuyt heur landen souden moeten doen vertrecken alle vreemdelingen ende soldaeten ende heur stellen in sulcke vrijheyt dat se tracteren mogen sonder den Coning, dat se de gedeputeerden dan bij de Staeten vande provincien, die tracteren wilden, mosten doen committeren oick sonder den Coning mette welcken de Staeten Generael dan sullen doen handelen, dewijle sij niet liever en souden sien als dese lange bloedige oirlogen verandert met

[p. 571]

een vaste pays op goede lijdelijcke conditien. Het 2^e, dat men in de religie niet en wil veranderen, maer dat die sal blijven staen ter dispositie vande Staeten van elcke provincie, om daerinne te mogen ordonneren als sijl. totten meesten ruste van heure provincie sullen bevinden te behoiren, sonder dat d'anderen heur des sullen hebben te bemoijen. Het 3^e dat de provincien die mette vereenichde souden willen tracteren neffens andere conditien mede souden moeten gesint sijn te tracteren mette Coningen van Vranckrijck ende van Engelant ende aen te nemen tot laste van theele corpus vande Staeten Generael alle de schulden daerinne de Vereenichde Nederlanden geraeckt sijn om heur selven tegen de Spangiaerts ende andere vuytheemsche in heure vrijheyt ende liberteyt te beschermen, ende insonderheyt souden se gesint moeten sijn aen te nemen de schulden van Engelant. Het 4^en den pays getracteert sijnde op die ende andere conditien, presenteren de Vereenichde Nederlanden alle heur macht aen te wenden, om de andere provincien die met heur tracteren sullen in heure vrijheyt te helpen beschermen tegens een yegelijck die heur daerinne sal willen molesteren, vercorten ofte vande anderen soucken te demembreren.

[Den 15^en Aprilis]

Den 15^en Aprilis begonstet seer te sneeuwen ende hard ende steur weder te werden, twelcke continueerde tot al diep in Majo toe.

[Den 17^en Aprilis]

Den 17^en Aprilis was het noch steur weder. Ontrent dese tijt werde den Hartoge van Longueville binnen Dourlans doorschooten, daer hij aen sterff, omdat den Gouverneur bij hem affgestelt sijnde, soe wel sijn clachten bij den Coning van Vranckrijck hadde weeten te doen, dat den Coning geordonneert hadde dat men hem weder in sijn staet soude stellen, om twelcke te volbrengen den Hartoge selffs naer Dourlens gegaen was. Dan den Gouverneur daer sijnde ende weetende dat hij aff most gaen, hadde eenige schutten op tcasteel geapposteert om den ouden Gouverneur tsijnder aencomptste te doorschieten, meynende bij die middel Gouverneur te blijven. Dese meynende den selven ouden Gouverneur te schieten schooten in t'aencommen den voors. Hartoge ende eenigen bij hem sijnde, die om dese snoode practijcque wille sijn leven most laeten.

[Den 18^en Aprilis]

Den 18^en Aprilis was het steur weder met storm ende snee, ende omdat men tot Bredae advertentie creech dat tleger vanden viant de stadt begonst te naerderen, werde Sijn Ex^tie in haeste daeraff veradverteert, die den 19^en vrouch naer Dordrecht vertooch ende gaff daer ordre dat alle tvolck daerontrent sijnde heur souden bereyt houden om daerwaerts te gaen op t'eerste bevel, ende indien den viant soude willen naerder commen, dat de vaenen ruyteren van Barchon ende Chinsky terstont vuyte

[p. 572]

stadt naer Bergen op den Zoem heur souden begeven ende alleen binnen Bredae laeten de ruyteren van Herauguier, ende om beter ordre op alles te mogen doen stellen, soe den viant de stadt wilde aentasten, vertooch Sijn Ex^tie den 20^en naer den Haege, wesende noch seer steur weder.

De Staeten Generael in tlange gelet hebbende op de propositie vanden Ambassadeur van Engelant Botley ende in tparticulier gedaen overslaen hebbende, hoeveel het wel bedraegen soude tgeene sij de Coninginne mochten schuldich wesen, hebben bevonden dat tselve wel monteren soude ter somme toe van ontrent tachtich mael hondert duysent gulden, waeromme sij gansch ongeraeden geacht hebben daeraff met Botley in eenige liquidatie te commen, ende van soe groote illiquide schult liquide te maecken, waeromme sij heur daeraff aende Coninginne soe bij Botley als bij brieven hebben geexcuseert, verhaelende de starckte vanden viant, de armoede van tlant ende de groote inundatie ende devastatie door twaeter alomme gevallen ende tgevaer daerinne sij staen, ende voorts al bijbrengende soe vuytet contract als daer buyten wat eenichsins heeft mogen excuseren. Hebben versocht dat Haere Mat. gelieven daervan noch voor een tijt te supersederen ende op te houden, verwachtende eenige beter gelegentheyt, omdattet heur onmogelijck is in dese conjuncture van tijden Haere Mat. contentement te doen ofte daermede in liquidatie te commen, sonder heur selven te ruineren, ende hebben Botley versocht sulcx oick ten besten bij heure Mat. te willen duyden, welck antwoort sij hem gegeven hebben den 19^en Aprilis, die hij soe men vermoet voorheen gesonden heeft ende is selffs gevolcht ende vertoogen den 7^en May.

Ten selven daege gaven de Staeten mede antwoort aenden Ambassadeur Stuaert, dien sij mede verhaelden de groote swaericheyt, pericule ende armoede van tlant ende dattet heur daeromme leedt was dat sij sijn meester den Coning van Schotlant niet en konden secoureren ofte met eenige penningen assisteren, dat sonder twijffel den Coning een voorsichtich heer was, gedient met goede raeden, dat sij daeromme hem geen raedt in sijn affairen en wisten nochte consten geven, maer baeden den Almachtigen, dat hij hem victorie tegen sijn vianden wilde geven, daertoe sij gaerne heur middelen mede souden employeren soe de gelegentheyt ende staet vanden lande sulcx hadde mogen verdraegen, bedanckende Sijne Mat. hoochelijck vande besendinge die dselve gelieft heeft aen heur te doen. Ende opdat den Ambassadeur Stuaert ende de conservateur vande Schotse natie (hier in tlant blijvende) van desen alle voordelijck rapport

[p. 573]

bij monden ende brieven wilden doen, werde heur tesaemen geschoncken vijfthien hondert gulden tot eenen gouden keten voor elcx.

[Den 21^en ende 22^en Aprilis]

Den 21^en ende 22^en Aprilis was het steur ende sneeuwich weder. Tregement vanden Heere van Swartsborch lichte vast alle daegen sijn volck in tlant te Gulick om tegen den Turck te gaen, maer omdat se vast sochten heur op den Rijnstroom te verseeckeren van eenige steeden, kregen veelen opinie dat dit heele regement wel op dese landen mochte vallen, omdat se volck binnen Bon geleyt hadden ende getracht oick heur volck binnen Keysersweert te brengen ende vreesden derhalven dat se heur souden dienen mette twisten die in tlant van Cleeff, Gulick, Bergen ende der Marck waeren ontstaen ter cause vande inspectateurs vanden Keyser ende tgevangen houden vande Vorstinne, die eenigen los wilden hebben, ende anderen, dat men se vast houden ende straffen soude, beneffens dat de stenden des lants een vergaederinge tot Dusseldorp geleyt hadden, daertegen niet alleen die van Gulick ende tcollege vande Cancelerie tot Cleeff maer oick de Sweybruggers, swaegers vanden Vorst geprotesteerd hadden.

[Den 23^en Aprilis]

Den 23^en Aprilis was het steur weder. Die vande stadt Eemden vernomen hebbende dat den Graeff sijn Cancelaer aende Staeten Generael gesonden hadde ende daeromme achtende noodich te wesen mede aende Staeten te senden, ten eynde sij niet al te grooten vooroirdeel vande saecke vanden Graeff tot heuren naerdeel en naemen, hebben den 7^en Aprilis affgeveerdicht Pieter de Vischer, Colonnel vande borgerie, om van heuren twege te verclaeren de redenen vande veranderinge daer geschiet, die den 23^en Aprilis verkregen hebbende audientie naer aenbiedinge vande vlitige nabuyrlijcke dienst, den Staeten Generael verthoent heeft, dat sij niet en twijffelen off de Staeten Generael hebben vuyten gemeynen geruchte wel verstaen de onlijdelijcke verdruckingen ende beswaernissen, daermede den Graeve heur na eenige jaeren herwaerts beswaert heeft, waeromme sij noch in den herst neffens de ridderschap ende standen des lants van OostVrieslant aenden Keyser gesonden hadden eenige gesanten, versouckende (naerdien den Graeff tot noch toe alle de keyserlijcke decreten als derselver commissarien execution recessen in den wint geslaegen hadde, als oick sijn affscheyden onder hant ende segel op de Lantdaegen belooft) dat Sijne Mat. belieffde per mandata penalia den Graeff tot onderhoudinge van dien te constringeren ofte datter niet gewissers en soude mogen vuytcommen als een groote beroerte, daerop nochtans niet weynigers als sulcx gevolcht en is, maer op t'aengeven vanden Cancelaer daer gesonden (die de borgerie aenden Keyser ende andere vuytheemsche potentaten van

[p. 574]

ontrouwe ende obsette moetwillige rebellie ende conspiratie tegen sijn G. beschuldichde ende dat sij sochten de stadt vanden heyligen rijcke aff te scheuren ende vreemde heeren gebiet (denoterende daermede de Staeten Generael) onderdaenich te maecken ende daertoe al reede in twerck waeren ende voorts van andere meer calumnien (in de voorgaende deductie verhaelt) beclaecht hadde ende dat sij sulcx deden met correspondentie van anderer hulpe, daermede sij onder den decken laegen (denoterende nochmael daermede de Staeten Generael) tot omstortinge vande stadt ende Graeffschap, alles om de borgerie met die valsche verdichtselen in haet te brengen ende swart te maecken, ende ander te milde bericht hadden den Keyser een provisionel decreet partije ongehoort et indicta caussa vuytgegeven ende daerbij provisionelijck ende totdat hem vol rapport vande saecke soude gedaen ende bij hem daerinne eyntelijck gesententieert sijn, geordonneert dat se den Graeff ende sijn officieren alle schuldige gehoorsaemheyt souden bewijsen ende dat den Graeff alle sijne ende der sijnen dreygementen soude affschaffen ende in de questieuse poincten t'regement soe maetich voeren, dat de ondersaeten geen oirsaecke en hadden te claegen van dit provisionel decreet, welck decreet de borgers begeerende in allen poincten naer te commen ende heur totte eyntelijcke determinatie gerust te houden, hadden terstont t'raethuys verlaeten, onaengesien sij daermede niet nieus (als heur valschelijck naer gegeven wert) maer alleen dat geenige voorgenomen hadden wat se van outs wel doen mochten. Maer dat den Graeff nu ettelijcke jaeren herwaerts heur met veel ondraegelijcke beswaernissen in religions ende prophane saecken belaeden hebbende, noch tselve decreet op sijne sijde seer oevel vuytgeleyt ende misduydet hadde ende tot spot vande stadt laeten drucken, alomme aenplecken ende ten vylen prijse vercoopen, alles om de borgerie te confunderen ende ten selven eynde mede laeten te wege brengen harde dreychbrieven vanden Coning van Poolen ende Sweeden ende andere potentaten, daermede sij de stadt seer commineerden ende oick contrarie het decreet ende diploma gesocht der stadt segel met nieus gevonden paspoorten ende zeebrieven te niete te maecken. Dat oick den Graeff daermede niet versaedicht sijnde noch over heure conscienten wilde heerschen daegelijcx ten platten landen den onderdaenen van heure getrouwe predicanten berovende ende anderen van contrarie religie in de plaetse stellende ende noch onlancx getracht hebbende aff te setten Mensonem Alting, predicant vander stadt om de gemoederen alomme soe te verstricken ende de waere religie (daerinne alle de borgers ende Sijn G. selffs ende alle sijne ouders opgetoogen waeren)

[p. 575]

te verstooren. Oick het consistorium sijnde een Christelijck werck (twelcke

Sijn G. niet en ontsiet heymelijcke conventicula te noemen) ende de kercke ende der armen ordening wech te nemen ende de schoolen omme te storten tot verhinderinge vande waere religie, jae dat meer is tracht hij tselve decreet soe te interpreteren, dat de onderdaenen om geene saecken, al waert op tmaecken van dijcken, dammen, stegen ende wegen bijeen souden mogen commen sonder te vervallen in de peynen van tdecreet, in vougen dat se niet bij malcanderen en souden mogen commen, selffs om den Graeff ofte den Keyser yet te kennen te geven ofte heur beschuttinge ofte reedinge te versoucken ofte het souden verbooden conventicula, conspirationes ende verbintenissen sijn ende souden de onderdaenen daervoor in gevanckenisse commen, gelijck hij alreede drie eerlijcke vermogende mannen van Lyer op Lyeroort in haften heeft doen brengen ende anderen sulcx besorgende moeten van wijff ende kinderen affblijven, soedat Sijn G. meent dat hem met dit decreet deure ende vensters geopent sijn om naer sijn goetduncken te mogen doen ende den ondersaeten in servituyt te brengen ende alle goederen tot hem te trecken als sic volo sic jubeo sit pro ratione voluntas. Dewijle dan vuyt alle die ende andere toedraegende handelingen (daermede den Graeff des Keysers decreet innebreeckt) blijckt hoe den Graeff den borgers ende andere onderdaenen gesinnet is ende dselve gelijcke gevanckenissen ende ondraegelijcke beswaernissen ende periculen van lijff ende goet te besorgen hadden (ende daeraff al kontschap hadde) te meer soe sijn G. sijn huysen hadde doen besetten, alomme volck aennemen ende de slootelen den borgemeesters ontnomen ende een vreemde castileyn hadde doen ter hande stellen ende daeromme gansch geen hulpe nochte troost waeren verwachtende, soe hadden se ten laesten ongaerne de saecke bij der hant genomen tot bescherminge vande waere religie, tot verseeckeringe van lijff, goet, wijff ende kinderen ende tot verdedinge van heure oude vrijheyt, recht ende gerechticheyt, volgende de natuyr ende aller volcken rechten, niet animo offendendi sed solummodo defendendi et assecurandi caussa, met hoope hierdoor alle onbillick gewalt van sich ende den heuren aff te keeren, sonder datter bloet vergooten was ofte noch soude werden, ten waere sij offensive daertoe veroirsaeckt werden, sonder in tminste gesint te sijn den Keyser ofte den Graeff heure gehoorsaemheyt te ontrecken, maer de stadt heur ten besten te bewaeren totdat se bevinden heur tegen alle verdruckingen verseeckert te sijn ende bij de waere religie ende heylich evangelie te mogen blijven. Ende want sij wel konnen considereren dat den Graeff niet naerlaeten en sal heur

[p. 576]

aen te vechten ende met alderlei calumnien te beswaeren ende in de voorclaege wesen, gelijck hij alreede hier bij den Staeten Generael gedaen heeft niettegenstaende sij genouch vertrouwen dese heure handelinge voor den Keyser, den rijcke ende allen heeren wel te sullen konnen verantwoorden, soe hadden se nochtans niet sellen noch konnen naerlaeten den Staeten Generael de motyven, redenen ende oirsaecke van dit haer aengevangen werck te doen remonstreren ende te bidden dat dselve (die sij seecker houden dat met heur een cristelijck medelijden draegen ende oick liever heur gereformeerde ende alleen salichmaeckende religie gunstich ende geneycht sullen sijn) heur daeraff geen archwaen en willen innebeelden ofte heur tot ongenaede ofte onnabuyrlijcheyt laeten bewegen ofte in eenige crijswervinge bij den Graeff tegen heur te doen consenteren, omdat sulckes strecken soude tot vergietinge van veel onnosel bloets ende vuytroijnge vande waere leere, maer dat haer gelieve aff te schaffen ende verhinderen alle tgeene den Graeff tot dempinge des heyligen evangelij soude willen voornemen, twelcke sij heur vande Staeten Generael als gelooffsgenooten (die d'een d'ander te assisteren schuldich sijn) getroosten ende bereyt sijn t'allen tijden met opsettinge van lijff ende goet te verschulden. Ende wat de gesante wijders tot der stadt ende borgerie besten sal versoucken ende verrichten, dat wil den raedt ende borgerie voor aengenaem houden ende hem deshalven schadeloes ontheffen. Vuyt crachte van dese laetste clausule verthoende den gesant dat den Graeff vast veel soldaeten ende vrijbuyters vanden viant aennam ende liet verluyden dat hij een schantse aende Knocke wilde slaen, twelcke geschiedende niet alleen de stadt seer soude benauwen, maer oick tot naerdeel vanden staet der Nederlanden de gansche navigatie infesteren, insonderheyt soe hij den viant in die plaetse dan inneliet, die daer een haven soude konnen hebben om scheepen vuyt te brengen, waeromme hij versocht dat de Staeten dit secreet wilden houden ende waert mogelijck den Graeff previnieren ende daer selffs een schantse doen slaen, soe den Graeff tot geen accoort en waere te bewegen. Den 29^en Aprilis ontfingen de Staeten Generael antwoordt vande stadt op heur brieven vanden 12^en, daer vuyt sij scrijven verstaen te hebben de trouhertige sorchvuldicheyt der Staeten nopende dvoors. veranderinge in stadt opgecommen, daeraff de Staeten vuyt heuren gesant naerder bericht sijn, bedanckende den Staeten dat se heur aenbieden de saecke te willen helpen affleggen met verclaeringe, dat se daertoe gaerne verstaen ende niemant liever tot handelaers en souden hebben ende dat heur lieff waere dat de onderhandelinge metten eersten begonst werde, soe het in

[p. 577]

sulcker vougen const geschieden, dat de stadt geduyrende de handelinge ende onder pretext van dien niet verrast en werde ende de borgeren verstoort, daervoor sij hoopen dat de Staeten goede sorge sullen draegen ende dat se heur middelertijt willen beneerstigen dat sulcke moderatie mach gebruyckt werden dat de voordere verbitterheyt voorhoet ende de middelen totte vereeninge niet verachtert en werden, volgende de vermaeninge heur gedaen. Dese antwoort was in date den 20^en Aprilis stilo novo. De Staeten Generael eerst lange gewacht hebbende op tgeene den Graeff voor antwoort soude scrijven op heur aenbiedinge, ende siende dat sulcx niet en quam, hebben den 6^en May op de voors. propositie geantwoort, dat sij al metten eersten heur aengebooden hadden om dese saecke ten besten te helpen beslichten met conservatie van elcx gerechticheyt ende privilegien gelijck sij aenden Graeff ende stadt verclaert hadden ende daerop oick al antwoort vande stadt ontfangen ende alle daechs vanden Grave verwacht wert, nietemin verstaen metten eersten eenigen van heuren tweegen te committeren ende aenden Grave ende de stadt te senden om dselve tot vereeninge ende affdoeninge van alle feytelijcke proceduyren te bewegen met vast vertrouwen dat die gecommitteerden over beyden sijden sullen aengenaem sijn ende dat alle saecken sulcx sullen werden gematicht dat geen meerder inconvenienten daervuyt en ontstaen, twelcke de gesante, neffens aenbiedinge vander Staeten gunstigen geneychten wille sal hebben aen sijn principaelen te relateren. Dese antwoort was geparapheert Franckena v^t. Werde mede vanden selven date aende stadt gescreven ende geexcuseert dat de antwoorde soe lange opgehouden was, omdat men scrijvens vanden Graeff verwacht hadde ende om de wichticheyt vander saecke wille die wel rijpe deliberatie was vereyschende, dat nochtans de gesant alle neerstich devoir gedaen hadde, soe dat se eyntelijck gearresteert hadden voor antwoorde tgeene den gesant heur met aenbiedinge alles gunstes sal verclaeren.

[Den 24^en ende 25^en Aprilis]

Den 24^en ende 25^en Aprilis was het tamelijck weder. Ontrent dese tijt werde bij den Staeten Generael gescreven aenden Graeff Philps ende de Ritmeesteren ende Capiteynen bij hem ten dienste vanden Hartoge van Bouillon sijnde, dat sij ende heur volck daer noch blijven ende niet verroeren en souden om te vertrecken tot naerder bescheyt, daerop men metten eersten ordre soude stellen. Ende op t'aenhouden vanden Ambassadeur versouckende versterckinge van tvolck ofte gelt, werde bij de Staeten Generael beraemt dat den Hartoge van Bouillon lichten soude 20 vendelen Gascons elcx van 140 ofte 150 hoofden ende dat Graeff Philps

[p. 578]

daerover soude commanderen ende dat die souden gemonstert werden bij den Commissaris met Graeff Philps sijnde ende betaelt bij den Commis vande Staeten, daertoe sij beraemt hadden te behouven ontrent 20 duysent gulden ter maent, ende dat se die souden continueren ende onderhouden voor ses maenden, welcke voorslach ofte beraeminge gesonden werde aen de provintien om daerop te resolveren ende consenteren ende daeraff last op heur gecommitteerden te senden, twelcke seer langsaem bijquam, omdat onder de provintien noch groote swaericheyt was mette extraordinaris consenten, die noch niet gedraegen en waeren, die mede voorgeslaegen waeren tegen sesthien hondert duysent gulden, te weeten twee voor Vranckrijck (daervuyt men de voors. penningen soude lichten) ende negen tot betaelinge van tcrijsvolck noch op geen repartitie staende ende vijff om in tveltleger te gebruycken, daerinne die van Zeelant ende Vrieslant de meeste swaericheyt maeckten, Zeelant klaegende heur quote te hooch te sijn, ende Vrieslant willende alle de lasten op de platte landen stellen ende de steden vrijhouden, waeromme die van Hollant alleen heur consent niet en wilden innebrengen.

[Den 26^en, 27^en ende 28^en Aprilis]

Den 26^en, 27^en ende 28^en Aprilis was het tamelijck weder ende begonst twaeter in de revieren seer te wassen, waeromme men te stercker alomme begonst te dijcken, ten eynde die niet weder inne en liepen. Ontrent dese tijt werde tot Emmerick gevangen eenen Beusecom, die geseyt werde de stadt Emmerick eerst aen Sijn Ex^tie ende naer aende Spangiaerts geveylt te hebben ende nu eyntelijck metten Heere van Swartsborch gehandelt te hebben om sijn volck daerinne te brengen, twelcke die van tlant van Cleeff geen weynich naerdencken sal geven.

[Den 29^en ende lesten Aprilis]

Den 29^en ende lesten Aprilis was het tamelijck weder. Ontrent dese tijt werde den Hopman Draeper in Vranckrijck voor Masieres dootgeslaegen ende Hopman Heckman ter doot toe gequetst, wesende metten quartiermeester daer ontrent gecommen, om de quartieren te maecken voor eenich volck van Graeff Philps, ende die van Masieres meynende (soe sij naer seyden), dat het viant was geweest ende van tselve volck, die heur eenen dach te vooren een goet deel beesten affgehaelt ende genomen hadden.

[Den 1^en May]

Den 1^en May was het buych nat weder. Eenige ruyteren vanden Graeve van Hohenloe vuyt Nieumegen vuytgereden sijnde ende heur met eenige andere ruyteren versterckt hebbende, sijn gevallen in een dorp in tStift Coln, daer een deel vande vaene ruyteren van Graeff Hendrick vanden Berge lach sonder eenige wacht te houden, ende hebben daervan gekregen 40 sadelpeerden ende eenige gevanghenen tot revange van heur

[p. 579]

voorgaende verlies. Die van Bredae hadden onlancx te vooren noch wel 36 peerden vande selve vaene gekregen.

In tbegin van dese maent begonst den viant met eenich volck vuyt Brabant naer Hulst te trecken, om aldaer op den nieuwen dijck aen tSastinger gat beoosten de stadt een fort op te werpen recht tegen de schantse over, die wij daer hadden op t'affsniden vanden dick, sonder dat men wist off heur meyninge was daerdoor in Hulsterambocht te commen ende dat te beroven ofte te beletten het vuytloopen vande stadt in tlant van Waes, ofte oick de stadt te soucken om te belegeren, waeromme men terstont een goet deel vande Zeeusche compagnien ende eenige anderen te vooren naer Bredae gedestineert daerwaerts dede scheepen ende den Graeve George van Solms daer heen gaen om te commanderen ende overal goede ordre op te houden.

[Den 2^en, 3^en, 4^en, 5^en, 6^en, 7^en, 8^en, 9^en, 10^en, 11^en ende 12^en May]

Den 2^en, 3^en, 4^en, 5^en, 6^en, 7^en, 8^en, 9^en, 10^en, 11^en ende 12^en May was het seer cout ende dickwils nat weder. Naerdat Sijn Ex^tie vuyt Zeelant wederom gecommen was ende rapport gedaen hadde vande propositie van Liesfelt ende vanden antwoorde hem gegeven, hebben de Staeten Generael goetgevonden te scrijven aen Liesfelt tot naerder verclaeringe van heur meyninge op tpoint van tvertreck vande vreemdelingen, dat Sijn Ex^tie ende sijl. verstaen dat point voldaen te sullen sijn soe wanneer bij alle de provintien ofte ten minsten die met heur souden willen handelen, staetsgewijse ende naer voorgaende bescrijvinge die vaste resolutie sal genomen sijn, dat men alle de Spangiaerts ende vreemdelingen sal doen vertrecken, tsij met gemoede ofte met de waepenen ende dat se heur tot vuytvoeringe van die resolutie ter goeder trouwen in twerck stellen, in conformiteyt van twelcke aen Liesfelt gescreven is.

[Den 13^en May]

Den 13^en May begonstet weder te besetten ende seer schoen te werden met warmte.

[Den 14^en May]

Den 14^en May was het schoen weder, ende omdat de Staeten Generael vast alle daechs meer kennisse ende naerdenckens kregen dat de Vriesche steden heur selven alreede wilden vrijmaecken ende totter oirlogen niet meer contribueren (wesende tgeene dat eenige claer siende al lang bevreest hadden te sullen geschieden soe men eens Groeningen quam te veroveren) maer alle de last te drucken op de platte landen, niettegenstaende sij nochtans alle de stadt neeringen den platten landen ontrecken alleen met die redene dat voor de troubles ofte in tijden van pays de lasten alleen bij de platte landen plegen gedraegen te werden, daertegens de platte landen allegeerden dat se noch tot geen pays gecommen en waeren ende

[p. 580]

soe het immers alsoe wesen moste, dat dan de steden geen plaetse nochte stemme in de vergaederinge vande Staeten hebben en mochten, alsmede voor de troubles gebruyckt was. Ende dat dselve Staeten Generael alreede gecommitteert hadden Casijn van Hell, Renier Cant ende Cristoffel Arnsma om naer Eemden te gaen ende waert mogelijck de differenten tusschen de stadt ende den Graeff te beslichten¹, soe hebben se den selven mede gelast in tpasseren door Vrieslant den gedeputeerden vande steeden aen te seggen, dattet de Staeten Generael seer vreemt geeft, dat sijl. alreede heur selven soucken vrij te maecken ende beswaerlijck sijn om volgende heur beloften de andere provintien mede te helpen bevrijden, dewijle sulcke bevrijdinge sonderling oick tot heure verseeckeringe sal strecken, oick dattet de Staeten Generael niet voor goet en konnen innesien, dat se alle de lasten soucken te brengen op de platte landen, die in tgemeen behoirden gedraegen te werden, soe sij niet en wilden geacht werden al te wreet te procederen, ende daeromme dselve gedeputeerden ende Staeten van Vrieslant te versoucken van sulcx te willen desisteren ende daerinne heur te conformeren metten voet vande andere provintien, daer men de middelen in tgemeyn ende soe wel over de steden als platte landen is heffende, dat sij mede eersdaechs heur consenten op t'extraordinaris wilden doen innebrengen, overmits men tot laste vande Generaliteyt gelt op interest most lichten om de Engelschen te betaelen, omdat de provincien heur consenten niet en wilden innebrengen, dat sij mede reede willen doen maecken soe veel vendelen knechten als sij souden konnen ende ten minsten sesthien om in tvelt te mogen gebruyckt werden, dewijle den tocht noch meest tot heure bevrijdinge soude strecken, opdat den besten tijt van tjaer niet verlooren en ginck, daerop de gedeputeerden antwoorden dat se niet en twijffelden ofte de swaericheyt soude wel ter neder geleyt werden ende dan ordre op de consenten gestelt, ende dat sij souden doen gereet houden 20 vendelen, bij soe verre men in den houck van Overijssel ginck. Dit gedaen waeren dselve gecommitteerden gelast terstont naer Groeningen te gaen ende aldaer de handelinge tusschen den Graeff ende stadt van Eemden te beginnen ende te sien off sij den partijen bij eenige middelen tot accoort consten induceren, ende soe den Graeff daertoe geensins soude willen verstaen, maer tegen de stadt opiniatreren, was heur last gegeven dat se met behulp van eenige Vriesche vendelen heur meester

1 Zie hunne Instructie, gedateerd van den 12den Mei 1595, in het Instructieboek van de Staten Generael 15951599, bl. 72. (Rijks Archief.)

[p. 581]

souden maecken vande Knocke ende daer een fort doen leggen om den Graeff daerinne te voorcommen ende te beletten dat den Graeff daer geen fort en quam te leggen, daer vuyt hij die vande stadt soude konnen benauwen ende de gansche navigatie vande Eemse infesteren. Dit werde daeromme gelast, omdat men het daervoor hielt, dat den Graeff hem socht metten viant te verstercken, niettegenstaende al de semblant die hij ter contrarie thoende, twelcke geschiedende, waeren de Staeten geresolveert die vande stadt te assisteren als geseyt is.

[Den 17^en May]

Den 17^en May (was het tamelijck weder) quaemen in de Staeten Generael ende naemen possessie den borgermeester Alting van wegen de stadt van Groeningen ende Rengers ten Helm van wegen de Omlanden.

[Den 18^en May]

Den 18^en May (regende het seer) den Cancelaer vanden Graeff van Eemden Westerholt weder in den Haege gecommen sijnde, werde in de Staeten Generael gehoort, daer hij verclaerde dat sijn meester niemant liever en soude hebben tot middelaers tusschen de stadt ende hem als de Staeten Generael, overmits hij vastelijck betrout dat sij niet trachten sullen hem te brengen tot eenich accoort daermede Sijn Hoocheyt te seer geprejudicieert soude wesen. Voorts claechde hij seer over die van Eemden, die contrarie alle de oepeninge heur gedaen om te kommen tot eenicheyt, oick selff tscrijven vande Staeten Generael, heur meester gemaeckt hadden van thuys te Eemden, ende niet alleen tselve aende stadt sijde affgebroocken ende de grachten gevult, maer oick achter om thuys een walle begonnen te trecken, om thuys geheel in de stadt te besluyten ende de aencomptste van buyten aen thuys te beletten. Liet mede apart verluyden dat den Graeff wel gesint was metten Staeten Generael eenige vaste alliantie te maecken tot bescherminge van d'een den ander oick tot steuyr ende affweeringe vande Spangiaerts, volgende de oepeninge in sijn voorige propositie gedaen, ende bovenal versocht soe de Staeten tot eenicheyt yet wilden doen, dat sij tselve metten eersten soude willen bij de hant nemen. Hiervuyt sach men wel dat hij heel op de stadt verbittert was ende daeromme de voors. alliantie presenteerde, opdat hij met behulp vande Staeten de stadt mochte onderdrucken. Ontrent dese tijt waeren de Staeten Generael met Sijn Ex^tie ende Raede van Staete meest besongierende om te weeten off men soude te velde gaen ende in wat quartieren, ende naer lange overlegginge vande Vlaemsche ende Brabantse quartieren, daerinne sHartogenbosch sonderling in consideratie viel, werde eyntelijck gearresteert dat men naer Overijssel ofte Zutphen soude gaen, alleen om die redenen wille, dat men veel volcx vuyt Vrieslant soude moeten trecken, soe men te velde

[p. 582]

wilde gaen, die men niet en soude connen trecken indien men elders anders als daer ginck, omdat men wel wist dat de Vriesen geen en souden laeten volgen.

[Den 19^en May]

Den 19^en May (regende het seer) dede Westerholt gelijcke propositie aen Sijn Ex^tie die de heele saecke aende Staeten Generael remitteerde. Desen dach quam in de Raede van Staete in de plaetse vanden Heere van Mathenesse den Heere van Schaegen, ende werde bij den Raede aen Graeff Willem gescreven dat hij metten eersten soude willen overcommen ende vande Vriesche vendelen soe veel ende soe haest gereet maecken als hij soude konnen te wege brengen.

[Den 20^en ende 21^en May]

Den 20^en ende 21^en May (was het betrocken weder) quam in den Haege den Graeve George van Solms (te vooren naer Hulst gesonden) sonder eenige scriftelijcke last vande Staeten van Zeelant ofte oick credentie, om alhier te versoucken dat men daer noch meerder volcx wilde senden (opdat den viant de plaetse niet en belegerde) ende dat men naerder ordre wilde stellen op de andere nootelijcheyden die in de stadt van doen waeren, dewijle hij seyde seeckere advertentie te hebben dat den viant met alle macht Hulst wilde commen belegeren, daertoe men nochtans geen sonderlinge teyckenen noch sach, omdat hij alleen daer een schantse maeckte. Dit haerwaerts commen vanden Graeff en werde niet wel genomen, omdat hij ginder beter noodich was om te commanderen over tvolck, die daer soe in de stadt als Hulsterambacht wel waeren 30 vendelen knechten sonder yemant van aensien om commandement daerover te houden, ende dat hij dit versouck wel met een brieff ofte door yemant anders hadde konnen doen, sonder selffs de saecke ende tvolck aldaer te verlaeten. Ontrent dese tijt creech men mede tijdinge vuyt Vranckrijck door brieven van Calvaert, dat ons volck bij Graeff Philps sijnde tegen wille ende dancke van hem ende den Hartoge van Bouillon ende genouch muyts gewijse affgetoogen waeren om weder hier naer tlant te commen, sonder Graeff Philps ofte yemant te willen hoiren, anders als om heur wech te voeren ende dat den Coning daerinne niet wel te vreden en was, maer claechde om onsen twille in de oirlogen gecommen te sijn (Nota, als off men hem ende sijn croen te voeren niet gemeynt en hadde) ende dat hij nu niet alleen van ons maer oick vande Engelschen verlaeten werde, daerover die vanden Raedt vanden Coning lieten verluyden, dat hij nootshalve ofte mette ligue apart ofte met heur ende den Coning van Spangien te saemen soude moeten verdraegen, twelcke van Calvaert wel scheen gescreven te sijn naer sijn gewoente om den Staeten daermede tot groote assistentie voor den Coning te bewegen. Hij screef mede dat

[p. 583]

die van Thoulouse te vooren verdraegen sijnde metten Coning nu ter instigatie vanden Hartoge van Joyeusen heur wederom tegen den Coning verclaert hadden, daerinne tparlament niet en hadde willen consenteren, maer waeren vuyter stadt vertrocken. Dat de stadt Vienne in Daulphiné bij surprinse innegenoomen ende voor den Coning verovert was; dat den Harloge van Mayenne door sijn moeder dede tracteren metten Coning, omdat de steden van Bourgoignen verclaert hadden, soe hij niet en wilde tracteren, dat sij dan sonder hem souden tracteren; dat den Hartoge van Espernon mede op goede voet stont om hem metten Coning te verclaeren; dat den Hartoge van Marcur aenden Coning hadde doen verclaeren, soe verre den Coning geen meer Engelschen en dede in Brittaignen commen, dat hij dan metten Spangiaerden hem niet voorder en zoude innelaeten naer doen vervolgen sijn handelinge metten Coning begonnen, dat den Gouverneur van BelleIsle metten Coning was verdraegen ende bij den Coning met een ander staet voorsien, ende datter een vande religie als commandeur op BelleIsle gestelt was, om de importantie vande plaetse wille; dat Monsr. de Tremblecourt binnen Vesouil belegert is ende dat den Coning alle gereetschap maeckt om tsijnder ontset te senden den Hartoge van Bouillon ofte selffs mede te gaen; dat dit beleg toegecommen was, omdat den Mareschal van Biron contrarie sijn last vuyt Bourgondien in Bresse was getoogen ende aldaer Seissel hadde verovert om den viant de overcomptste op de Rhosne te beletten, door occasie van dit vertreck hadde den Connestabel van Castilien in Bourgondien sijnde Vesouil belegert, twelcke hij wel soude naergelaeten hebben soe Biron in Bourgondien gebleven hadde.

Vuyt alle dese tijdingen kan men sien hoe verwert tegenwoordich de staet deser landen staet, te weeten, dat se onder malcanderen soe twistich sijn, dat se selffs tottet draegen vande extraordinaris consenten niet en konnen verstaen, daer se nochtans noch gelt noch volck bij de hant hebben om yet sonders te doen. Heur volck in Vranckrijck sijnde verloopt van armoede. Den Coning van Vranckrijck en acht heur secours niet, hoe lastich tselve heur oick gevallen is ende noch valt, maer dreycht soe men hem niet voorder en assisteert. De Coninginne van Engelant wilt heur gelt wederom hebben, den Coning van Schotlant assistentie, alles van dit cleyne houcxken lants, op sulcken tijt dat se den viant starcker op den hals hebben als in eenige voorleden jaeren ende dat se selffs van gelt ende volck meest onvoorsien sijn ende noch met groote schaeden ende inundatien van binnen gequetst, die heur alles dreygen van een sonderlinge

[p. 584]

fortuyne te moeten loopen soe God Almachtich heur niet wonderlijck te hulpe en compt.

De meeste swaericheyt op tstuck vande consenten soe ordinaris als extraordinaris valt meest bij die van Zeelant, ter cause dat van outs die van Hollant ende Zeelant wesende gestelt op hondert duysent gulden, die van Hollant daerinne plaegen te draegen 83 duysent gulden ende Zeelant 17 duysent ende de quote van Vrieslant placht al advenant dien te wesen ende is noch een vijffde van die van Hollant, ende van Utrecht een thiende van die van Hollant, in vougen dat als er bij die vier provintien (die oick nu de contribuerende alleen sijn) most gefurneert werden hondert duysent gulden, mosten daerinne die van Hollant geven 66.453 gulden, 3 st., 4 d., Zeelant 13.610 gulden 17 st. 8 d., Vrieslant 13.290 gulden 12 st., 8 d., Utrecht 6645 gulden 6 st. 4 d. Tsedert is in den jaere ses ende tachtich bij middel vanden Graeve van Leycester tusschen die van Hollant ende Zeelant gemaeckt geweest seecker accoort, dat die van Hollant in de hondert duysent alleen commende tot laste vande voors. twee provintien souden draegen 80¼ duysent ende Zeelant 19¾ duysent, bij welck accoort die van Zeelant altoes claegen bedroogen te sijn ende te seer vercort ende geprejudicieert ende op elc hondert 2¾ te hooch gestelt, twelcke jaerlijcx op de 24 hondert duysent vande ordinaris ende alle jaeren in 10, 12, 14 ofte 16 hondert duysent gulden vande extraordinaris consenten (naerdat dselve hooch ofte leech gedraegen werden) seer veel is bedraegende, ende nemen hierop oirsaecke alle jaers groote swaericheyt in tdraegen van heur consenten te maecken, claegende dat se heur te lastich vallen, omdat naer dese recckeninge in de hondert duysent gulden bij de vier contribuerende provintien te betaelen, die van Hollant draegen 64.251 £ 8 st., Zeelant 15.812 £ 13 st., Vrieslant 13.290 £ 12 st. 8 d. ende Utrecht 6645 £ 6 st. 4 d., soedat se nu eenige jaeren lang de 2¾ in thondert bet niet en hebben willen innewilligen, dan naer veel moeyte ende de ernstige intercessie van Sijn Ex^tie. Dit maeckt oick altemet moeyte bij die van Vrieslant ende Utrecht, die beyde sustineren meer als een vijffde ofte thiende respective van die van Hollant te geven, als advenant dese reeckeninge, hoewel nochtans het heur eygentlijck niet aen en gaet nochte beswaert, dat die van Hollant bij die van Zeelant verlicht sijn; die van Hollant behelpen heur tegen die van Zeelant mettet voors. accoort ende dat die van Zeelant sonder swaericheyt al advenant dien betaelt hebben, doen tlant van Schouwen noch niet en gaff, omdat de jaeren van heur vrijheyt noch liepen ende dat tlant vander Goes contributie aenden

[p. 585]

viant most betaelen, daeraff nu t'eerste mede moetende contribueren ende het ander gansch vrij sijnde, sij achten dat die van Zeelant minder redenen hebben te claegen, maer beter middel hebben heure voors. quote te voldoen, dan sij te vooren gehadt hebben.

[Den 22^en May]

Den 22^en May (was het regenachtich weder) creech de gesant vanden Graeff van Eemden sijn antwoordt, te weeten dat sij wel verstaen hadden tgeene heur was geproponeert vande alliantie, maer dewijle de Staeten Generael haer gecommitteerden daerwaerts al gesonden hadden, om alle middelen aen te wenden dat de saecke tot eenicheyt mochte gebracht werden, soe versochten sij den Graeff dat hij niet al te souvereinelijck en wilde handelen, maer den borgeren wat te gemoet gaen, gedenckende dat hij lichtelijck sijn geheele staet in gevaer soude brengen, soe hij te seer absoluyt soude willen commanderen, ende dat sijne goetheyt ende goede ordre voorts aen te stellen metter tijt sullen konnen remedieren, tgeene hij terstont niet dan met pericule als boven en soude konnen doen, ende als de vereeninge soude gedaen wesen waeren de Staeten wel bereyt metten Graeff alle gevouchelijcke ende nabuyrlijcke alliantien te maecken. Desen dach quaemen noch in den Haege eenige gesanten van Trier ende Gulick, soe men vermoede om te claegen over de doortochten van ons volck ende de twisten daer in tlant nopende de proceduyren van die van Cleeff ende Bergen tegen de Furstinne.

Ontrent dese tijt creech men vuyt Brabant een dubbelt van trapport van Liesfelt in vougen als tselve gedaen soude sijn ende bij gescrifte overgelevert aenden Graeve van Fuentes ende den Raede van Staete, die hem belast hadden tselve bij gescrifte te stellen mette consideratien daer vuyt resulterende ende sijn advys, welcken volgende hij eerst verhaelt tgebesoingierde met Sijn Ex^tie in Zeelant gevallen genouch als hiervooren op den 14^en Aprilis verhaelt is, daernaer seyt hij dat de deliberatie alleen valt op dat poinct, te weeten, off men handelen sal tusschen de provincien soe wel vande gehoorsaemheyt vanden Coning als vereenichde, sonder den Coning daerinne te begrijpen als principael contractant als de vereenichde provincien schijnen te begeeren, ofte dat men de heele handelinge sal affslaen, daerinne hij seyt veel redenen over beyden sijden te weesen. Onder de redenen dat men sonder den Coning behoirt te handelen verhaelt hij de swaericheyt die daer is om langer d'oirlooge te onderhouden (die den Raede van Staete vanden Coning beter als yemant anders bekent is) ende de groote begeerte die een yegelijck heeft om eens bij accoort vuyt dese oirloogen te commen, ende soe men dese occasie laet voorbijgaen dat de

[p. 586]

vereenichde landen van meyninge sijn ende nootshalven sullen moeten heur met anderen verbinden op difficile ende niet retractable conditien, dwelcke alle hoop van accoort sullen wech nemen, als sij genouch bekennen ende oick apparent is, te meer soe sij heur selven meest imprenabel achten om de waeterachtige gelegentheyt van heur landen ende dat die van sConings sijde meest onvoorsien sijn van havenen, scheepen ende bootsvolck, daeromme sij heur oick soe verseeckert houden dat sij in geen steden garnisoen en hebben dan die geheel frontiere sijn. Hierbij gelet dat sij wel weeten dat se tot geen accoord en konnen commen, dan met evident verlies ende schaede van heur welvaert ende goede fortuyne, die sij nochtans souden willen quitteren om alle de provintien in goede vreede ende eenicheyt met malcanderen te brengen, ende dewijle dan daer vuyt soe veel goets soude kommen, soe soude schijnen dat men tusschen de provincien tot t'accoort behoirt voorts te vaeren, sonder op die formaliteyt te letten van juyst op den naem vanden Coning te handelen, omdat men niet en behoirt te vreesen dat de Staeten ende Eedelen vande gehoorsaemheyt vanden Coning daerinne yet accorderen sullen dat Sijne Ma^t soude prejudicieren, alleen dat men geen mentie van hem maecken soude, beneffens dat men vaste ende prompte middel moste hebben om de vereenichde landen totte geheele ende rechte gehoorsaemheyt vanden Coning met waepenen (die men aende hant niet en heeft, omdat men de oirlooge op soeveel plaetsen heeft) te bedwingen ingevalle men de conditie van accoort wilt verwerpen. Onder de redenen dat men sonder den Coning niet en behoirt te handelen, verhaelt hij dat de schuldige plicht, eere ende rechten gebieden, dat de vereenichde landen heur behoiren te verdraegen met heur wettelijcke Prince, dien sij soe seer geoffenseert hebben, die oick t'oirloch maeckt, daeraff men geen accoort en kan maecken, dan met sijn wel believen, ende om een accoord vast ende geduyrich te maecken, ist noodich dat de auctoriteyt vanden Coning daerinne comme, twelcke de vereenichde landen selffs behoirden te versoucken om den Coning des te meer tot d'observatie van t'accoort te verbinden als contracterende partije, ende bovendien te hebben tverbant vande andere Staeten tot heur geneugen, daer se anders den Coning vuytsluytende hem in sijn geheel laeten om de oirlogen te continueren, beneffens dat sij wel weeten dat de Staeten vande gehoorsaemheyt vanden Coning niet gequalificeert en sijn nochte geauctoriseert om vande oirlogen te verdraegen, dan met advoy ende consent vanden Coning, dat heur rebellie die eere niet en meriteert ende dattet niet geoirloft en is sijn Prince een wet te stellen onder pretext

[p. 587]

van eenige dissidentie, daer sij met heur rebellie selffs oirsaecke van sijn, soedat men vuyt dese extraordinaris maniere van doen niet anders en kan bespeuren, dan dat se van meyninge sijn den Coning niet meer te erkennen voor heur Prince, waeromme het al te prejudiciabel soude wesen voor de gehoorsaemheyt vanden Coning in t'accoort te laeten treden sonder hem daerinne te begrijpen. Ende soe de deliberatie op die consideratien soude moeten vallen, off men in accoord wilt treden, ofte tselve affslaen, soe dunckt hem (onder support ende correctie) datter seer groote redene is om t'accoort aen te vangen alleen tusschen de provincien ofte heur gedeputeerden, nochtans met consent, auctorisatie ende advoy vanden Coning, om datter geen middel en is die vereenichde landen totte gehoorsaemheyt vanden Coning te brengen om de boven verhaelde redenen, ende dat de andere landen de oirlogen niet langer en konnen verdraegen, maer alles seer haecken naer een pays ende dat men de handelinge van dit accoort dilayerende moet vresen dat de vereenichde landen nootshalven mette andere natien heur sullen verbinden, alwaert tegen heur hardt, twelcke de oirlogen sal verswaeren, waeromme alleen dient overwogen wat prejudicie den Coning hierbij soude hebben, soe hij daerinne niet begreepen en werde, twelcke wel geconsidereert, dunckt hen dat den Coning daerbij geen prejudicie maer veeleer advantagie heeft. Want de Staeten tracterende met advoy vanden Coning en sullen niet mogen noch willen yet in sijn prejudicie doen, omdat se aen denselven al te seer verbonden sijn. Ende dunckt oick dat den Coning daerinne niet en behoirt te commen, al begeerden het de vereenichde landen omdatter eenige pactien vande gereformeerde religie contrarie de catholycke apostolycke ende romaine sullen onder commen, daertoe den Coning nimmermeer en soude willen consenteren, veel min bij expresse pactien in soe publycken acte. Men en kan oick niet bespeuren dat die vereenichde landen weygeren metten Coning te tracteren vuyt eenige quaede meyninge, maer alleen vuyt dissidentie ende vrese vande grootheyt vanden Coning, die sij vresen niet en sal willen vergeeten de offensien hem gedaen, maer lichtelijck soude breecken t'accoort met sijn rebelle ende ketterse onderdaenen gemaeckt, omdat den Prince naer heur vrese hem aen dien niet vast genouch en kan verbinden, welcke redenen ende qualiteyten cesseren in de Staeten vande provincien, die heur wel bondich konnen verbinden tot den pays ende gemeen ruste, ende sullen de vereenichde landen daerinne meer verseeckeringe ende genougens hebben, bestaende alle tselve meer in een superstitieuse ende vresende opinie dan in een vaste resolutie, te meer soe ons den Graeve Maurits

[p. 588]

ende Raeden die bij hem waeren verseeckert hebben dat t'accoort rondelijck ende ter goeder meyninge ende trouwen gemaeckt sijnde, de reste wel sal volgen, ende dat men altoes met dit accoort tgetal der vianden sal verminderen ende anderen bewegen van gelijcken te doen, boven de welvaert vanden vrede die de landen ende onderdaenen soude genieten, waeromme men op de articulen bij heml. overgegeven soude konnen vougen voor antwoort op t'eerste mentionerende van tvertreck vande vreemdelingen, dat daeraen in gevalle van accoort geen mangelinge en sal vallen ende dat de Staeten heur daertoe sullen verbinden, als de redene ende sijluyden selffs sullen willen ende soe sij het begeeren, men heur ostagiers sal leveren ende opdat se geen vrese voor de volcomminge van t'accoord en hebben, heeft den Graeve van Fuentes verclaert dat hij hem selven in heuren handen sal stellen totte voldoeninge van tselve poinct ende anderen, daer sij aen souden mogen twijffelen, dewijle de Staeten niet minder en begeeren dat de oirloge verandert wert in een vrientschap met sulcke conditien als men in t'accoort sal mogen tracteren, beneffens dat de gedeputeerden verclaert ende gedenomineert sullen werden bij elcke provincie ofte de Staeten van dien. Op t'2^e articule mach men antwoorden dat de vereenichde landen het reciprocque van dien aen dese sijde sullen vinden. Op t'3^e dat tselve getracteert sal werden in t'accoort, ende op t'4^e dat men accepteert het offre ende presentatie daerbij gedaen. Hiervuyt kan men sien de verwertheyt vande saecken vanden Coning in de provincien onder sijn gehoorsaemheyt staende die soe lange geabbreuveert sijn metten pays, dat se nu niet dan van pays en roupen. Men kander mede vuyt sien de weynich middel die sij hebben om de oirlogen te continueren; ten derden kan men daer vuyt sien, dat heur handelinge alleen leyt op de moere van bedroch, want soe sij ter goeder trouwen metten Coning willen handelen, soe sullen sij de vereenichde Nederlanden willen bedriegen, ende soe sij mette selve van meyninge sijn oprechtelijck te handelen, soe soucken sij den Coning te bedriegen, daertoe voorwendende dat de vereenichde landen niet vuyt quaede meyninge maer alleen vuyt dissidentie niet en willen handelen metten Coning, daer nochtans derselver meyninge hierinne anders niet en is, dan om alle de andere provintien tegen den Coning soe viant te maecken als sij sijn ende soe den Coning alle de Nederlanden ganschelijck te ontrecken, twelcke wel verre is van tgeene sij den Coning soucken perswaederen, soedat in desen anders niet en sal staen te ondertasten, dan om te weeten wie van tween sijluyden soucken te bedriegen. tScheen oick wel dat dit rapport niet heel herdicht ende

[p. 589]

vuytgestroyt en was, omdat men antwoort vande andere provintien ontfing genouch in de conformiteyt van dit advys gecoucheert, waeromme de Staeten niet weynich bedenckens vande saecke en kregen, om voortsaen voorsichtelijck in desen te mogen handelen.

[Den 23^en May]

Den 23^en May was het betrocken weder, den Graeve van Solms was in den Raede van Staete bij Sijn Ex^tie ende versocht aldaer noch, dat men meerder volcx ende provisien naer Hulst wilde senden, omdat den viant met alle macht vast daerwaerts tooch, dan werde de saecke bij den Raede van Staete in voorder beraet gestelt. Desen dach verdroegen in Vrieslant de steden ende het platte lant met malcanderen onder eenige gelimiteerde conditien, onder dwelcke de gemeyne middelen weder verpacht werden ende begonsten te besongieren op de extraordinaris consenten, omdat de steden niet vuyte vergaederinge der Staeten en wilden gestooten werden.

[Den 24^en May]

Den 24^en May was het cout weder ende was bij de Staeten Generael geordonneert een algemeynen biddach, ten eynde God Almachtich soude gelieven sijn segen vuyt te strecken over tgeene bij Sijn Ex^tie tot becherminge van dese landen ende vuytbreydinge van Gods woort soude mogen voorgenomen werden.

[Den 25^en May]

Den 25^en May was het schoen weder ende wachte men vast alle daegen op t'innebrengen vande extraordinaris consenten van die van Zeelant ende Vrieslant om daernaer de versaemelinge van tleger te doen, hoewel men vast alle daechs den besten tijt verloos in tlange beyden, omdat beyde de voors. provintien mits de voors. swaericheyden soe weynich devoirs in dat stuck deden tot groote verachteringe vande gemeyne saecke, insonderheyt soe men tijdinge creech dat niet alleen de Italiaenen over lange tot Thienen gecommen noch muyten omdatter geen middel en was heur te betaelen, maer dat oick tregement Spangiaerden van d'Idiaco, twelcke opgetoogen was om naer Vlaenderen te gaen commende aende Schelde niet over en hadde gewilt, maer waeren weder terugge getoogen ende hadden Mechelen willen overvallen ende hadden heur eyntelijck onthouden ontrent Liere, heur aenstellende als off sij muyten ende heur betaelinge wilden hebben, hoewel men naerderhant kennisse creech dat den Graeve van Fuentes dselve te rugge ontbooden hadde, omdat hij sach dat de saecken binnen Bruessel wat wonderlijck stonden ende daeromme van meyninge was dselve metter tijt daer binnen te brengen, welcke saecken hem van binnen wel werck mochten geven ende sijn staet verachteren. De gecommitteerden totte saecken van Eemden gedestineert tot Groeningen eenige daegen gebesongieert hebbende mette gesanten vanden Graeff ende vande

[p. 590]

stadt sijn ontrent dese tijt naer Delffsijl vertoogen, daar beyde de partijen lichtelijck souden konnen compareren ende van heur meesters rapport hebben.

[Den 26^en May]

Den 26^en May was het schoen weder ende omdat den Graeve van Solms evenseer aenhielt om meer volcx naer Hulst te hebben, werde hem ten lesten aengeseyt dat men daer soe veel voIcx soude beschicken als den noot vereyschen soude, maer dat men goet vondt dat hij selffs metten eersten daerwaerts ginck om overal ordre op te houden, hoewel men meynde dat den viant mits de voors. vrese van Bruessel niet veel op Hulst en soude durven beginnen¹. Ontrent dese tijt was van wegen de stadt

1 De Graaf van Solms had bepaaldelijk geprotesteerd tegen de bevelen van den Raad van State, die hem naar zijne meening geen genoegzaam aantal troepen zond om Hulst te verdedigen en vooral om een aanslag te doen op de troepen van den vijand in Vlaanderen, een plan, waar zoowel de Raad van State als de Prins zich ten sterkste tegen verklaard hadden. Dit protest gaf aanleiding tot hevige debatten tnsschen hem en den Raad, die de zaak van genoeg gewigt achtte om er de Staten Generaal over te raadplegen, in welker Resolutiën wij dienaangaande op den 26sten Mei 1595 het volgende lezen:
"Compareren d'Heeren Raeden van State Pauli ende Witte, Verclaren dat in den Raedt van State ter presentie van Zijne Ex^cie geexamineert ende in deliberatie geleght geweest zijnde den voirgegeven aenslach des Graven van Solms bij de Heeren Staten Generael geremitteert ter discretien van Zijner Ex^cie ende den Raedt om daerinne te doen gelijck voir den meesten dienst vanden lande bevonden zoude werden te behoiren, goetgevonden is denzelven aenslach af te stemmen, ende den voersz. Heere Grave te belasten hem naer Hulst te vertrecken om aldaer te letten op het voirnemen des vijants, daermede het landt ende stadt Hulst verzekert, ende geconserveert mochte blijven. Dat die vanden Raede dese resolutie zijne L. aengeseet hebbende dezelve zwaricheyt gemaeckt soude hebben te vertrecken, ten waeren dat men hem noch toevoechde zes oft zeven vendelen knechten, boven die ghene die alreede zoe in landt, als in de stadt Hulst gesonden zijn. Dat haere E. dyen nyettegenstaende geinsisteert hebben op Zijne L. vertrecken, met begeren dat hij haeren E. van tijt tot tijt van alle occurentien zoude adverteren, om daarop nae de gelegentheyt geresolveert te worden naer behoiren. Dat daerop den voersz. Graeve verclaert soude hebben wel bereet te zijn te vertrecken, al ist soe dat hij daerinne nyet te zeer en is gehouden, maer onder protestatie bij zoe verre het voersz. landt ende stadt Hulst eenige swaricheyt zoude overcomen, dat hij daer van begeerde ontschuldich te zijn. Welcke protestatie hij van meeninge was insgelix te doen binnen Middelborch (alwaer hij hem eerst zoude vervuegen) aende Gecommitteerde Raeden vande Staten van Seelant. Verzueckende die voersz. Heeren Comparanten van wegen den Raede van State, alzoe haere E. achten dit voorstellen van protestatie ende maniere van procederen in hem zelven alderhande bedencken heeft tot naedeele vanden staet int generael ende der stadt Hulst int particulier, hierop te verstaen de goede meeninge vande Heeren Staten generael, ende besunder off men behoirt te gedoogen dat yemant, bij commissie vanden lande ter oirloge dienende, tegen de resolutien ende bevelen vanden raedt zal mogen protesteren? Hierop int lange gecommuniceert ende nae rijpe examinatie bevonden wezende dat dese zaecke is een vande grootste ende importantste die in den staet van dese landen zoude mogen occureren, ten aenzien vande consequentie, is met rijpe deliberatie eyntelijck geresolveert dat d'Heeren Raeden van State dese zaecke zullen leggen in nieuwe communicatie met Zijne Excellentie, ende examineren, hoe men den voerz. Heere Grave zal doen verstaen het miscontentement ende misnoegen twelck haere E. hebben in dese procedure ende manieren van doen, streckende tot vercleyninge vande authoriteyt ende disreputatie vanden lande mette voirdere omstandicheden dienende tot hanthavinge vande voersz. publicque authoriteyt ende dat tgene wes geresolveert zal worden Zijne L. met uytdruckelijcke woorden bijden Raedt zal worden aengeseet, zonder onganck, zulx dat dezelve zal connen vernemen dattet Zijne Ex^tie ende Raedt ernst is, ende nyet en verstaen die voersz. proceduren te gedoogen. Latende evenwel ter discretien van Zijne Ex^tie ende den Raedt (nae de antwoirde die zij vanden Graeve daerop zullen ontfangen) Zijne L. naer Hulst te zenden volgende d'eerste resolutie, ofte yemanden anders in desselffs plaetze, om aldaer de zaecken waer te nemen’.

[p. 591]

Groeningen ende Omlanden om in den Raede van Staete te compareren gecommitteert Rengers ten Post, die sijn eedt gedaen hebbende terstont weder naer Groeningen vertoogen is.

[Den 27^en May]

Den 27^en May (was het schoen weder) de gesanten van Trier ende Gulick werden in de Staeten Generael gehoort, daer sij alleen claechden, over de schaede die se geleden hadden in het doortrecken van ons volck, insonderheyt in den laesten tocht naer Vranckrijck, ende dat onse ruyteren noch alle daegen heure landen onvrij maeckten mettet menichvuldich inne ende doorrijden, soedat geen coopluyden meer de vrije straeten ende passen, om naer de marckten te commen en dorsten gebruycken, versochten dat daerinne bij den Staeten mochte voorsien werden ende ordre gegeven dat sulck inne ende door rijden sonder den pas te begeeren mochte affgeschaft werden. Hierbij vouchden sij wel yet vande twisten, ende van tvangen vande Furstinne doch seer weynich. Corts hiernaer werde heur geantwoordt dat men alreede bij placcaet ordre op het vuytloopen gestelt hadde ende tselve soeveel mogelijck soude doen onderhouden, dat de haesticheyt vande tochten ende de periculen van dien niet toe en lieten den pas naer behoiren te versoucken, daeromme sij oick niet en behoirden heur te seer daerop te formaliseren.

In dese tijt was men noch seer verwachtende naer Graeff Willem van Nassau ende men begonst vast d'ordre te beraemen ende op de nootelijcheyden te disponeren om naer Overijssel te mogen gaen soe haest de consenten van Zeelant ende Vrieslant soude innegebracht wesen om te sien off men dien houck eens soude konnen schoen maecken.

In de Staeten Generael werde ontfangen brieven van Zeelant, houdende dat sij doende waeren geweest op het stuck vande consenten ende daerinne veel swaericheyt gevonden hadden, mits datter soe weynich gelts in tlant was, twelcke sij achten bij gecommen te sijn om de groote affsettinge daerinne bij tplaccaet van September lestleden gedaen, versochten derhalven

[p. 592]

dat met gemeen consent ende naer voorgaende bescrijvinge daerop eenich naerder ordre ofte redresse mocht beraemt werden, dan omdat de andere provintien daertoe niet en wilden verstaen, maeckte het tselve niet dan swaericheyt, hoewel die van Zeelant niet heel ongelijck en hadden, want beneffens dat met t'affsetten seer veel gelts vuytet lant gejaecht was, soe was hel noch soe leech gestelt, dat alle specien van gouden penningen met prouffijt ter munte gebracht ende in enckele ducaten consten verandert werden, die in Oostlant tot soe hoogen prijse willich waeren dat den coopman op den munt seer gaerne daer vooren aen gout leverde voor elcke ducaet 71 ofte 72 stuvers, die nochtans niet dan op 68 stuvers gevalueert en waeren, waeromme toequam dat alle de munten seer veel ducaeten van alderhande gout sloegen ende datter niet een van dien hier in tlant en bleeff, omdatter verlies op soude geweest sijn, maer werden alles te lande vuytgebracht ende daermede tlant van alderhand gout ontbloot, in vougen dat dit placcaet alleen den muntmeesters vande Vereenichde Nederlanden een hondert ofte anderhalff hondert duysent gulden in de boorse sal jaegen ende voorts alle man van gelt ontblooten tot groote schaede vande ingesetenen ende verachteringe vande gemeene saecken.

[Den 28^en May]

Den 28^en May (was het schoen weder) vertooch den Graeve van Solms naer Zeelant ende Hulst nemende sijn vrouwe mede naer Beijerlant, ende eenige weynich daegen tot Hulst geweest hebbende keerde weder naer Beijerlant. Ontrent dese tijt begonst de swaericheyt tot Bruessel vuyt te breecken, omdat den Graeve van Fuentes getracht hadde den Spangiaerts daer binnen te brengen, twelcke die vande stadt gewaer gewerden sijnde, hadden al heure poorten ende de sloetelen van dien in heure bewaeringe genomen ende den Duytsen in de stadt leggende aen heur eedt doen doen ende de Spaensche heeren in stadt sijnde meest doen vertrecken, daerinne den Graeve van Fuentes seer becommert was, te meer soe hij vernam dat die van Artois ende Henegouwen heur selven den pays soe seer innegebeelt hadden dat men niet seer vast op heur en mochte staen, maer dat se oick lichtelijck tot alteratie soude inclineren, twelcke hem aen veel Gouverneurs dede scrijven, dat se in heur gouvernementen wel voor heur souden sien. Op den avont quam in den Haege een lackaye vanden Hartoge van Bouillon, brengende brieven soe aen Sijn Ex^tie als aende Staeten Generael daerinne gescreven werde, dat men tvolck om haere onwillicheyt wille daer niet langer hebbende konnen houden, hadde moeten laeten vertrecken, te weeten het voetvolck naer Diepen (die den lackaye seyde tot Roye gelaeten te hebben) om tscheepe over te commen ende de ruyteren met Graeff Philps te lande

[p. 593]

naer Duytslant ende Ments toe, die hij mede meynde al over thien daegen vertoogen te sijn, waeromme men vermoede dat sij de laeste brieven vande Staeten niet ontfangen en hadden ende al hadden se die ontfangen gehadt, en souden sij evenwel niet gebleven sijn, omdat se om de armoede wille heel gemutineert waeren geweest, de ruyteren eerst ende naer de voetknechten, soe men tsedert verstont.

[Den 29^en May]

Den 29^en May was het schoen weder. Desen dach ende eenige voorgaende ende volgende daegen besoingeerden de Staeten Generael veel metten Graeve van Hohenloe, omdat se voor sijn huwelijck hem ende Sijn Ex^tie geordonneert hadden binnen twee maenden van heure differenten te verdraegen, ofte dat se binnen dien tijt souden kiesen rechters aen wien sij heur wilden submitteren, ende soe sij sulcx niet en deden, hadden de Staeten Generael van doen aff met heure auctoriteyt tot rechters gekooren 2 vuyte cancelerie van Gelderlant, 2 vuyten Hoogen Raede, 2 vuyten Provinciaelen Raede van Hollant, 2 vuyten Raede van Brabant, 2 vuyten Raede van Utrecht, 2 vuyten Raede van Vrieslant ende een vuyte cancelerie van Overijssel, die sij last souden geven dese saecke bij hande te nemen ende alle de differenten tusschen partijen bij arrest aftedoen. Hierop de partijen gedaen besoingeren hebbende, waeren in eenige poincten verdraegen ende in d'andere versocht den Graeff dat mette auctoriteyt vande Staeten de differentiale poincten mochten affgedaen ofte daerinne voorsien werden, daertegens de Staeten stelden heur voorgaende resolutie ende dat se alsnoch rechters souden kiesen ofte aenden anderen heur submitteren, die men dan terstont soude noemen ende committeren, daertoe den Graeff scheen niet gaern te commen, maer inclineerde meer om hem te submitteren aenden Hoogen Raede in Hollant, ende naerdat Sijn Ex^tie daerinne mede bewillicht hadde, werden eyntelijck die vanden Hoogen Raede bij de Staeten Generael rechters gecommitteert, met welcke commissie soe de officiers vande partijen gecommen waeren aen die vanden Hoogen Raede in meyninge daer heure rechtvoorderinge te doen, hebben die vanden selven Raede de saecke gansch affgeslaegen ende heur daervan geexonereert, seggende onder den Staeten Generael noopende dat stuck niet te staen ende dat dselve geen macht en hadden heur daertoe te committeren ofte belasten maer dat se particulierlijck stonden onder die van Hollant, ende soe die heur daertoe committeerden dat sij het dan gaerne souden doen, willende in effecte seggen dat die vande Staeten Generael niet en vermochten anders als in het stuck vanden crijch yet te bevelen.

[Den 30^en May]

Den 30^en May was het schoen weder ende werden de preparatien ten

[p. 594]

oirlooge noch vuytgestelt bij gebreck van gelde ende omdat men eerst wilde sien wat van tSwartsburchs regement soude commen, daeraff de ruyteren over den Rhijn getoogen waeren ende de abdije van Hammerden, daer veel boeren innegevlucht waeren, die heur den pas hadden willen beletten, overvallen hadden ende dselve boeren ende monnicken meest dootgeslaegen hebbende, waeren ontrent Essen blijven leggen, twelcke vrese gaff dat se wel naer Overijssel mochten keeren, soe wij daer yet wilden aengrijpen. Nietemin omdat men niet al te veel tijts en soude verliesen als men soude willen vertrecken, werde gescreven aendie van Oisteynde, dat se 3 vendelen knechten souden willen senden voor Dordrecht, ende aen die van Vlissingen dat se 200 mannen mede aldaer wilden senden om in tleger gebruyckt te mogen werden. Graeff Philps is mette peerden ontrent dese tijt tot Oppeheim over den Rijn getoogen ende van daer naer Francfurt gereden, om soe door die stadt naer tlant te Nassau te commen, hebbende bij hem ontrent 300 peerden, meer bagagie als dienstpeerden.

In tlaeste van dese maent ontfinck men tot Bruessel brieven bij den Coning met eygener hant gescreven, dat hij den Cardinael Albertus van Ostenrijck verkoosen hadde tot Gouverneur Generael vande Nederlanden ende hem daertoe metten eersten soude doen overcommen, begeerende dat men middeler tijt den Graeve van Fuentes wilde gehoirsaemen. Dese brieven vermoet men daeromme met des Conings eygen hant gescreven te sijn, opdat den Graeve van Fuentes te beter ende als verwachtende de comptste van Albertus in tgouvernement mochte gemainteneert ende gehouden werden ende dat hiermede wat mochten opgehouden werden de couragien dergeenen die tot pays ofte accoort inclineerden. Daer liep onder een tijdinge dat den Cardinael d'Infante van Spangien soude trouwen ende dan met haer overcommen, waeromme veelen minder gelooffde dat den Cardinael soude overcommen.

[Den lesten May ende den 1^en, 2^en ende 3^en Junij]

Den lesten May ende den 1^en, 2^en ende 3^en Junij was het schoen weder ende werde seer verwacht Graeff Willem van Nassau die eersten den 4^en in den Haege quam, verclaerende dat d'consenten extraordinaris in Vrieslant gedraegen waeren.

[Den 5^en Junij]

Den 5^en Junij was het schoen weder ende waeren Sijn Ex^tie met Graeff Willem in den Raede van Staete om te delibereren op tleger, maer omdatter geen gelt bij de hant was ende de consenten bij die van Zeelant noch niet en waeren gedraegen, most men de saecke noch voorder vertrecken ende vuytstellen hoewel de tijdinge vande beroerte tot Bruessel

[p. 595]

noch meer ende meer continueerde. Die van Luyck langen tijt aengehouden hebbende tot Bruessel om te hebben restitutie van tcasteel van Hoeye, hebben soe veel geobtineert (mits de groote verwertheyt vande saecken vanden viant ende dat hij vreesde meer vianden te krijgen) dat den Hartoge van Aerschot met eenige anderen tot Luyck gesonden is om daervan restitutie te doen doen, mits eenige beloften ende conditien, daerop hij ontrent dese tijt tselve casteel aenden Bischop van Luyck heeft doen restitueren, die terstont tot casteleyn ende Gouverneur daerop gestelt heeft Jan van Groesbeeck ende heeft tselve met tamelijck volck beset¹.

1 Deze restitutie van het kasteel van Hoey geschiedde op bepaalden last van Philips, daar Fuentes gemeend of ten minste voorgewend had, dit op eigener autoriteit niet te kunnen doen. Del rio schrijft dat besluit van den Koning toe aan zijne vroomheid en eerbied voor den bisschop. Hij zegt in zijne Historia Belgica (pag. 12):
"Ecce septimo ab obsidione die Martii vicesima, deditione arcem reddiderunt, pacti vitam et quae in arcem ipsi intulerant: ibi inventa quaecumque obsidioni ferendae necessaria: custodia Joanni Sornosae Hispano centurioni cum cohorte eius demandata, donec Rex, quod vellet statueret. Leodienses id aegre tolerunt, quod etiam suae gentis milites arci praeficiendos censerent. An ex pactis conventis, vel spe sola id postularint, nescio. Sane Comes Fontanus rem suo noluit arbitrio decidere, sed ad Regem detulit. Rex sola fide et pietate usus, restitui arcem, urbemque Electori jussit, praefatus se Leodicensi Ecclesiae, quam adimere, de suo largiri malle’.
Dat de restitutie plaats had, zoo als Duyck zegt, ‘mits eenige beloften ende conditien’, is uit den aard der zaak zeer natuurlijk. De Bisschop begreep evenwel dat het noodig was, de kwade vermoedens, die daaruit tegen hem konden ontstaan, zoo veel mogelijk weg te nemen en schreef daarom eenige weken later in den hierboven (bl. 546) aangehaalden brief aan Hendrik IV het volgende: ‘Et comme je crains V. M. se pouroit avoir imprimé quelque sinistre opinion de ceste restitution, tant et si longuement dilayée, et par consequence l'affection qu' icelle at en conformite de ses precesseurs les Roys Treschristiens, pour le regard de la bonne voisinance et amitie d'entre le Royaulme de France et cestuy pais seroit amoindrie, je la puis asseurer que je me tiens restably et reintegré en la Souverainete de mes ville et chasteau de Huy par tous tels droicts que je possedoy et tenoy avant la surprinse d'iceulx sans nulle exception ou diminution, soit de mon authorite ou jurisdiction de ceste Eglise ou de quelque autre chose, par ou vostre Ma^té et aultres Princes, Potentats, ou Estats voisins auroient occasion de craindre ou soubçonner de pour ce ne recevoir les debvoirs d'amitié et bonne voisinance qu'ont esté usez du passé’.

[Den 6^en Junij]

Den 6^en Junij was het heet weder ende omdatter geen gelt bij der hant en was werde goetgevonden yemant metten eersten naer Zeelant ende Vrieslant te deputeren om van daer soe veel gelts te trecken als het doenlijck soude wesen, om te velde te mogen commen.

[Den 7^en Junij]

Den 7^en Junij was het heet weder ende werde bij eenigen van thoffgesin vanden Graeve van Hohenloe vuytgegeven, dat hij brieven vanden jongen Marckgraeff van Brandenborch ontfangen hadde, dat hij eersdaechs over soude commen ende sijn schoenmoeder de Vorstinne van Pruyssen

[p. 596]

mede brengen om soe heur te stellen in de regieringe vande landen van Cleeff, Gulick etc., ende soe d'ingesetenen daertoe met gemoede niet en conden verstaen, dat hij dan een goede macht van volck aennemen soude voor een jaer ende voorts met behulp vande Staeten heur daetelijck in deselve regieringe stellen geduyrende de indispositie vanden vorst, ende dat t'eynde des jaers de Staeten tselve volck in heuren dienst ende betaelinge souden nemen, twelcke bijnaest tgeene was dat den Brandenborchse gesant in tvoorleden jaer mette Staeten gehandelt hadde ende nu te seer indiscretelijck bij den Graeve van Hohenloe aen sijn hoffgesin geopenbaert was, gemerckt hij een is geweest vande geenen dien den Marckgraeff tbeleyt van dese handelinge vertrout heeft gehadt ende gemeynt dat het secreet soude gehouden werden, gelijck hij hem oick beclaecht hadde aende Staeten dat dese handelinge al in thoff vanden Keysar ontdeckt was, daertoe de Staeten (als dese actie altoes heel bedect gehouden hebbende) niet veel schults en hadden. Hiervuyt kan men sien dattet niet altoes even alleens en is, wie men eenige saecken vertrout.

[Den 8^en Junij]

Den 8^en Junij was het heet weder ende in t'resolveren op tleger was men noch seer becommert bij tgebreck van gelde, waeromme resolutie genomen werde dat men hondert duysent gulden tot laste vande Generaliteyt op interest soude lichten soe haestelijck als men soude konnen.

[Den 9^en Junij]

Den 9^en Junij wesende heet schoen weder ontfinck men in den Haege een brieff commende vande gecommitteerden naer Eemden gesonden, daerinne sij screven dat Graeff Enno op de Knock met eenich volck ende geschut gecommen was ende aldaer begonst te schantsen, dat hij ooick eenige scheuten naer deser landen oirlochscheepen hadde doen doen, waeromme de gecommitteerden daerwaerts geschickt hadden ende hem doen vermaenen sulcx aff te willen schaffen, ofte dat men daerinne anders soude moeten voorsien, omdat de Staeten niet en dencken te gedoogen aldaer een schantse geworpen te werden. Screven mede dat sij al eenige compagnien op ontbooden hadden om sulcx te beletten ende die daertoe ende tot verseeckeringe vande borgers (die daertoe seer aenhielden) in stadt te senden, soe hij niet en soude willen desisteren. Hierop waeren de Staeten Generael, Raedt van State, Sijn Ex^tie ende Graeff Willem lange vergaedert om te delibereren wat men voorder in de saecke soude doen, daerinne vast veel swaericheyts gevonden werde, die niet lange hier naer heur selven verclaerde, omdat de Gedeputeerden voorts daernaer bij heure brieven vanden 8^en deser screven dat Graeff Enno verclaert hadde, dat hij aldaer tegen de wille vande Staeten niet en begeerde te

[p. 597]

schantsen maer daervan ophouden soude, ende dattet bij abuys ende tegen sijn wille bijgecommen was dat men naer de oirlochscheepen (die sij meynden van Eemden te wesen) geschooten hadde, dat hij daeromme alle tselve soude doen affschaffen, versouckende dat de gecommitteerden heur vuyterste devoir wilden doen, om de saecke tot een vereeninge ende accoort te brengen, daerinne sijn vaeder ende hij heur tot alle redelijcheyt wilden laeten vinden.

Ontrent dese tijt ontfinck men een brieff vanden Coning van Vranckrijck vanden 21^en Maij, daerinne hij seer over ons volck claechde, dat se genouch tegen sijn wille ende de begeerte van Graeff Philps (die gaern gesien hadde dat sij noch waeren gebleven) vertoogen waeren, niettegenstaende hij in onsen regarde de oirloogen tegen de Spangiaerts verclaert hadde, versocht daeromme dat men evenwel wilde continueren in tsenden van tgelt, omme daermede te betaelen den geenen die in heure plaetse aengenomen ende opgelicht werden. Screeff mede dat den Connestabel van Castilien met alle sijn leger noch anders niet vuytgerecht en hadde dan de veroeveringen van Marnay ende Vesouil, daeraff tcasteel noch goet hielt ende gedefendeert werde bij den Heere van Tremblecourt, ende dat hij daer en tegen verovert hadde Beaulne, Auxonne, Anthuyn, Vienne ende tgansche lant van Bresse vuytgeseyt Bourg. Niet lange hiernaer ontfinck men noch een brieff bij den Coning, gescreven vuyt Troyes en Champaigne vanden lesten May, houdende dat den Mareschal van Biron innegenoemen hadde Digion in Bourgoigne, maer dattet casteel noch tegenstont, dat den Connestabel van Castilien delibereerde tcasteel te commen ontsetten ende hij om sulcx te beletten terstont daerwaerts tooch. Men hadde mede brieven vanden Hartoge van Bouillon, daerinne hij screeff dat La Motta voor La Fertté lach ende tselve beschoot, ende dat hij van meyninge was de plaetse te ontsetten. Onder alle desen claechde den Ambassadeur van Vranckrijck seer, dat men in dese langen tijt niet met allen voor handen en nam, maer alle de last vander oirlooge op sijn meesters hals liet aencommen, denselven gebloot hebbende van ons volck ende gelt, versocht daeromme instantelijck dat men mede wat wilde voornemen om den viant te diverteren ende metten eersten den Coning met gelt assisteren, opdat hij hem soe benaut niet en vonde dat hij genootdruckt werde eenige handelinge aentegaen, die dese landen soude mogen naerdeelich wesen. Maer hiertegen quam in consideratie de groote noot van gelt hier in tlant sijnde ende dat alsnoch de consenten niet volcommentlijck en waeren gedraegen, waeromme men niet te velde en mocht

[p. 598]

gaen, nochte den Coning van Vranckrijck met penningen assisteren.

[Den 10^en Junij]

Den 10^en Junij (was het heet weder) quaemen in den Haege eenige gedeputeerden van Zeelant om te handelen op tstuck vande consenten, daerinne sij rondelijck vuyt ¹niet hoger te willen geven als tegen de 17 in thondert, beneffens noch veel andere limitatien, daermede sij heur consenten wilden restringeren. Oick omdat nu den tijt begonst te genaecken, dat de scheepen, die men achter de Noortcap ende de Nova Zembla omme naer Chynae wilde senden aff souden moeten vaeren, waeren se mede gelast met die van Hollant op dat poinct te handelen ende alle nootelijcke ordre op heur vertreck te helpen stellen.

Ontrent dese tijt creech men vast veel ende verscheyden continuatien vande tijdingen dat de Spangiaerts Bruessel ende Mechelen hadden willen innenemen, ende dat daeromme tot Bruessel het rumoer in vougen als vooren was ontstaen, ende dat sij gekooren hadden ses mannen, die de stadt ende alle de stads affairen regieren souden, dwelcke wel soe vermeeten waeren dat se heur onder de Staeten van Brabant lieten vinden ende daeronder plaetse naemen, daerover den Graeve van Fuentes sulcken naerdencken van heure actien gekregen hadde, dat hij vuyter stadt naer Henegouwen vertrocken was om in die quartieren ordre te stellen ende alle nieuwicheyt (daertoe sij seer scheenen te inclineren) te beletten.

Men creech ontrent dese tijt mede tijdinge dat tvoetvolck vande lichtinge van Swartsborch in t'optrecken was ende den pas nemen souden naer Oppenheyn boven Ments om aldaer den Rijn te passeren ende soe voorts te trecken, twelcke geschiedende een groote vrese van dese landen sal wechnemen, omdat veelen vreesden, dat men se van meyninge was hier in tlant te gebruycken.

1 Hier schijnt het woord ‘seyden’ uitgelaten te zijn.

[Den 11^en Junij]

Den 11^en Junij was het heet weder. Ontrent dese tijt creech men tijdinge bij brieven van Luyck vanden 5^en deser dat den Hartoge van Bouillon theele leger vanden Heere La Motta voor La Fertté opgeslaegen hadde ende alle tgeschut becommen, twelcke soe breet niet waer en was, omdat men tsedert verstont dat den Hartoge van Bouillon den 29^en May des nachts binnen Fertté gesonden hadde 2000 mannen te voet ende 200 peerden die den 30^en vrouch vuytvielen ende sloegen alle de wachten op ende maeckten heur meester van tgeschut, dan omdat den viant met sijn heele leger daerop marcheerde, mosten sij tgeschut weder verlaeten, twelcke La Motta gerecouvreert hebbende, lichte hij terstont theele leger op ende

[p. 599]

trock wech, verlaetende de plaetse, daer hij in sijn volck veel schaede voor geleden hadde.

[Den 12^en Junij]

Den 12^en Junij (was het heet weder) quam Graeff Philps mette 5 vaenen ruyteren tot Lochem aen, die heur terstont naer verscheyden plaetsen in de garnisoenen begaven.

[Den 13^en Junij]

Den 13^en Junij (was het heet weder) quam Graeff Philps met sijn vaen ruyteren tot Nieumegen. Te desen daege quam al ons voetvolck vuyt Vranckrijck tscheep tot Middelborch, daeraff veelen hier in tlant seer verblijt waeren, maer de Staeten hielen heur meest seer qualijcken te vreden, soe omdat se buyten heur consent ofte bevel wederomme gecommen waeren, als omdat den Coning van Vranckrijck ende den Ambassadeur daerover seer geclaecht hadden. Te desen daege verbracht men vuyten Haege naer Dordrecht eenige stucken geschuts die vergooten ende verstelt waeren, om tselve tot Dordrecht alles bij den anderen te hebben soe haest men soude willen vertrecken. Men creech mede tijdinge dat voor Dordrecht gecommen waeren drie vendelen Engelschen vuyt Oisteynde ontbooden, wachtende op voorder bevel.

[Den 14^en Junij]

Den 14^en Junij was het heet weder ende quam meest alle tvolck vuyt Vranckrijck gecommen in Hollant ende de Capiteinen in den Haege om te versoucken dat men tvolck vuyte scheepen wilde doen doen ende ergens innebrengen, opdat se niet en vergingen van sieckte ende vuylicheyt, twelcke sij ter nauwernoot consten obtineren, omdat heur wedercomptste soe onaengenaem was, hoewel het wat te hardt soude geweest sijn in regard vande soldaeten, die onder tbeleyt van heure Capiteinen weder quaemen ende mits de groote armoede ende het cleyn tractement van wege den Hartoge van Bouillon heml. aengedaen heur in Vranckrijck niet langer en hadden konnen onthouden ende dat men in allen gevalle de hooffden vande mutinatie wel const straffen sonder den ontschuldigen mette schuldigen te doen lijden.

[Den 15^en Junij]

Den 15^en Junij was het windich weder ende werde den Oversten Lieutenant Gistelles vuyt Vranckrijck gecommen sijnde in de Staeten Generael gehoort ende gevraecht op de redenen die heur beweecht hadden in sulcker vougen wederom te commen, daerop hij in tlange verhaelde de groote armoede ende miserie bij tvolck aldaer geleden ende dat se daeromme niet langer aldaer hadden konnen blijven, beneffens dat den Hartoge van Bouillon selffs geconsenteert hadde, dat se in t'eynde van April souden vertrecken, twelcke tvolck heur soe vast innegebeelt hadden, dat se niet

[p. 600]

langer en waeren op te houden, doch werde evenwel in alle dien geen goet contentement genomen.

Ontrent dese tijt creech men tijdinge dat de Indische vloote in Portugael was gearriveert met 17 milioenen gouts, daeraff den Coning 5 milioenen quam, daermede hij genegen was de oirlogen in de Nederlanden te continueren. Item dat sijn soen Philps, Prince van Spangien, soude trouwen de dochter vanden Ertshartoge Carel van Oistenrijck, Catharina Renea genaemt.

Desen dach deden die van sHartogenbosch opseggen de sauvegarde aen alle de dijckers in tlant van Altenae, Bommelerweert, Thielerweert ende andere plaetsen, ter tijt toe den damme geslagen aende schantse van Creveceur soude opgenomen wesen, meynende daermede te wege te brengen dat de dijcken alomme ongemaeckt soude moeten blijven ofte dat den dam wechgenomen soude werden.

[Den 16^en Junij]

Den 16^en Junij was het windich weder ende werden den soldaeten van Vranckrijck gecommen verscheyden patenten toegeschickt om alles in garnisoen te gaen, daertegens wederom eenige andere compagnien, die men te velde meende te gebruycken vuytgetrocken ende op gelegener plaetsen gebracht werden. Men creech oick tijdinge dat die van Masieres, die heur neutrael gehouden hadden, hem nu opentlijck voor den Coning van Vranckrijck hadden verclaert. Men creech van gelijcken continuatie vande tijdinge dat den Hartoge van Bouillon tleger van la Fertté aengedaen hadde, daeraff de meeste tijdinge hielt dat tregement van La Barlotte veel Capiteinen verlooren hadde ende dat de cavalerie seer veel schaede hadde geleden. Op den avont quam Graeff Philps van Nassau vuyt Vranckrijck gecommen in den Haege.

[Den 17^en Junij]

Den 17^en Junij was het betrocken weder ende was men vast doende om de quote ende repartitie voor die van Groningen ende d'Omlanden te maecken, daerinne heur voorgeslaegen was dat se souden geven de twee derden van die van Vrieslant, daertoe sij niet gaerne en wilden commen, hoewel veelen meynden dat sij wel meer behoirden te geven. Oick werden op heure repartitie gestelt 7 vande Vriesche compagnien ende daeronder Casper van Eussum, die men over alle tvolck vande Omlanden Oversten Lieutenant soude maecken. Graeff Philps werde desen dach in de Staeten Generael gehoort, dwelcke wel bekende de ongerechticheyt van tvolcke ende dat sij meest alles gemutineert waeren, maer daerbij verhaelende de groote excessive armoede ende miserie, die se aldaer geleden hadden

[p. 601]

ende de quaede ordre dien den Hartoge van Bouillon gestelt hadde, om heml. daerinne eenichsins te secoureren, excuseerde hij tselve muyten meest met de armoede, seggende oick tselve daeromme alleen ende niet vuyt eenige quaetwillicheyt ofte ongehoorsaemheyt tegen heur meesters toegecommen te sijn, immers dat hij gesien hebbende heure armoede, tselve muyten niet ten quaetsten en kan duyden. Hiermede stelde hij voor een goet deel ter neder het misgenougen der Staeten, die voor alsnu de saecke soe laetende glissen bevel gaven, dat men terstont den crijsvolcke vanden Franschen tocht affreeckeninge soude maecken ende betaelen tgeene heur noch soude commen. Ende overmits op desen tocht voor Masieres gebleven was den Hopman Draeper ende den Hopman Veling tot Diepen was gestorven, heeft men van beyde de compagnien een gemaeckt van 200 hooffden ende die gegeven den Graeve Ernst van Solms, broeder van Graeff Everard ende Cousijn Germain van Sijn Ex^tie, die nu eenigen tijt hier in tlant bij Sijn Ex^tie geweest was. Desen dach werde in de Staeten Generael geresolveert, dat men in den vrijdomme vanden Bosch ende voorts aen alle Bosche houven, waer die gelegen mogen sijn, sal opseggen alle de sauve garden, omdat sijl. den dijckers de sauvegarden in vougen als vooren opgeseyt hadden, twelcke terstont daernaer gedaen werde om te sien off men heur daermede weder soude konnen dwingen tottet verleenen vande sauvegaerden aende dijckers ende soe niet, dat men se alles bij ons crijsvolck soude laeten bederven ende de dijckers voors. met soldaeten assisteren ende defenderen.

[Den 18^en Junij]

Den 18^en Junij was het regenachtich weder ende was men vast doende met die van Zeelant op heur extraordinaris consenten, daertoe sij wel last hadden te consenteren, dan met soe veel restrinctien dattet genouch onvruchtbaer soude gevallen hebben, waeromme de andere provintien dselve consenten soe niet en wilden aennemen. Ende omdat de Gedeputeerden van Zeelant vande restrinctien niet en wilden wijcken, niettegenstaende sij den 19^en daerop noch in communicatie waeren, maer van meyninge waeren te vertrecken, soe hebben die van Hollant heml. den 19^en een banquet gegeven, op twelcke die van Zeelant soe verre beweecht werden, dat sij goede hoope gaven dattet noch wel vallen soude ende daerop den 20^en noch gebleven, ende in naerder communicatie gecommen sijnde ende genouch geopent hebbende dat sij heur consenten mede sonder restrinctie soude doen innebrengen, soe haest sij in Zeelant soude commen, sijn sij den 21^en vertoogen.

Overmits die van Eemden vast dapper aenhielden, om vander Staeten

[p. 602]

volck binnen heure stadt te hebben om heur tegen de practijcken vanden Graeff te mogen verseeckeren, daerdoor sij vreesden dat d'eene tijt ofte d'ander de borgerie over hoop soude commen tot grondelijck bederff vande stadt ende de borgerie van dien, ende den Graeff mogelijck op hoope dat dselve practijcquen hem souden gelucken, vast alle daege de saecke meer ende meer traineerde ende vuytstelde, hebben eyntelijck de gecommitteerden bewillicht datter duysent mannen vande Vriesche soldaeten in de stadt souden trecken, twelcke den Graeff vernoemen hebbende, heeft gescreven, dat hij daeraff wel verwondert was ende niet en wiste, waermede hij tegen de Staeten verdient hadde dat men alsoe sijn rebelle onderdaenen tegen hem soude assisteren, versocht daeromme dat de gecommitteerden gelieffde sulcx niet te gehengen maer tegen te staen, ten minste noch voor een tijt tot dat men sien soude wat van t'accoort soude commen, daerop de gecommitteerden wederom screven dat sulcx geschieden soude, ten ernstige aenhouden ende begeeren van die vander stadt, sonder dat der Staeten meyninge daerinne anders was als de stadt wel te doen bewaeren, soe wel voor sijn G. als voor de borgerie ende dat sij hoopten dat daerdoor het accoort te wedersijde eer gevoordert soude werden, immers dat hij hem daertegen niet en behoirde te formaliseren, dewijle alsdan te beter sal konnen geeffectueert werden, tgeene naermaels onder heml. sal werden geaccordeert. Hier op tvolck gecommen sijnde tot Oeterdum sijn bij die vande stadt met scheepen gehaelt ende den 19^en deser in stadt getoogen tot 5 vendelen toe elcx van 200 coppen ten vollen getaele toe gevoert ende beleyt bij Tacko van Hittinga, Overste Lieutenant van Graeff Willem in Vrieslant. Daervuyt men sien kan hoe periculeus het is voor cleyne partijen in gelijcke tweedrachten te vallen als sij eenige machtigen ontrent hebben, want die van d'een ofte d'ander, te hulpe geroupen sijnde, middel hebben beyden partijen te onderdrucken, als nu de Staeten Generael mede hebben, om soe wel de stadt tot heuren besten te behouden als den Graeff te ruineren, soe sij eenichsins ofte immermeer tot die ambitie willen commen, immers krijgen sij nu de stadt seer lichtveerdich in heuren handen, daertoe sij nu eenige voorgaende jaeren met seer veele ende verscheyden practijcquen getracht hebbende te commen, niet hadden konnen geraecken, omdat se altoes geacht hebben datte verseeckeringe van die stadt heure saecke wonderlijck soude konnen verseeckeren om de groote diepte die tgat vande Eemse aende zee is hebbende, daerdoor men alleen met eenige vloote vuyt Spangien te senden heml. soude konnen krencken. Hiervuyt kan men mede sien de sotticheyt van die vande stadt, die om heur ende heur stadt tegen

[p. 603]

den Graeff te preserveren dselve stellen in handen vande Staeten ende heur alsoe quyt maecken al willens dat se met moeyten soucken te behouden ende billickerwijs behoirden te doen, aengemerckt sulcke violente remedien niet en behoiren gebruyckt te werden dan als er geen raedt meer en is ende tmes bijnaest op de keele staet, om tgroote ende seecker verlies dat men daerinne doet. Veelen sullen wonderlijck van dese saecke oirdeelen. Hier te lande, om tprouffijt dat men daervuyt siet ende hoop te commen, is men vande saecke seer verblijt, in andere landen, die der Staeten saecken niet heel wel toegedaen sijn, sal men seggen dat den eenen rebelle den anderen souckt te assisteren ende dat de Staeten heuren Heere verdreven hebbende gaern alle andere Heeren mede verdreven saegen. Nietemin sullen de Staeten daerinne (als sulcx wel gewent sijnde te hoiren van heuren quaetwilligen) te min swaericheyts maecken, omdat sij wel weeten, dat niemant van heure nabuyren heur soude willen ofte derven assisteren, soe het heur quaelijck ginck, waeromme sij oick met goet recht (sonder te achten wat dselve souden mogen seggen) heur selven soucken te verseeckeren ende prouffijt te doen bij wat middelen het oick sij, omdat de last vander oirloge op heml. alleen moet aencommen, te meer oick dat niemant van heure nabuyren heur daeromme soude derven viant werde ofte de oirlogen verclaeren, omdat de Staeten middel souden hebben dselve ende heure landen te ruineren, eer se gereet souden wesen.

[Den 21^en Junij]

Den 21^en Junij was het heet weder, ende omdat men over eenige daegen verstaen hadde dat den Graeve van Fuentes vuyt Bruessel naer de frontieren was vertoogen ende al den 11^en deser met veel Spangiaerden tot Valenchijn was geweest, in meyninge eerst Chastelet aen te tasten ende daernaer Camerick te belegeren, gelijck hij vuyt gaff ende daeromme ontrent Chastelet met sijn leger al doende ende geengaigeert was, ende dat wij het daeromme alhier seer ruym ende sonder vrese vanden viant hadden ende alle daechs meer ende meer versuymden ende soe schoone occasien lieten voorbij gaen, die mogelijck niet lichtelijck souden weder commen, insonderheyt in regarde van sHartogenbosch, twelcke men niet dan bij soe een occasie (als den viant in Vranckrijck geengaigeert is) en mach bequaemelijck aentasten, soe is Sijn Ex^tie met Graeff Willem in den Raede van Staete gegaen, alwaer naer vele moeyten gearresteert is, dat men te velde sal gaen ende de occasie waernemen ende daertoe tvolck doen versaemelen soe haest doenlijck sal wesen, waeromme men terstont lijsten op tstuck vande vivres ende amunitie van oirlooge tot een leger noodich heeft beginnen te maecken ende de officiers alomme te bescrijven. Ende hoewel

[p. 604]

men claerlijck meynde dat de occasie in lange soe schoene niet en hadde geweest om tegen die van sHartogenbosch yet voor te nemen ende daeromme in groote consideratie viel, off men de voorgaende resolutie soude veranderen ende naer den Bosch gaen, soe heeftet nochtans de voorgaende resolutie noch wech gedraegen dat men naer Overijssel gaen soude ende daertoe naer voeren 10 heele, 10 halve canons ende 6 veltstucken, te meer om te beter te konnen seconderen de saecken van Eemden, soe den Graeve quaelijck wilde. Twelcke oick daeromme te beter viel omdat men corts hiernaer verstont, dat den Graeve van Fuentes gesneden werck in Picardie vont, om redenen dat de Francoisen den 20^en deser des nachts door tcasteel binnen de stadt van Han in Vermandois (daer Spaensch garnisoen innelach) waeren gecommen ende theele garnisoen wesende van 300 Spangiaerts, 500 Napoliteinen ende 500 Waelen, die heur heerlijck gedefendeert ende tot viermaelen toe ende in verscheyden plaetsen geretrancheert hadden, alles den hals hadden affgesneden tot op ontrent 100 naer, die sij gevangen hadden genomen om den Gouverneur vande plaetse tot Bruessel gevangen tegen te lossen. Desen Gouverneur wesende een Francois was tot Bruessel bedraegen, dat hij metten Coning van Vranckrijck hadde willen handelen, daerover hij daer te commen bescreven werde, ende gecommen sijnde werde terstont gevangen ende naer tcasteel van Antwerpen geveurt. Dit verstaen hebbende sijn broeder, op tcasteel tot Han gebleven, heeft terstont de Francoisen ontbooden, die door bevel vanden Graeve van St. Paul, daer in goeden getaele gecommen sijn te peert ende te voet, laetende de peerden buyten de stadt om waer te nemen, die vuyte stadt vluchten souden ende heur soucken te salveren, ende tvoetvolck door tcasteel innetreckende, twelcke oick de oirsaecke is dat den viant soe seer vocht, omdatter anders geen vuytcomptste en was. De Francoisen verlooren met dit exploict den Heere van Humieres (een fray soldaet) ende noch wel 50 Edelluyden met noch veel anderen. Den broeder vanden Gouverneur van Han liet terstont den Graeve van Fuentes weeten dat sulcken tractement als men sijn broeder doen soude, soude hij de gevangenen aldaer sijnde mede aendoen, waeromme den Graeve van Fuentes niet weynich met dese saecke verbaest en was, omdat dit de eenige plaetse was die de Spangiaerts over de Somme hadde, twelcke men meynde dat sijn beleg van Chastelet wel soude konnen diverteren.

In Hollant was tot voorderinge vande justitie bij wijlen den Prince van Orangien opgerecht eenen Hoogen Raede, dwelcke naer sijn doot gecontinueert is bij den Staeten van Hollant, dan omdat die van Dordrecht ter

[p. 605]

contemplatie van heuren Pensionaris Menijn ofte yemant anders een quaede opinie vanden selven Raede genomen hadden, hebben sij vande selve continuatie geresilieert ende heur onthouden vande jurisdictie vanden voors. raedt tsedert den jaere 84 tot in dese loopende weecke toe, in dwelcke sij den Hoogen Raede weder begonnen hebben te kennen ende heur de jurisdictie derselver te onderwerpen, sijnde Menijn te vooren van sijn pensionarischap verlaeten, omdat hij de instructie ende antwoorde vande legatie van Denemarcken (die gelast waeren secreet te houden) hadde gecommuniceert ende met gedeylt aen eenen Aernt van Dorp, die dselve naer den viant aen Otto Hertius hadde overgesonden, twelck ontdeckt sijnde men heml. hadde beginnen daerover moeyte te maecken, hoewel sij (ende insonderheyt Dorp, die heel rijck was) de saecke bij die vanden Provincialen Hove soe wel hebben weeten te besteecken ende beleyden, datter niet soe besonders opgevolcht en is, immers tegen Dorp, als de saecke wel meriteerde, maer is de moeyte meest gevallen over Menijn voors.

[Den 22^en Junij]

Den 22^en Junij was het betrocken weder, ende omdat de resolutie genomen was om naer Overijssel ofte Zutphen te gaen is Graeff Willem in haeste naer Vrieslant gereyst om op alles ordre te stellen tegen den 9^en vande toecommende maent, dat men meynde tleger bijeen te brengen om te mogen letten op de saecken van Eemden soe den Graeff hem metten viant soude soucken te behelpen.

[Den 23^en Junij]

Den 23^en Junij was het betrocken weder, ende omdat men die van Zeelant toegeseyt hadde, dat men yemant vuyten Staeten Generael ende den Raede van Staete daerwaerts soude schicken, vertrocken desen daege vuyten Haege naer Zeelant den Advocaet Bernevelt ende Aleman, om heur tottet draegen vande consenten suyver te induceren ende eensaementlijck te besichtigen die fortificatien van Hulst ende Bergen op den Zoem, soe wel die al reede gemaeckt waeren als die nootelijck noch souden moeten gemaeckt werden. Nietemin die van Zeelant heur middelertijt bedocht hebbende, hebben de extraordinaris consenten sonder restrinctien innegewillicht ende aen heur gecommitteerden in Staeten Generael last gesonden dselve te draegen ende consenteren, welcke last sij desen dach ontfingen, soe dat de gecommitteerden voor een goet deel een vergeeffsche reyse sullen doen. Ontrent dese tijt creech men tijdinge dat den Coning van Vranckrijck binnen Digion was ende dat den Connestabel van Castilien met sijn leger niet wijt van daen en was, vanden welcken den Marischale van Biron den 6^en deser ontrent 300 peerden geslaegen hadde.

Tvoorleden jaer waeren vier scheepen vuyt Hollant ende Zeelant

[p. 606]

vuytgeloopen om te besoucken off sij bij de Nova Zembla door Vaygat consten vaeren ende alsoe voorbij Tartarien naer Chinae commen in meyninge die navigatie daernaer te gebruycken. Dese gecommen sijnde aende Zembla hebben niet alleen gevonden dat men door Vaygat mochte seylen, wesende een canal van een halff mijle breete, maer oick dat de Zembla niet en was terra continens, maer alleen een eylant, daer een breede zee achteromme liep, die wel navigabel was in de maenden van Julio ende Augusto, omdat se de voorder maenden met ijs bevroosen lach, wesende de drie scheepen achter de Zembla omme gevaeren ende het eene door Vaygat ende tsaemen bij malcanderen gecommen in de Schytische zee tegen over de reviere van Oby, waeromme sij wederomme gekeert sijn ende hebben alle de plaetsen naer heur vermogen affegeteyckent ende affgebaeckent, ende hier te lande gecommen sijnde, hebben heur rapport vande navigatie gedaen dat die wel te gebruycken was. Maer omdat se noch niet gepasseert en hadden den houck van Tartarien, ende men daeromme niet en wiste ofter geen ander impediment soude mogen wesen, was geordonneert dat se dit jaer wedergaen ende voorts tot in Chinae vaeren souden ende desen winter daer verblijven, om heur van waeren te voorsien ende alleen weder terugge senden de jachte, soe wanneer sijl. den houck van Tartarien souden gepasseert sijn ende gecommen in de zee van Chinae, om de Staten te relateren off se door waeren ende wat heur bejegent mochte sijn, welcke scheepen men tot ses toe desen dach dede monsteren om op morgen tseyl te gaen ende met desen gestaedigen westen wint de Noortcap te mogen winnen, twelcke volgende sij corts daernaer gelijckelijck vuytet Texel tseyle gegaen sijn. Indien dese navigatie bequaemelijck kan gevonden ende gebruyckt werden, sal dselve niet weynich de heele Westersche navigatie installich maecken, omdat se wel de helft naeder sal sijn ende niet soe veel periculen ende lasten onderworpen.

Ontrent dese tijt quaemen vast veele scheepen vuyt Spangien aen, die alles verseeckerden dat de Indische vloote tot Lisbona gearriveert was ende dat den Coning van Spangien alle de scheepen vuyten arreste hadde ontslaegen (daerinne sij nu lange waeren geweest) soe sijn pasporten hielen vuyt sonderlinge affectie, die hij dien van Hollant ende Zeelant was draegende ende om de groote intercessie die den Cardinael Albertus van Oistenrijck voor heml. gedaen hadde aenden Coning, twelcke alles niet en diende dan om ons in slaepe te wiegen, waeromme de Staeten op sulcx niet veel en sullen achten. Onder den coopman was groote blijtschap in dese landen vande aencomptste vande voors. vloote omdatter veelen

[p. 607]

souden hebben moeten failgeren, soe die niet aengecommen en waere geweest ofte onderwege bij de Engelschen ofte anderen berooft, hoewel het ander beter voor tlant soude geweest hebben. Onder den gemeynen man ende oick de regierders van tlant was groote blijtschap van t'ontslaen vande gearresteerde scheepen, soe om dselve scheepen, die een inestimabel somme waerdich waeren, als omdat men ontslaegen was vande vrese die veelen heur innebeelden, van dat den Coning weder een vloote tegen dese landen wilde toerusten.

[Den 24^en Junij]

Den 24^en Junij was het regenachtich weder, gelijck mede den 25^en, ende 26^en ende was men seer doende om alle nootelijcheyden vanden leger te doen voorsorgen ende van alles staeten ende lijsten te maecken, ende tot beter directie van alles vertrocken vuyten Raede van Staete naer Vrieslant Camminga ende naer Overijssel Witte ende waeren ten selven fynen te vooren mede vertoogen naer Gelderlant den Cancelaer ende Heer van Oyen.

[Den 27^en Junij]

Den 27^en Junij was het noch betrocken weder ende quam tot Rotterdam den Graeve Lamoral d'Egmont commende vuyt Vranckrijck omme in Hollant vande Staeten te versoucken hantlichtinge van sijne goederen in Hollant ende Zeelant gelegen die geconfisqueert waeren geweest bij tleven van sijn broeder, die de waepenen tegen dese landen droech, maer dewijle hij die noyt tegen dese landen gedraegen en hadde ende nu in dienste was vanden Coning van Vranckrijck tegen de Spangiaerts, soe meynde hij dat men hem de hantlichtinge soude behoiren te laeten volgen. Desen Lamoral hadde in de jaeren van 80 ende 81 in Hollant gewoent ende met sijn susters Francoise ende Sabina van Egmont gehadt tgebruyck van alle de goederen van Egmont, maer sijnde in den jaere 82 tot Brugge was aldaer bij eenen Salcedo geaccuseert, dat hij ter instantie ende op groote belofte van hem Salcedo soude aengenomen hebben te vergeven den Prince van Orangien H. M., metten welcken hij daegelijcx aen taeffel sat dicht besijden sijn persoen ende daeromme tot sulcx beter middel soude hebben als yemant anders. Nietemin omdattet een soen van Egmont ende van sulcke quaeliteyt was, en heeft men daerop tegen hem hoewel hij gevangen was geen sonderlinge proceduyren voorgenomen, maer alleen vuytet hoff van sijn Ex^tie doen onthouden, soedat hijt tfeyt noit bekent en heeft nochte harde proceduyren tegen hem voorgenomen sijn om hem dat te doen bekennen, tsedert heeft hij hem gestaedelijck in Vranckrijck onderhouden totte doot van sijn broeder toe, waernaer hij gecommen is geweest tot Luyck, versouckende aen thoff te Bruessel saisine van sijn

[p. 608]

goederen aldaer, om dselve te mogen genieten ende op neutrale plaetsen blijven, twelcke hij niet en heeft konnen obtineren, maer is sijn jonger broeder, wesende een Jesuit, in alle de goederen gelegen onder de gehoorsaemheyt vanden Coning gestelt geweest, waerdoor hij hem in dienste vanden Coning van Vranckrijck begeven heeft ende de waepenen begonnen te draegen tegen den Coninck van Spangien, ende quam nu hier om hantlichtinge van sijne goederen in Hollant gelegen te hebben ende dan weder naer Vranckrijck te gaen, twelcke niemant qualijcker en sal commen dan de Graevinne van Solms die tot noch toe t'innecommen vande selve goederen voor heur behouden heeft ende met toelaetinge vande Staeten ontfangen. Dese Graeff van Egmont bracht mede particuliere tijdinge van t'innemen van Han hiervooren geroert.

Ontrent dese tijt creech men mede tijdinge dat den Connestabel tcasteel van Vesoul verovert hadde bij appoinctement, dat den Marischal de Biron swaerlijck was gequetst ende den Coning ontrent Digion in groot danger geweest ende dat tcasteel van Digion den 10^en deser noch hielt voor de ligue ende dat den Hartoge van Mayenne seer tracteerde, dat den Heere van Tremblecourt ende de sijnen noch hadden Jusse, Jesuille ende Favaougne, die sij hielen voor den Coning van Vranckrijck ende daervuyt sij de oirloogen in tGraeffschap van Bourgondien noch alle daechs seer maeckten, wesende plaetsen van importantie ende seer wel gelegen om excursien op tselve lant van Bourgondien te doen ende die sij achten dat den Connestabel niet lichtelijck en sal konnen aentasten ofte veroveren soe lange tleger vanden Coning van Vranckrijck in dien oirde blijft.