Journaal. Deel 1, boek 2

Van den intocht naer Vranckrijck ofte Sedain.

[Den 16^en Octobris]

Den 16^en Octobris was het schoen weder ende prepareerde men vast alle de saecken tottet vertreck van tvolck, om dewelcke te mogen accommoderen met nootelijcke amunitie ende instrumenten, dede den Raedt seven Arnhemsche karren met peerden coopen, om dselve daer op te laeden ende met te senden. Daer quaemen mede brieven vande Staeten Generael, houdende dat men tvolck naer Vranckrijck gaende soude bijstellen een Commissaris vande monsteringe, een Sergiant Major, een Quartiermeester ende een Geweldige Provoost, daerop men met eenigen om in die qualiteyten daerwaerts te gaen, begonst te handelen ende werde geordonneert voor Commissaris Bombergen, voor Sergiant la Cressonniere (200 gulden ter maent) ende voor Quartiermeester Bruges (140 gulden ter maent). Oick werde bekent den Hartoge van Lunenborch voors., waeromme Sijn Ex^tie ende Graeff Willem metten Graeve van Hohenloe hem gingen aenspreecken ende groeten, doende hem logeren in thuys van Rossum. Op den nacht begonstet seer te stormen ende regenen den heelen nacht deur.

[Den 17^en Octobris]

Den 17^en Octobris was het buych regenachtich weder ende werde aen Graeff Philps vuyten Haege gesonden sijn commissie ende instructie van date den 5^en Octobris¹, ende hoewel men geraemt hadde den 18^en deser tottet vertreck van tvolck, nochtans omdat den Commis die mette penningen mede gaen soude noch niet gecommen en was, werde den vertreckdach

1 De commissie voor Graaf Philips van Nassau, als Kapitein Generaal over 't secours naar Frankrijk, is te vinden in het Commissieboek der Staten Generaal, bl. 94.

[p. 490]

voor tvolck naer Vranckrijck gaende vuytgestelt totten 20^en deser ende voor tconvoy den 21^en, ende opdat se te seeckerder souden mogen doorcommen werde gelast dat Graeff Philps mettet volck naer Vranckrijck gedestineert den wech souden nemen boven door tlant van Gulick ende de Eyffel ende soe door tlant van Lutsemborch recht op Sedain aen, daer hem bejegenen soude de Hartoge van Bouillon, ende soe hem die pas bij den viant affgesneden werde, dat hij dan over de Moesell trecken soude boven Trier omme naer Mets toe, ende dat de Heere Vere mette 16 vaenen ruyteren ende de 400 Engelschen te voet van tconvoy soude marcheren altoes langes de Maestrome tot in Lutsemborch toe, om den viant aende sijde van Brabant gansch inne te houden ende de andere op alle voervallende swaericheyden te mogen secoureren.

[Den 18^en Octobris]

Den 18^en Octobris was het schoen weder ende verwachte men vast de penningen die vuyt Hollant commen souden voor tvoors. volck, die te seer slappelijck voort quaemen.

[Den 19^en Octobris]

Den 19^en was het schoen weder ende quaemen op den avont een deel vande penningen tot Arnhem met verseeckeringe dat de reste op morgen hier wesen souden metten Commis die mede gaen soude.

[Den 20^en Octobris]

Den 20^en Octobris was het tamelijck weder ende omdatten Commis mette reste vande penningen gecommen was ende men verstaen hadde dat een vande drie Zeeuwsche compagnien ontrent Nieumegen was, is Graeff Philps vertoogen naer des Graevenwaert, daerwaerts oick tooch meest alle tcrijsvolok, dat mede gaen soude.

[Den 21^en Octobris]

Den 21^en Octobris regende het vrouch seer ende werde naer beter weder ende begonst alle tvolck aenden sGravenweert over de Waele te scheepen, om op morgen te mogen beginnen marcheren. Den Colonnel Vere met 2 vendelen Engelschen ende de compagnien van Schaeff ende Schinckel (in plaetse van 2 andere Engelsche vendelen hierbij gevoucht) ende alle de ruyteren die tconvoy in vougen als vooren doen souden, toogen mede naer sGraevenweert, om metten eersten mede over te scheepen ende oick heur tocht te mogen beginnen. Den Commis Francois Doublet werde met ontrent hondert duysent gulden aen gelt mede naer des Graevenweert gesonden. Desen dach vertooch den Graeve van Hohenloe met 3 vaenen ruyteren naer tlant van Cleeff om in sijn privee saecken naer Duytslant te gaen, sullende de 3 vaenen mede nemen totte Lippe toe ende dan weder naer den anderen hoop senden. Den Hartoge van Lunenborch die te vooren tot Arnhem gecommen was is naer Vuytrecht vertoogen. Op den avont quam tot Arnhem Graeff Joost van Stierum om Sijn Ex^tie

[p. 491]

te spreecken, desen is broeder vanden Gouverneur van Grolle, maer sidt onder sauvegarde.

[Den 22^en Octobris]

Den 22^en Octobris begonst Graeff Philps te vertrecken met 22 vendelen voetknechten (omdat vuyt Zeelant maer eene compagnie noch gecommen was) ende 5 vaenen ruyteren ende met voornemen boven de Roere omme te trecken ende dan door de Eyffel schielijcken in tlant van Lutsemborch te vallen, ende soe sulcx niet geschieden en conde de Moesell te passeren ende naer Mets te gaen ende soe hem te vervougen metten Hartoge van Bouillon, achtervolgende de resolutie der Heeren Staeten Generael, die verstaen hadden tvolck te lande te doen marcheren, niet tegenstaende alle periculen daerinne te considereren. De Heer Vere vertooch van Arnhem naer sGraevenweert, alwaer de ruyteren vast begonnen over te scheepen, om op morgen te vertrecken.

[Den 23^en Octobris]

Den 23^en Octobris vertooch van sGraevenweert de Heere Vere met alle de ruyteren ende 400 voetknechten in meyninge den pas te nemen over Linnich voorbij Maestricht ende Limborch totte grensen van Lutsemborch toe, om aen tvolck van Graeff Philps escorte te doen ende dan weder naer dese landen te keeren, dan begonst noch desen dach te vernemen de swaericheyden die alle verstandigen in desen tocht geimagineert ende bedacht hadden, te weeten dat den viant heur den wech wel mochte beletten, ten minsten door Lutsemborch, want hem op den avont gebootschapt werde dat Graeff Harman vanden Berge vertoogen was naer Maestricht toe met 300 peerden ende eenige voetknechten om hen te vervougen bij andere ruyteren daer gecommen sijnde om ons volck te keeren, soe dat in t'eerste beginsel heur openbaerden de periculen, die men in t'nemen vande resolutie versmaet hadde, gecausseert nochtans voor een goet deel door t'ophouden van tvolck vanden 18^en aff totten 23^en toe, want soe sij den 18^en hadden mogen marcheren ende niet behouft en hadden te wachten naer tgelt, souden se apparentelijck den viant voorgecommen hebben, waer vuyt men sien kan wat inconvenient tverloop van een cleyne tijt in sulcke saecken, haesticheyt requirerende, kan baeren.

[Den 24^en Octobris]

Den 24^en Octobris toogen Graeff Philps ende Vere voorts ende vernaemen hoe langer hoe meer vande vergaederinge ende macht vanden viant, waeromme Vere des nachts eenigen vuytsondt om naerder kennisse daeraff te mogen krijgen. Ontrent dese tijt sterff den Baron van Peche op sijn huys te Bruyn van een heete coortse, daerdoor men sorchde dat een goet deel vande exploicten ende aenslaegen des Hartogen van Bouillon wel mochten geretardeert werden, omdat hij veelen van dien demeneerde,

[p. 492]

wiens compagnie eenigen tijt hiernaer vergeven werde bij de Staeten Generael aen sijn Lieutenant genaemt Sapoigne.

[Den 25^en Octobris]

Den 25^en Octobris was het betrocken regenachtich weder ende marcheerden beyde de troupen voorts haer gedestineerden wech, maer creech de Heer Vere op den naernoen tijdinge dat den viant ontrent Maestricht lach met een groot getal van peerden ende wel 5000 mannen te voet, daeraff sijn vuytgesondenen seeckere kundtschap brachten, waeromme hij niet geraeden en achte de Roere tot Linnich te passeren, maer vondt goet Graeff Philps te volgen ende mede den wech naer Duren toe te nemen, om hem bij te wesen ende te secoureren soot noot waere. De resterende 2 Zeeusche compagnien quaemen tot ontrent Nieumegen, dan verstaende tvertrecken van tvolck ende dattet te laet was om mede te mogen gaen, sijn sij door last van Sijn Ex^tie die noch tot Arnhem was weder terugge gekeert.

[Den 26^en Octobris]

Den 26^en Octobris was het buych weder ende sondt Graeff Philps een peert terugge met brieven aen Vere, daerinne hij hem adverteerde dat den viant heel starck in tlant te Limborch lach ende daeromme op hem begeerde dat hij Vere met alle de ruyteren hem van achteren wilde volgen, laetende een cleyne dachreysen tusschen beyden, om hen te beter te mogen secoureren soot van doene mochte sijn, twelcke de Heere Vere dede ende marcheerden alsoe voorts.

[Den 27^en Octobris]

Den 27^en Octobris was het regenachtich weder ende marcheerden de troupen altoes voort, ende omdat Graeff Philps advertissement gekregen hadde dat den viant met alle macht naer Lutsemborch tooch, heeft hij Vere laeten weeten, dat hij op morgen sijn troupe soude laeten voortstrecken ende selffs met een vaen ruyteren blijven ontrent Duren, om met Vere te spreecken, versouckende dat hij vrouch met eenige peerden voor vuyt wilde commen, om tsaemen op den ganschen tocht te mogen delibereren.

[Den 28^en Octobris]

Den 28^en Octobris was het schoen weder ende quaemen ontrent Duren bij malcanderen den Graeve Philps ende Vere, doende evenwel elcx heur volck voorts marcheren ende begonsten met malcanderen te overslaen de periculen, die heur voor oogen stonden, soe den viant voor heur in tlant van Lutsemborch quam, daertoe elcx brachte de advertissementen die se vanden viant hadden, ende naer overlegginge van alles vonden geraetsaem dat Graeff Philps op morgen sijn volck soude stille houden ende dat Vere met al sijn volck hem daerbij soude vougen om te seeckerder ende te starcker door te mogen commen, ende is daermede Graeff Philps sijn troupe gevolcht, die des nachts in de Eyffel niet wijt van Pruyn quam logeren.

[p. 493]

[Den 29^en Octobris]

Den 29^en Octobris bleeff Graeff Philps ontrent Pruyn in de Eijffel stille, daer op den achternoen bij hem quam de Heere Vere met alle de ruyteren ende de voetknechten die hij bij hem hadde ende beraetslaechde lang welcken wech hij nemen soude, doch omdat den Hartoge van Bouillon belooft hadde den 30^en deser ontrent Bastoinge te sullen wesen om heur te bejegenen ende sij noch geen seeckcr advertissement en hadden dat den viant diep in Lutsemborch was, maer verhoopten alsnoch den selven te connen voorcommen, resolveerden sij op morgen vrouch voort te trecken ende den wech van St. Vit te nemen om naer Bastoinge te commen.

[Den 30^en Octobris]

Den 30^en Octobris was het tamelijck weder ende begonsten Graeff Philps ende Vere vrouch te vertrecken naer St. Vit, maer eenige vuyren gemarcheert hebbende kregen advertissement dat den viant met alle macht ontrent St. Vit lach, ende soe se evenwel doortoogen, kregen se een brieff vanden Baron van Creihange die heur waerschoude niet voort te trecken, ende soe se voort toogen dat se in danger souden wesen alles van geslaegen te sullen werden, overmits voor seecker den viant al van gisteren tot St. Vit gelegen hadde met 22 vaenen ruyteren ende ontrent 6000 voetknechten. Hierdoor begonsten Graeff Philps ende Vere van heur voornemen te veranderen ende eenige halte gedaen hebbende, begonsten ter sijden aff te trecken ende den pas naer de Moessel te nemen, om den viant te ontwijcken, daerinne sij wijselijck deden, want hadden se voortgetrocken souden se met cleyn getal van volck ende noch mat van marcheren hebben moeten vechten tegen den viant die versch was ende heur op den pas verwachte in groot getal ende in goede ordre, die bij Graeff Philps ende Vere niet wel en const gehouden werden, omdat se op den wech gebreck van vivres hadden ende de ruyteren (die anders evenwel quaelijck in discipline konden gehouden werden) met dien pretexte veelal aff reden om te moescoppen ende den boer te stroopen, beneffens dat degeenen, die niet soe wel gemonteert en waeren quaelijcken soe grooten wech lang heur bij de troupen konden houden, waerdoor bijquam dat de troepe van onse ruyteren dickwils naulijcx van 600 tot 700 peerden en was, ende tvoetvolck quaelijcken bijeen konden blijven, twelcke de hooffden geen cleyn naerdencken en gaff, als men den viant soude hebben willen ofte moeten aendoen.

[Den lesten Octobris]

Den lesten Octobris was het tamelijck weder ende marcheerden de troupen van Graeff Philps ende Vere desen dach bij de 7 Duytse mijlen, om den viant te verlengen ende in t'passeren vande Moessel te voorcommen, ende quaemen logeren met groote desordre te Flissen ende in de

[p. 494]

dorpen daerontrent, soedat den Graeff ende Vere hun naulijcx sterck vonden bijeen 50 mannen ende consulteerden met malcanderen van een aenslach op Bidberg te maecken, die se oick souden getenteert hebben, bij soe verre sij soe veel volcx hadden konnen bij den anderen krijgen, maer twas heur geluck dat sulcx niet en geschiede, omdat den viant al van gisteren hadde beginnen te marcheren naer Bidberg toe ende desen avont met een goet deel van sijn macht daer gecommen was, ende sulcx middel soude gehadt hebben alle tvolck van Graeff Philps te schande te maecken, immers soe den viant vande desordre van ons volck geweeten hadde, soude hij dselve alleen met 700 peerden wel hebben konnen verstroijen ende slaen, maer omdat sij vande onsen niet en wisten, nochte de onsen van heur is alle occasie gepasseert geweest, twelcke een vande meeste periculen is geweest, die ons volck in desen tocht overcommen sijn.

[Den 1^en Novembris]

Den 1^en Novembris was het tamelijck weder ende toogen den Graeff ende Vere des morgens vrouch vuyt Flissen op de heyde mettet volck die bij haer waeren ende dede daer halte, om te sien van waer haer volck aencommen souden, die metten dach van alle canten mede op de heyde quaemen, ende sijn soe te saemen voorts getoogen ende gecommen te Liser, daer sij eenige tamelijcke gereetschap vonden om over de Moesell te passeren, waeromme noch eenigen dien nacht overscheepten.

[Den 2^en Novembris]

Den 2^en Novembris was het tamelijck weder ende passeerden veel van ons volck over de Moesell daerinne sij heur des te meer haesten, omdat se advertissement kreegen dat den viant naer Graevenmacheren marcheerde om aldaer mede over de Moesel te scheepen.

[Den 3^en Novembris]

Den 3^en Novembris was het buych weder ende regende des nachts seer ende ontrent den middach begonst ons volck (overscheept sijnde) tlant te Trier inne te trecken om vande Moesell aff te commen ende te vrijer te mogen doorcommen, daer sij seer groot gebreck van vivres hadden omdat de Triersche boeren, verstaende de innecompste van ons volck ende meynende dat se alleen om een rooff gecommen waeren alles opgevlucht ende wechgeloopen waeren, beneffens dattet een arm lant is, daer doch anders niet veel ten besten en is. De Raeden vanden Biscop van Trier (aengesonden sijnde om den pas naerdat ons volck al in tlant was) waeren seer geoffenseert, omdat men niet eenige dagen van te vooren den pas hadde doen versoucken, soe dat men se naulijcx en conde te vreden stellen, al was tschoen, soe dat men heur remonstreerde den noot die ons volck daer gedwongen hadde ende belette in gelijcke tochten den pas lang van te voeren te versoucken of te kennen te geven.

[p. 495]

[Den 4^en Novembris]

Den iiij^en Novembris was het tamelijck weder ende marcheerde ons volck seer om den viant te voorcommen dien sij verstonden dat tot Graevenmacheren over de reviere scheepte.

[Den 5^en Novembris]

Den 5^en Novembris was het schoen weder ende passeerde ons volck hooch voorbij Graevenmacheren, ende kregen opden avont advertissement dat den viant al ontrent 700 peerden ende 1500 voetknechten overgescheept hadde, maer dat de reste niet voor morgen en soude konnen overwesen, twelcke heur egeen cleyne blijschap en maeckte, siende dat se nu den viant voorgecommen waeren, dien het beswaerlijck soude vallen de onsen te vervolgen, gemerckt sij een geheelen dach voor souden hebben.

[Den 6^en, 7^en ende 8^en Novembris]

Den 6^en, 7^en ende 8^en Novembris marcheerde ons volck vast naer Mets toe ende quaemen voor Mets den 8^en naernoen, wesende seer verblijt, dat sij niettegenstaende soe veel periculen overgecommen waeren. Tot Mets verstont Graeff Philps dat den Hartoge van Bouillon vier mijlen van daer met 1500 peerden ende eenige voetknechten was, waeromme hij aldaer ordre dede stellen om tvolck vivres vuyte stadt om haer gelt te senden ende gereetschap maecken om op morgen naer den Hartoge toe te rucken ende tvolck van Vere (die wel moede gemarcheert waeren ende al veel peerden onderwege verlooren hadden) aldaer eenen dach ofte twee te laeten rusten ende refraischeren.

[Den 9^en Novembris]

Den 9^en Novembris was het regenachtich weder ende tooch Graeff Philps mette 22 vendelen knechten ende 5 vaenen ruyteren buyten Mets omme ende quam des avonts bij den Hartoge van Bouillon vergeselschapt mette Heer Vere, daer sij met grooter eere ontfangen werden, welcken Hartoge heur seyde, dat se noyt in grooter pericule geweest waeren, dan doen sij te Flissen logeerden. Die van Mets hielen heur poorten gestaedelijck tegen ons volck geslooten ende lieten naulijcx de Ritmeesters ende Capiteynen (die meest selffs bij tvolck gebleven waeren om alle desordre te voorcommen ende beletten) met pasport in stadt commen, sonden nietemin vuyte stadt soe veel vivres voor tvolck als men begeerde, dan scheen wel dat de comtpste van ons volck aldaer bij den gemeenen man niet seer aengenaem en was, die gestaedelijck roemden dat se ons secours niet van doene en hadden. Desen dach werde Vierslot (een vande principaele vercoopers van Geertruydenberge) onvoorsiens ende leelijcken doorsteecken bij Ferdinand van Chinsky, Lieutenant vande vaen ruyteren vanden Graeve van Hohenloe ende kreech alsoe sijn wel verdient loen, hoewel die maniere van doen niet en dochte.

[Den 10^en Novembris]

Den 10^en Novembris nam de Heer Vere sijn affscheyt vanden Hartoge van

[p. 496]

Bouillon ende Graeff Philps ende quam op den middach tot Mets, ende om weder wech te commen eer men daeraff eenich gerucht quaeme te stroyen, is noch ten selven daege met alle sijn volck van Mets vertoogen, nemende den pas naer tlant te Trier, Sweybrugge, Phalts ende Ments, daer hij voor vuyt sondt om den pas te begeeren, daerinne de Triersche Raeden heur weder seer redelijck droegen ende als wel geoffenseert hielden, omdat men nu tweedemael al in heur lant gecommen was, alleer den pas te versoucken, daerbij vougende dat ons volck in den voorigen doortocht eenige foulen gedaen hadden ende eenige kercken geslaegen, daeraff t'eerste metten noot weder verexcuseert werde ende het tweede mettet vluchten vande boeren in de kercken met alle heur eedtwaeren, om dewelcke te becommen ende tegenstant vande boeren, de foulen ende smijten vande kercken bijgecommen waeren. Den Hartoge van Sweybrugge en was mede niet wel tevreden, dat men in sijn lant innegetoogen was alleer den pas te versoucken, dan liet tselve glissen soe hij seyde in respecte van Sijn Ex^tie. Den Phalsgraeff vergunde den pas gaerne, gelijck mede scheen te doen den Bischop van Ments die voorderende met behulp van vivres ende gereetschap om den Rijn te Wallo te mogen passeren tegen tbegeren van eenige heeren selff over den Rijn geseten, daertegen hij hem excuseerde, mits dat hij se op sijn eygen lant ende niet op anders bodem oversette, ende soe de anderen in den tocht eenich belet wilden doen, dat se sulcx doen mochten als sij over souden sijn, dat hij se langer op sijn lant niet en begeerde, maer gaerne behulp dede opdat se daeraff quaemen, omdattet sijn onderdaenen lastich viel, mits ons volck niet en betaelden tgene sij op den boer naemen, waerdoor Vere met sijn volck sonder eenige merckelijcke pericule over den Rijn gecommen is, die hij den 19^en Novembris te Wallo passeerde sonder eenich letsel, door behulp des Bischoppen voors., in faveur van twelcke hij soe veel ordre over tvolck hielt als hij mochte op den Mentschen bodem, ende haeste hem om daeraff te commen ende de innegesetenen van dien soe weynich te overlasten als het doenlijck was, nemende terstont den pas den Rijnstroem langes door de Graeffschap Nassau ende de Stiften Trier ende Coelen.

Graeff Jan van Nassau vresende dat mits desen doortocht eenige swaericheyt mochte reysen tusschen de Duytsche Vorsten ende de Staeten vande Nederlanden, omdat tvolck op den boer niet en betaelden tgeene sij naemen ende behouffden, ende hoirende dat se van gelt quaelijck voorsien waeren, heeft ons volck gepresenteert te leenen ende verstrecken tot 6000 rijcxdaelders toe, twelcke bij ons volck gerefuseert werde omdat se nu

[p. 497]

buyten pericule waeren ende den cost wel saegen te krijgen sonder gelt, insonderheyt in de landen van Trier ende Coelen over den Rijn gelegen, daer sij de boeren al wat te veel lastich vielen, mits sij niet soe haest door en toogen, maer altemet een dach ofte twee stille bleven leggen, helpende de boeren heuren Rijnschen wijn vuytdrincken in wederwraeck dat sij heur te vooren weynich behulpich waeren geweest ende toogen alsoe langsaemich voort tot Duyts over Coelen toe, daer sij met musquetten wat schooten naer den vuytlegger van Berck, daer voor de stadt leggende ende naemen ten lesten heur pas naer Fredenborch ende het Styft van Paderborn daer sij eenige daegen bleven leggen refraischeeren, om haer te rusten ende den geenen die heur peerden verlooren hadden weder te monteren met peerden op den boer te haelen. Ende eenige daegen daer gelegen hebbende ende meestal weder gemonteert sijnde ende bevel ontfangen hebbende vande Staeten ende Sijn Ex^tie dat se schycken souden metten eersten weder in garnisoen te commen, sijn sij meest al in de quartieren van Zutphen ende Overijssel in garnisoen gecommen den 14^en Decembris ende de ruyteren vuyte Brabantsche quartieren sijn naer de Betuwe getoogen, daer sij veel belets vonden, mits den grooten vorst in tpasseren vande revieren, doch waeren nu buyten pericule weder in tlant, sijnde alles op den wech sonderlinge bewaert geweest door de Almachtige hant Goots, die de onvoordachtheyt deser landen noch niet en heeft willen straffen, want als men de saecke wel innesiet, soe heeft men bijnaest de geheele standt deser landen in gevaer gestelt, om desen tocht te doen, overmits men naulijcx geweeten soude hebben waermede te repareren de faute ende tlant staende te houden, soe dit volck gelijckelijck eenich onheyl overgecommen hadde, waeromme oick te verhoopen is dat degeenen die desen tocht, om eenige souvereine hoocheyt te stabilieren, meest gedreven hebben, voortsaen in gelijcke deliberatien voorsichtiger sullen wandelen ende onse cleyne macht (die doch cleyn is in regard van een Coninckrijck als Vranckrijck) niet soe lichtelijck mette groote van Vranckrijck en sullen vermengen ende occasie geven om daerinne te versmelten ende consumeren, twelcke dickwils cleyne republycken overcompt, als sij heur al te seer met machtige monarchen willen vermengen, gelijck in desen, want al ist alsoe dat tvolck bij ons in Vranckrijck gesonden niet veel en is in regarde vande groote macht van dat rijck, soe heeftet nochtans ons belet voor dit jaer een goet deel vande conqueste van tlant van Zutphen ende Overijssel, die onse saecken geen cleyne vasticheyt en souden gegeven hebben ende onse macht in regarde van onsen viant al seer versterckt.

[p. 498]