Journaal. Deel 1, boek 2

Tocht in tlant van Zutphen beraemt om Grolle te belegeren, sonder vrucht affgeloopen.

[Den 2^en Octobris]

Soe men vast alomme doende was om alle saecken aen te stellen om tleger noch te velde te mogen brengen ende mits tschoene weder noch yetwes aen te grijpen, quam den 2^en Octobris in den Haege een Edelman vanden Hartoge van Bouillon¹ met brieven vanden Coning van Vranckrijck, daerbij den Coning versocht, dat men terstont de belooffde

1 Henri de la Tour d'Auvergne, Hertog van Bouillon, die in Februarij van het volgende jaar met Elisabeth van Nassau, de halve zuster van Maurits, huwde uit welk huweljk de later zoo beroemd geworden Maarschalk Turenne geboren werd was door Hendrik belast met het voeren van den oorlog in Vlaanderen, Artois, Henegouwen en Luxemburg, waartoe hij den 23sten October 1594 eene zeer uitvoerige commissie ontving (Bor XXXI, bl. 847). In eene geheime missive van Calvaert aan de Staten Generaal van den 11den September 1594 wordt het plan uiteengezet, dat de Franschen meenden te volgen (van Deventer, Gedenkstukken van Johan van Oldenbarnevelt, 2de deel, bl. 34). De uitkomst bewees, dat men de zwarigheden over het hoofd gezien of te ligt geteld had, doch het hoofddoel van de Staten, Hendrik IV door krachtige ondersteuning tot eene oorlogsverklaring aan Spanje te brengen, werd bereikt.

[p. 483]

ruyteren ende knechten onder tbeleyt van Graeff Philps¹wilde in Vranckrijck bestellen om bij den Hartoge van Bouillon gebruickt te mogen werden in den oirlogen tusschen hem ende den Hartoge van Lorreinen weder begonnen ofte in Henegouwen ende dat men die aldaer voor eenige langer tijt als drie maenden wilde onderhouden. Desen Edelman werde den 3^en Octobris in de Staeten Generael gehoort ende de brieven voors. ontfangen ende geopent, ende werde aldaer geresolveert, dat men tvolck naer Vranckrijck soude senden metten eersten ende vuytet leger op ontbieden sonder dat van dese resolutie Sijn Ex^tie ofte den Raede van Staete (den welcken Sijn Ex^tie daeromme sonderling noch aensprack) eenige communicatie gedaen werde, waeromme dselve meynende dat in de voorgaende resolutie (te weeten dat men desen tocht eerst soude affdoen) niet met allen verandert en was, heeft hij sijn guarde (om de brieven van Vranckrijck opgehouden) den 4^en Octobris gesonden naer Rotterdam, om van daer tscheepe de Lecke opte vaeren, daer vast tgeschut (6 heele ende 11 halve canons met 6 veltstucken) ende alle de amunitie van oirlooge heene gebracht werden. Desen 4^en dach regende het seer ende vertooch vuyten Haege de Spangiaert die den 27 Julij tot Groeningen bij Sijn Ex^tie gecommen was, sonder dat men alsnoch opentlijck weet, wat hij hier gedaen ofte gehandelt heeft. t'Sedert vernam men dat desen Spangiaert was Don Juan de Mendoça, bastart soin vanden Marquis de Mondejar, in Spangien nu lang gevangen gehouden, om woorden van braverie gesprooken. Dese was in Engelant geweest om assistentie aende Coninginne te versoucken, om sijn vader te mogen verlossen uyte gevanckenisse ende daertoe te saiseren een haven die hij designeerde ende meynde dat dienen const om heel Spangien in beroerten te stellen, maer omdattet een sake was van grooten gevolge ende costen en wilde de Coninginne daer niet aen, waerom hij hem in Engelant ontdeckt hadde aenden Almiral Nassau, ende was nu op hoipe hier gecommen om wat te effectueren, maer Sijn Ex^tie

1 Philips van Nassau was al geruimen tijd geleden bestemd om de hulptroepen naar Frankrijk aantevoeren. In een brief van den 19den Maart 1594, waarin Calvaert aan de Staten Generaal mededeeling doet van eene conferentie met onderscheidene fransche staatslieden, zegt hij: ‘vraechden daernae de voorn. Heeren, wie 't voorn. volck soude geleiden; ik antwoordde tselve niet seker te weeten, mij dacht dat de Graaf Philips van Nassau henl. wel vernoegen zoude, mits S. M. hem seer heeft begraciet" (van Deventer, Gedenkst. van J. v. Old. 2de deel, bl. 14). Graaf Willem Lodewijk schreef den 29sten Augustus aan zijnen vader: ‘... In dem fahl aber das einzig volck von hir nach Frankreich geschickt wirdt werden, vermute ich whol das mein bruder Philips für das haupt wirdt gebraucht werden, den der König und auch die Statten solchs gern sehen’. (Gr. van Prinsterer, Archives, II Serie, tome 1, pag. 289.)

[p. 484]

hem hebbende tot Groeningen gehoirt, stelde de sake uyt, om in den Hage met eenige vande Staten te spreecken, dwelcke meinende dat de staet van tlant niet en vermocht heur in die sake te embarqueren, werde hij laten vertrecken naer Vranckrijck ende men gaf hem eenich gelt tot sijn reise om sijn sake niet desperaet te maken.

[Den 5^en Octobris]

Den 5^en Octobris regende het seer ende vertooch Sijn Ex^tie vrouch vuyten Haege sonder alsnoch vande veranderinge vande resolutie te weeten ende quam des avonts tot Vuytrecht. Tcrijsvolck tooch vast van alle canten naer heur loopplaetse toe.

[Den 6^en Octobris]

Den 6^en Octobris was het tamelijck weder ende vertooch mede vuyten Haege den Raede van Staete om naer tleger te gaen, mede noch niet seecker sijnde vande resolutie vande Staeten Generael op tsenden van tvolck naer Vranckrijck.

[Den 7^en Octobris]

Den 7^en Octobris was het tamelijck weder ende quam meest alle het volck ontrent Arnhem ende Doesborch ende de scheepen mette amunitie ende tgeschut voor Doesborch. Op den avont quam Sijn Ex^tie oick tot Arnhem, daer des nachts mede quam den Ambassadeur van Vranckrijck, brengende brieven vande Staeten Generael aen Sijn Ex^tie, dat men terstont de 24 vendelen voetknechten ende de 5 vaenen ruyteren naer Vranckrijck ende den Hartoge van Bouillon soude senden volgende de resolutie der voorn. Staeten Generael, om twelcke te beter te voorderen ende doen verhaesten den Ambassadeur selff quam.

[Den 8^en Octobris]

Den 8^en was het tamelijck weder ende behantreyckte den Ambassadeur sijne brieven aen Sijn Ex^tie, dwelcke wel confuys in de saecke was, siende dat de voorgaende resolutie van eerst desen tocht aff te doen, verandert was ende gaff ter antwoort, naerder daerop te sullen delibereren metten Raede van Staete (sonder wien hij daerinne niet doen en conde) alleer vuyt Arnhem te vertrecken. Den Raedt voornt. corts daernaer tot Arnhem commende is bij Sijn Ex^tie ontbooden, alwaer de brieven vande Staeten Generael gelesen sijnde, is den Ambassadeur gehoort, dwelcke int lange verhaelde de begeerte ende noot vanden Coning om tvolck metten eersten bij den Hartoge van Bouillon te hebben, mitsgaeders de resolutie vande Staeten Generael consenterende, dat se daer gaen souden ende in tlaeste verclaerde wel verwondert te sijn, dat den Raede van Staete nu sulcx wilden beletten ende affairen vanden Coning sijn meester retarderen, dewijle dit volck den Coning al over lange belooft was ende de Staeten Generael niet alleen sulcx en consenteerden, maer wel expresselijck ordonneerden, versochte daeromme dat men volgende dselve resolutie tvolck

[p. 485]

terstont naer Sedan wilde doen marcheren, ende ingevalle van voorder vuytstel protesteerde hij tegen heml. dat sij degeenen souden sijn die sijn meesters saecken souden vercorten. Den Raedt wel verwondert sijnde vande veranderinge vande resolutie der Staeten Generael ende noch veel meer, dat den Ambassadeur heur socht te imputeren, als off sij de affairen van sijn meester hadden willen verachteren, sonder dat hij heur te vooren eens aengesproocken ofte tot sulcx versocht hadde, hebben geresolveert dat men tvolck soude laeten gaen ende heur metten eersten sulcx aenscrijven. Hiernaer heeft Sijn Ex^tie verclaert groote swaericheyt te vinden om mette reste van tvolck voort te trecken ofte yetwes aen te grijpen, niet willende der landen ende sijne reputatie te schielijck hasarderen, waeromme men goetvont tvolck te laeten leggen daer sij sijn ende naerder op desen te delibereren.

[Den 9^en Octobris]

Den 9^en Octobris was het schoen weder ende delibereerde Sijn Ex^tie metten Raede lang off men tleger wederom vanden anderen scheyden soude ende in garnisoen doen gaen ofte noch yetwes doen, daertoe hij verclaerde met soe weynich volcx gansch ongesint te sijn. Eyntelijck werde geresolveert dat men tvolck ende tleger noch bij een soude houden ter tijt toe Graeff Willem quam om alsdan eyntelijck de saecke aff te handelen ende middelertijt de Staeten Generael daeraff te verwittigen. Ontrent den middach quaemen tot Arnhem de Graeven van Hohenloe ende Philps van Nassau ende op den avont creech men tijdinge dat Graeff Willem op morgen met sijn volck ontrent Swol wesen soude. Des nachts werde naer de Staeten Generael affgeveerdicht een poste met brieven, daerinne den raedt screeff ordre ende dach gestelt te hebben om tvolck naer Sedan te doen gaen, dat se verwondert waeren dat den Ambassadeur heur hadde willen imputeren van sijn meesters saecken te willen verachteren, dat Sijn Ex^tie swaericheyt maeckte mette reste van tvolck te velde te gaen ende dat men t'resolveren daerop vuytgestelt hadde totte comptste van Graeff Willem van Nassau.

[Den 10^en Octobris]

Den 10^en Octobris was het schoen weder ende screeff men alomme aende compagnien die naer Vranckrijck gedestineert waeren om heur veerdich te maecken om op t'eerste bevel te mogen marcheren. De ruyteren waeren Graeff Philps van Nassau, Graeff Hendrick Frederick van Nassau, Contelaer, Smeltsing ende Louys Laurens, de voetknechten waeren vuyt Hollant Graeff Philps voornt., Obbershuysen, Draeper, Boucholts, Appelman, de Leu, Meyenborch, Cheuwen, Botselaer ende Veeling. Vuyt Zeelant waeren Le Gros, La Corde ende Dominicq, vuyt Vuytrecht Gistelles, Villers ende

[p. 486]

Rijsenborch mette 6 vendelen vande lichtinge vande Duytsen als Nassau, Lauwick, Kijff, Huniga, Heckman ende Kotwis. Hier souden noch bij sijn 2 Vriesche vendelen die noch niet benaemt en waeren, waeromme men dien aengaende met Graeff Willem daeraff spreecken soude als hij soude hier commen. Over alle desen soude als Colonnel commanderen Graeff Philps van Nassau op tractement van 2000 gulden ter maent soe lange hij in Vranckrijck soude sijn, ende onder hem over tvoetvolck soude als Overste Lieutenant commanderen Peter de Gistelles op tractement van 200 gulden ter maent ende over de ruyteren den Baron van Peche op sijn ordinaris tractement. Op den naernoen vertooch Graeff Philps naer Nieumegen om ordre op sijn saecken te stellen.

[Den 11^en Octobris]

Den 11^en Octobris was het schoen weder ende was men alomme stille, verwachtende Graeff Willem van Nassau, die op den avont laet in stadt quam.

[Den 12^en Octobris]

Den 12^en Octobris was het noch soe schoenen weder dattet bijnaest een verdriet was tselve te versuymen, ende om de comptste van Graeff Willem begonst men weder in tlange te delibereren op de gelegentheyt van tleger ende off men daermede nu noch yet soude konnen aengrijpen, dewijle soe veel volcx daeraff gaen moste naer Vranckrijck, ende werde genouch versocht Graeff Willem off hij hem tselve soude willen onderstaen te doen, dewijle Sijn Ex^tie vuytdruckelijck sulcx weygerde, dan soe Graeff Willem mede niet geraeden en vont met soe weynich volcx yet aen te grijpen, insonderheyt in dese lange coude nachten ende dat den viant alomme van onse comptste nu wel genouch veradverteert was ende daeromme sijn garnisoenen vol volcx geworpen hadde, is eyntelijck geresolveert dat men tleger vanden anderen scheyden soude ende tvoetvolck in garnisoen senden. Ende omdat men te vooren geordonneert hadde dat tvolck naer Vranckrijck gedestineert te lande door Limborch ende Lutsemborch naer Seidan souden gaen ende Sijn Ex^tie genouch voor seecker hielt, dat se geslaegen souden werden, is goetgevonden dat men heml. met alle de ruyteren ende eenige voetknechten ten minsten tot in Lutsemborch toe escorte soude doen om heml. soe door te helpen, ende dat se eenige karren gelaeden met amunitie mede nemen souden om bequamelijck heur selven alomme te mogen helpen, daertoe men totten vertreckdach van tvolck toe alle de ruyteren bijeen soude houden, ende werde goetgevonden dat den Colonnel Vere mede soude gaen met 400 Engelsche voetknechten ende over alle de ruyteren van tconvoy neffens de voors. voetknechten commanderen, van alle twelcke de Staeten Generael bij brieven verwitticht werden. Oick werde met Graeff

[p. 487]

Willem gesproocken om twee Vriesche vendelen mede naer Vrandckrijck te destineren ende doen gereet maecken, daertoe hij noemde 2 vande vendelen met hem gecommen als Jaques de Vries ende Jan Yven, dien hij oick sulcx aenseyde, dwelcke niet wel te vreden en waeren omdat se daerwaerts mosten gaen, claegende dat sij geen middel en saegen haer volck daerwaerts te krijgen, die sij vreessden dat meest verloopen souden, omdat se alles gehuwelijckt waeren ende meest arm ende naeckt. Des achternoens vertooch de vaen ruyteren van Graeff Philps naer Nieumegen om heur totten tocht toe te rusten. Des avonts ontrent 9 vuyren quam een brieff vande Staeten Generael aenden Raede houdende onder anderen dat se verwondert waeren, dat men om den tocht van Vranckrijck mettet heele leger hier stille bleeff leggen tot grondelijck verderff vande landen ende groote costen vande Generaliteyt, dewijle heur meyninge was geweest, dat men verwachtende den vertreckdach van tvolck, altoes voorttrecken ende tselve noch employeren soude, in alles haer houdende als off niet heur om t'nemen van heure resolutie, maer den raedt van desen de schult behoirde toegereeckent te werden.

[Den 13^en Octobris]

Den 13^en Octobris was het schoen weder ende werden de voors. brieven vande Staeten Generael bij Sijn Ex^tie, Graeff Willem ende den Raedt weder in communicatie geleyt, dan evenwel gepersisteert bij de voorgaende resolutie, omdat Sijn Ex^tie niet mogelijck en achte mette reste van tleger yet vuyt te rechten ende dattet noodich was tvolck naer Vranckrijck gaende te convoyeren ofte dat se voor seecker souden geslaegen werden¹, waeromme men terstont last gaff alle de waegens ende treckpeerden aff te dancken ende alle de scheepen met amunitie ende anders gelaeden de IJsale aff te brengen om in heure magasijnen te lossen, dat men mede tgeschut ende scheepbrugge weder de reviere opbrengen soude ende voorbij Arnhem den Rijn neder doen gaen, omdattet in ponten lach ende over de Suyderzee niet en mocht gaen. De Vriesche compagnien kregen oick last weder naer heur garnisoen te gaen, vuytgeseyt de 2 naer Vranckrijck gedestineert. Men distribueerde vast de patenten voor t'ander voetvolck ende men gaff last aenden Commis Wichgans alle sijn vivres onderwege

1 De Prins verklaarde dien morgen in den raad, dat hij des nachts tijding had ontvangen ‘dat er te Marche en Famine in den lande van Lutzemburg waren aengekomen vier duysent Switsers, dat oock den Grave van Barlamont omtrent Maastrigt was met acht Cornetten paerden, ende dat omtrent Eyndhoven waren twee regimenten; ende daeromme hoog noodig dat het Crijgsvolck naer Vranckrijck te marcheren, met alle die ruyterije werde geconvoyeert’.

[p. 488]

in de steden te vercoopen. Graeff Philps vertooch naer Nieumegen om sijn saecken tottet vertreck te prepareren. Ende hiermede liep te niet den voornoemden tocht in tlant te Zutphen gedestineert, alleenlijck omdat de Staeten Generael al te souvereinelijck dese saecke hadden willen drijven sonder kennisse van Sijn Ex^tie ende den Raedt van Staete, alsoff dselve dienaers van een monarche (vande welcken alles dependeert) geweest ende niet mette Staeten Generael eedtplichtige waeren die een saecke met heml. dreven, twelcke daeromme tot groot bederff vande ingesetenen vande Veluwe ende Betuwe (door tcrijsvolck vuytgeteert sijnde) ende tot excessive costen vande Generaliteyt quaelijcken affgeloopen is, die hiermede aen extraordinaris oncosten van waegen, peert, sceepsvrachten ende anders wel hondert duysent gulden sal moeten betaelen sonder eenige vrucht daeraff te trecken, als off men tselve gelt met voorbedachten raede in twaeter wierp, alle welcke costen men meest hadde konnen verhoeden, soe de Staeten Generael belieft hadde, haer meyninge in den Haege aen Sijn Ex^tie ende de Raeden van Staete voor heur vertreck te openbaeren. Hiervuyt kan men sien wattet is al te absoluyt te willen handelen in een populaire regieringe, daer veelen kennisse vande beleydinge vande saecke behoiren te hebben, ende daer men geen middel en heeft de contraventeurs (als het groote heeren ofte collegien sijn) te straffen. Op den avont werde noch gescreven aende Staeten Generael, dat men op heur voorgaende scrijvens lange deliberatie gehouden hadde ende niet tegenstaende alle de redenen van dien geraetsaem gevonden tleger te scheyden ende daeromme last gegeven hadde alle wagens ende treckpeerden aff te dancken ende de scheepen terugge gesonden om tlant van voordere costen te ontheffen, omdat Sijn Ex^tie gansch niet geraeden en docht tvolck naer Seidan sonder convoy te senden, voor seecker houdende, soe sulcx geschiede dat se souden geslaegen werden, omdat hij advertentie hadde datter in tlant van Lutsemborch wel 4000 mannen gecommen waeren ende datter ontrent Maestricht eenige ruyteren laegen. Ende als alle de ruyteren van tleger vertrocken souden sijn, en vonde hij, noch oick Graeff Willem niet geraeden mette resterende voetknechten yet aen te grijpen op den viant, die nu van alles verwitticht was ende sijn garnisoenen versterckt hadde.

[Den 14^en Octobris]

Den 14^en Octobris was het schoen weder ende begonst alle het voetvolck te vertrecken mette scheepen, waegens ende treckpeerden, ende om die vande Veluwe ende Betuwe vande voordere vuytteeringe te ontheffen, werde gelast dat de 5 vaenen ruyteren naer Vranckrijck gedestineert souden gaen logeren onder Huyssen op den Cleeffschen bodem ende alle de

[p. 489]

reste vande cavalerie in de Lymars in tlant te Zevenaer, mede Cleeffschen bodem, daer se meest alles desen dach gingen logeren. Tgeschut ende scheepbrugge werden weder gebracht aen IJseloort.

[Den 15^en Octobris]

Den 15^en Octobris was het schoen weder en werde tgeschut ende scheepbrugge met eenige andere scheepen den Rijn affgesonden naer Dordrecht toe ende begonsten de compagnien naer Vranckrijck gedestineert naer Arnhem te marcheren, daer oick quam den Hartoge Frederick van Lunenborch in coopmans clederen commende vuyt Italien ende Malta ende wesende desen dach onbekent.