Journaal. Deel 1, boek 2

Andere geschiedenissen.

Niet lange naer t'overgaen van Groeningen hielt den Coning van Vranckrijck eenige propoosten aen Calvaert (van wegen de Staeten Generael bij hem als Gedeputeerde leggende) die seer vol naerdenckens waeren, want verhaelende dat hij verstaen hadde het overgaen vande stadt, vouchde daerbij dat veelen van sijne heeren seer geschandaliseert waeren, omdat men de Catholijcken vande selve stadt soe hardelijcken getracteert hadde, dat men heur niet een plaetse tottet exercitie van heure religie en hadde willen laeten, maer dselve ganschelijck wechgejaecht, in alle schijn off men alleen de oorlogen voerde niet voor de vrijheyt van tlant, maer om de Catholijcke religie vuyt te roijen ende de Gereformeerde religie inne te voeren, thoonende dat sij een mishaegen in sulcx hadden, daerop den

[p. 475]

Coning seyde geantwoort te hebben dat sulcx toequam ende de schult was vande Catholijcken selffs, dewijle de Staeten tot meermaelen heml. gepresenteert hadden een kercke inne te ruymen in alle de steden diet met heur hielen, bij soeverre alle de Catholijcke steden een kercke wilden inneruymen voor die vande Gereformeerde religie, twelcke sij geweygert ende in alle heure steden dselve Gereformeerde religie vuytgeroyt hadden, waeromme Sijn Ex^tie ende de Staeten met goet recht sulcx mede mochten doen, immers dat hij (Coning) geseyt hadde hem sterck te maecken dat de Staeten en Sijn Ex^tie alsnoch sulcx wel sullen doen, soe verre de Catholijcke steden van gelijcken willen doen, vraegende mitsdien Calvaert voornt. off sulcx niet waerachtich en was ende off hij sulcx niet wel verseeckeren en mochte, daerop Calvaert (bij sijn brieven vanden 17^en Augusti) scrijft geantwoort te hebben jae, ende daerbij gevoucht te hebben eenige redenen die hem dochten ter materie te dienen ¹. De Staeten dese brieven ontfangen hebbende, sijn niet wel te vreden geweest met de haestige antwoorde van Calvaert, ende hebben hem gescreven dat hij heur soude laeten weeten wie hem tot sulcx gelast hadde ende wat redenen hij daer noch bij gevoucht hadde, ende dat hij in gelijcke occurentien hem soude wachten van soe rijpen antwoort te geven sonder last. 't Is wel waer dat de Staeten weleer sulcx gepresenteert hadden, maer den tijt heeft heur tsedert geleert dattet heure regieringe al te schaedelijck soude wesen inne te ruymen een religie, die bij den Coning van Spangien (die bij payse met hem te maecken heere soude blijven) soe seer opgedrongen ende beharticht werde, daeromme sijl. tegenwoordelijck niet schielijck tot sulcx en souden konnen verstaen. Hiervuyt staet te oirdeelen dat den Coning van Vranckrijck wel licht soude te brengen sijn, om die vande religie oirloch te maecken, ingevalle sij niet geheel tot sijne discretie en wilden inclineren, twelcke de Coninginne van Engelant al over lange geroocken ende daeromme de Generaele Staeten gedaen toescrijven hadde door Caron, dat se niemant in de werelt en wiste daer sij haer op soude mogen vertrouwen, als dselve Staeten. Ten tweeden staet hierinne te letten de groote onvoordachtheyt van Calvaert, die soe haestelijck categorice antwoorde op eene saecke, die sijn meesters soe seer tegen souden wesen, dat sij niet dan met groote moeyten tot sulcx en souden konnen ofte mogelijck gansch niet en souden willen verstaen, daeromme het niet al

1 Deze brief is opgenomen in van Deventer, Gedenkstukken van Johan van Oldenbarnevelt en zijn tijd, II, bl. 32.

[p. 476]

even alleens is, wie men bij andere heeren sendt, want hadde Calvaert de gelegentheyt vande regieringe der Staeten wel verstaen, hij soude soe lichtveerdich sulcx niet geantwoort hebben, maer den Coning wel met ambiguë woorden onderhouden.

In dese tijt verclaerden haer opentlijck voor den Coning van Vranckrijck de steden van Camerick, Amiens ende Beauvois, die den Coning om de innewoonderen te contenteren ende ordre op alles te geven ginck besichtigen, waeromme die van Henegouwen heur tegen Camerick begonnen te verseeckeren.

D'ambassade die in Schotlant gesonden was op den doop vanden jongen Coning gaff eenige jalousie in Engelant, omdat eenigen meenden dat dselve onbehoirlijck was, dewijle de Coninginne selffs gemeynt was daer Ambassadeurs te senden, twelck al te seer geflatteert is, gemerckt de Staeten Generael, om de alliantien met Engelant gemaeckt, niet en laeten selffs souvereyn te blijven ende dat de voors. alliantien alleen waeren confederatien ende niet eenige onderstellinge ofte onderwerpinge onder de voors. Coninginne.

Graeve Philps van Nassau op hant hebbende een aenslaech op Ruremonde in t'Overquartier van Gelder, heeft verscheyden soldaeten op ontbooden ende eenige ruyteren ende belast dat die heur alles souden laeten vinden aen t'nieu clooster in tlant van Cleeff den 19^en Augusti des avonts, achtervolgende twelcke daer gecommen sijn ontrent 1300 mannen te voet ende 7 vaenen ruyteren, mette welcke hij den 20^en voort is geruckt, ende den heelen dach gemarcheert hebbende, is des nachts voor de stadt gecommen ende heeft den geenen die de petarts beleyden aende poorte gesonden om dselve aentestellen, die terstont bij die vande wacht ontdeckt ende aengeroupen sijn wie sij waeren, ende soe sij die voordachtheyt hadden gehadt, dat se terstont gesproocken hadden ende geseyt vervolcht te sijn van vrijbuyters ende daeromme daer te commen om haer te salveren, soude het mogelijck wel geluckt hebben, maer omdat se swegen ende niet spreecken en wilden, hebben die vande wacht alarme beginnen te maecken ende geschooten daerdoor die bij de petarts waeren, verschrickt sijnde, terugge gekeert sijn ende hebben de petarts weder affgebracht ende alleen eenige cleyne instrumenten verlooren, daerdoor den voors. aenslach gefailgeert ende tvolck weder naer heur garnisoen gekeert is.

Dese geheele tijt door was het meest seer nat ende vuyl weder, soedat het bijnaest anders niet en dede dan regenen. Den Graeve van Hohenloe

[p. 477]

willende met sijn overlang beraemt huwelijck voorts vaeren, dede groot vervolch aende Staeten Generael doen, om de huwelijcxe voorwaerden te agreeren, daerinne die van Hollant alleen de meeste swaericheyt maeckten.

[Den naestlesten ende lesten Augusti]

Den naestlesten ende lesten Augusti ende eenige volgende daegen waeren de Staeten van Hollant vergaedert omme te delibereren off men dese jaere noch yet vuyt rechten soude, ende sien wat last sij heur gedeputeerden in de Staeten Generael daertoe geven souden, ende vonden goet, soe de gelegentheyt sulcx gedroech, noch yet aen te doen grijpen.

[Den 9^en Septembris]

Den 9^en Septembris was het schoen weder ende wierpen die van Zeelant in Vlaenderen op tusschen Sluys ende tSas 200 peerden ende 1400 mannen te voet, omme tot onder Gent te gaen ende daer eenige dorpen aff te branden, ten eynde sij tot betaelinge van contributie mochten gebracht werden. Dit volck tlant recht inne treckende sijn den 10^en gecommen tot Somergem toe ende hebben een goet deel van tdorp affgebrant, naerdat sijt geplundert hadden, ende in t'afftrecken hebben heel Waerschot verbrant ende geplundert alle de andere huysen ende dorpen in heuren wech leggende, ende soe se getracht hadden gevangenen te krijgen ende niet soe seer gestelt geweest op tplunderen, sij haddender wel 600 ofte meer gekregen, maer terwijle sij plunderden, lieten sij de gevangenen loopen, soedat se niet dan ontrent 80 gevangenen mede vuyt gebracht hebben ende toogen soe des nachts weder aff door een ander wech, twelcke heur in pericule stelde van alle heure peerden te moeten verlaeten, ten waere de Hopman Brucxseaux heur door een bijwech noch affgeleyt hadde, ende gecommen aen twaeter, sijn tscheepe gegaen ende noch dien nacht weder wech gevaeren, elcx naer heur garnisoen.

Ontrent dese tijt werden geintercipieert eenige brieven gaende vuyt Bruessel naer den Coning van Spangien, daer onder was een brieff vanden Eertshartoge vanden 4^en Septembris daerinne hij scrijft, dat hij hier in tlant commende verstaen hadde vuyte advertissementen van veelen onder de rebellen sijnde, dat se wel tot pays geneicht waeren soe men heml. die quaem aen te bieden, door d'welcken hij hem hadde laeten verleyden om in sijn privé naem aende rebellen te scrijven ende sich als middelaer te presenteren tusschen heur ende den Coning, ende dat se van sijn groote barmharticheyt niet dan goedertierentheyt souden hebben te verwachten, dan omdat se sonder oorloge saeten ofte sonder tquaet van dien te voelen, mits sij nu haer saecken wat breet hadden, hadde degeenen die in regieringe sijn nergens toe te bewegen geweest, maer hadden sulcken arroganten antwoort gescreven dat hij tselve niet en dorst oversenden om de

[p. 478]

oiren vanden Coning niet te offenderen, hoewel sijl. tselve in drucke hebben laeten vuytgaen. Dat den Coning daeromme sijn leger ende macht soude verstercken ende heml. die als in vrede sijn, doen voelen tquaet ende bederff vander oorloge ende soe tvolck ende regierders vuyt vrese van slaegen daertoe brengen ende bedwingen, dat se selffs om pays quaemen te roupen. Hiervuyt kan men oordelen met wat goede affectie ende verseeckertheyt den Eertshartoge den pays aenboodt ende waertoe hij tracht. Hierbij was noch een brieff van Don Guillamo de St. Clement vuyt Regensberch gescreven aenden Eertshartoge in date den 22^en Augusti 94, houdende dat hij op den rijcxdach veel gearbeyt hadde om de vorsten een goede resolutie op de vredehandelinge te doen nemen, dan om hem niet bloot te geven ofte laeten schijnen dat sij meer vrese hadde ofte naer vrede trachten, hadde geproponeert dat sijn meester tegen den Turck geen bijstant en conde doen, alleer hij vande moeyten ende oirlogen tegen sijn quaede rebellen ontslaegen ende bevrijt waer ende soe se sijn hulpe begeerden, dat hij gesint was een starck leger in de Nederlanden te brengen om sijn quaede rebellen te onderdrucken, dat sij daeromme volgende den accoorde met Kayser Carel aengegaen, soe den Kayser als t'rijck hem souden moeten assisteren tegen dselve rebellen ende die te doen in de rijcxdach, omdat se belooft hadden tegen alle Heeren de Nederlanden te helpen defenderen, doch soe sij eenige naerder middelen wisten voor te wenden om de troublen in de Nederlanden te doen cesseren, dat sijn meester wel gesint was die aen te nemen, dat daerop bij de vorsten niet en hadde konnen gedaen werden, omdat de saecken in Vranckrijck soe quaelijcken liepen ende Coevoerden ontset ende Groningen verlooren was, ende daer gestroyt werde dat den Coning geen 3000 mannen in dienst en hadde ende dat daeromme Sijn Hoocheyt met gecruyste armen stille sat, dat oick bij de vorsten wel eenigen voorslach van pays was gedaan, maer dattet veel retardements geleden hadde, omdat se versochten dat den Coning eerst soude ontruymen alle de forten die hij op rijcxbodem besadt, daer hij Don Guillamo op geantwoort hadde, dat sulcx was voor t'eynde van t'oirloge ende eer niet geschieden en conde¹. Screeff mede

1 Deze brief is te vinden bij Bor (XXXI, bl. 54), die ook den Rijksdag vermeldt, van welke hier gesproken wordt. Hij eindigt de mededeeling van hetgene op die weinig vruchtbare vergadering verhandeld werd met de opsomming van negen ‘kostelijke en statelijke banquetten’, om met de volgende sarkastische woorden te besluiten, waarin hij het karakter van den rijksdag treffend schildert: ‘En gelooft vrijelijk, dat den overdaet in spijse seer groot geweest is; niemant heeft daer in de minste willen wesen, en den wijn heeft daer ook so overvloedig gedronken geweest, dat niet alleen de Heeren haer bekomste daer wel hebben gehad, maer de dienaren hebben hen ook so vol gedronken, datse na den anderen getast hebben: voorts werd desen Rijksdag doorgebracht met dagelijkse maeltijden, goede ciere te maken, en te drinken, dat Don Guillaume de S. Clement, Spaensen Ambassadeur te Regensburg, beschrijft, dat in drie maenden tijds dat den Rijksdag duurde aen wijn en banquetten verteert waren vijf millioenen (lijdende daer en tusschen de soldaten gebrek) en men leefde daer so sorgeloos of den Turk noch hondert mijlen van daer ware, niet tegenstaende de Turk de uyterste frontieren van Duytsland besprong, en van de gene die de grootste vernielinge in de wijn dede, en sach men der niet een die de frontieren bijstand ging doen’.

[p. 479]

dat den Marquys van Havre op deselve dachvaert geweest, genouch despereerde vande saecken, ende daeromme tot veranderinge scheen te inclineren, dien hij ingebeelt hadde tgroote leger dat den Coning prepareerde tot heurder verlossinge, dat daeromme den Eertshartoge denselven ende andere Heeren wat most caresseren ende met sulcx onderhouden, opdat se niet gansch despererende tot veranderinge en trachten, dat hij seer confus was geweest dat op den rijcxdach bij de rebellen overgesonden was een dubbelt van een brieff vanden Coning, daerinne hij hem den Graeve van Fuentes ende Stephano d'Yvarra als voornaemtste raeden van Sijn Hoocheyt genomineert hadde, twelcke mede geen goet gedaen en hadde, dat hij aenden Coning gescreven hadde, dattet goet was de macht alhier soe te verstercken, dat men de rebellen soe mocht innehouden ende benauwen dat se selffs om pays riepen ofte heur in de armen ende discretie vanden Kayser ende t'rijck tot sulcx wierpen, dat men anders geen deucht met heml. sal doen, dat den Kayser hem genoemt hadde degeenen die heur van wegen t'rijck in de vrede te proponeeren ende aentedringen souden laeten gebruycken. Hier was noch bij een ander brieff vuyt Bruessel aenden Coning gescreven, houdende datter een groote alteratie voor oogen was, omdat de innegesetenen seer murmureerden op den Spaenschen raedt, die hier in tlant is ende alles regiert, dat daeromme goet waere dat den Coning (soe hij alle sijn Nederlanden in geen gevaer wil brengen) noch vier ofte vijff Nederlanders vande sinceersten in den Raedt van Staete committeerde om tvolck de oogen te vullen ende bethoenen als oft alleen Nederlanders waeren die het regieren ende dat de Spaensche alleen geadhibeert sijn om kennisse te draegen vande Spaensche penningen, dewijle het in effecte evenwel door de Spaenschen alleen soude konnen gedaen werden met seeckere reglementen daerop te stellen, dattet mede noodich was de rebellen met gewelt soe te benauwen dat se selffs om pays roupen, daertoe men een starck leger soude moeten bij een brengen ende van gelt ende amunitie totte gestaedige onderhoudinge van dien doen

[p. 480]

versorgen. Vuyt alle desen konnen de Staeten Generael claerlijcken bemercken wat alomme tegen heur besteecken wert ende op wat voet de vorsten van t'rijck souden trachten heur een pays te doen aenbieden, oick wat sij vanden Keyser ende andere Rijcxvorsten hebben te verwachten, soo sij soe verre quaemen dat se heur totte intercessie vanden selve verlieten ofte die begeerden ende versochten, ten lesten mede hoe men de innegesetenen souckt te verblinden ende met gesochte pretexten te contenteren ende onderhouden, heur nochtans altoes in effecte onderwerpende ende doende regieren bij den Spaenschen raedt.

[Den 14^en Septembris]

Den 14^en Septembris werde tot Culemborch een muntmeester gevangen (bij eenige gedeputeerden vande Staeten Generael) die aldaer eenige jaeren t'muntwerck tegen derselver Staeten wille op den naem vande Omlanden ende den Graeve van Culemborch geexerceert hadde, ende niet tegenstaende hij op de daet van t'munten gevangen was, en wilden die van Culemborch hem niet laeten volgen, daeromme den 18^en Septembris daerwaerts geschickt werde den Provoost Generael om hem te haelen met brieven aenden Graeve voornt. ende den magistraet vande stadt om hem te laeten volgen op verbeurte van heure respective hoocheyden, privilegien ende vrijheyden, ende werde evenwel gelast den Colonnel Morray, om met 4 vendelen knechten voor de poorte te commen ende in stadt te gaen om den Provoost hantsterckinge te doen ofte op de dorpen vanden Graeve ende goederen in stadt toecommende te blijven leggen teeren, ter tijt toe den muntmeester gelevert soude sijn ende metten Provoost vuyte stadt gebracht, twelcke den Graeff ende die vande stadt siende, hebben hem laeten losbreecken, dan bij den Provoost weder gekregen sijnde, is terstont vuytgebracht ende den 23^en in den Haege gecommen. Gewisselijck hadde den Graeff niet ongedisponeert van verstant geweest ende daeromme veracht, men soude wel in tberaet gestelt hebben dit exploict alsoe te doen (hoewel den Graeff geen macht en heeft om munte te mogen doen slaen) om de verwerringe die sulcken stuck in de regieringe soude hebben mogen maecken.

[Den 18^en Septembris]

Den 18^en Septembris werde gescreven aende vorstendommen Cleeff ende Gulick ende aende steden Coelen, Aecken ende Wesel geen toevoert op eenige steden van Brabant te doen van eenige waeren hoedaenich die souden mogen sijn, met verclaeringe soe eenige daerwaerts gaende goederen bij onse soldaeten quaemen genomen te werden, dat men die houden soude voor goede prijs, ende dat men mits desen heur daeraff wel wilde gewaerschout hebben. De redene waeromme dit gescreven werde was

[p. 481]

dese, dat allerhande waeren in menichte vuyt Hollant ende Zeelant gebracht werden den Rijn op als naer neutraele landen, daeraff mitsdien niet betaelt en werde, ende terstont daernaer werden dselve waeren van daer als neutrale goederen in Brabant gevoert sonder licent te betaelen, twelcke veroirsaeckte dat t'innecommen vande licenten van jaer te jaer seer verminderde ende om daerinne te remedieren, occasie gaf om tgunt voors. is aende voorn. landen ende steden te scrijven.

Den Prince van Espinoy sijnde in Vranckrijck haestelijck gestorven werde sijn vaene ontrent den 20^en Septembris gegeven aen Graeff Hendrick Frederick van Nassau, halve broeder van Sijn Ex^tie.

Tweder beginnende heel vast te setten ende veranderen, werde in de Staeten Generael op t'aenhouden vanden raet ende Sijn Ex^tie geresolveert, dat men noch van desen jaere te velde soude gaen ende sien wat voordeel men doen conde, daertoe veel holp dat den Eertshartoge Ernestus soe heel stille hem hielt, consulterende metten Hartoge van Mayenne ende anderen, dattet te verwonderen was, doch om evenwel in tseecker te moogen speelen, vont men goet in tGraeffschap Zutphen te gaen¹ ende resolveerde men den 24^en Septembris dat men den 8^en Octobris mettet leger tot Doesborch soude wesen, daer men eer niet commen en konde, omdat men waegens ende treckpeerden met meenichte soude moeten hebben, die soe op een stont niet te becommen en waeren, waeromme men den 26^en vuyt sondt den waegenmeester Claes de Wael om te huyren tgetal van 500 waegens ende last gaff om aen te nemen 400 treckpeerden om daermede 22 ofte 23 stucken geschuts te lande te moegen

1 Noch in de resolutiën van de Staten Generaal, noch in die van den Raad van State wordt het eigenlijke doel van den togt opgegeven. Het plan was, zoo als Duyck ook in het opschrift van zijn volgend hoofdstuk aangeeft, Grol te belegeren. Dit blijkt ook in meerdere bijzonderheden uit een brief van Maurits, den 14den September 1594 aan Willem Lodewijk geschreven. Den 19den daaraanvolgende beantwoordde deze zijn schrijven en voerde verscheidene bezwaren aan tegen het belegeren van eene zoo sterke vesting; hij gaf den raad liever Lingen te vermeesteren, dat veel gemakkelijker en met veel minder kosten zou uit te voeren zijn, terwijl hij van die verovering veel meer nut voorspelde dan van die van Grol. Om met te meer kracht daar op aan te dringen zond hij den volgenden dag Regimorter naar 's Hage met aanbevelingsbrieven aan de Gecommitteerden van Friesland ter Generaliteit, aan den Raadsheer Cant, aan Oldenbarnevelt, aan den Pensionaris van Middelburg en aan de Friesche leden van den Raad van State, en eindelijk een uitvoerig en gemotiveerd voorstel aan de Generale Staten, om tot de belegering van Lingen over te gaan. Al deze stukken, zoowel als de boven aangehaalde brieven, tusschen Maurits en Willem Lodewijk gewisseld, berusten op het Archief van Z. M. Achter op het voorstel aan de Generale Staten is aanteekend: ‘Nit overgelevert, deurdien gereets die resolutie bij den Heeren genomen was, voor d'ancompste van S^r Regimortes om Grolle in te nemen’.

[p. 482]

voeren, daer men die begeeren soude. Nietemin Sijn Ex^tie wel wetende dat men van meyninge was ende belooft hadde volck naer Vranckrijck te senden, verclaerde vuytdruckelijck niet te konnen te velde gaen, soe men tbelooffde volck naer Vranckrijck gedacht te senden, ende dat hij sijn eere ende reputatie met soe weynich volcx niet en wilde hasarderen ofte de saecke in pericule stellen van met schanden te moeten afftrecken. Oick in gevalle men evenwel voorts ginck ende naederhant als tleger ergens leggen soude, tvolck vuytet leger soude meynen op te ontbieden om naer Vranckrijck te gaen, dat hij se niet en soude laeten wechtrecken. Op alle desen werde Sijn Ex^tie gecontenteert, mits men seyde dat men den tocht soude affdoen alleer tvolck te senden naer Vranckrijck, waeromme Sijn Ex^tie vast alle de patenten den lesten Septembris ende 1^en Octobris vuyt sondt aen tcrijsvolck om tegen den 8^en Octobris tot Doesborch ende tot Arnhem te wesen.

[Den 1^en Octobris]

Den 1^en Octobris voors. branden tot Woudrichem wel 300 huysen aff bij gebreck van brantgereetschap.