Journaal. Deel 1, boek 2

Tocht om de Duytsen te bejegenen.

Omdat nu den tijt begonst te genaecken dat tvolck om de Duytsen te bejegenen, op ontbooden naer Arnhem marcheren mosten, heeft Sijn Ex^tie den 3^en Aprilis vuyten Haege naer Vuytrecht doen vertrecken sijn guarde, sijnde van meininge oick noch selff te dien dage te vertrecken naer Leyden, dan omdat Graeff Willem vuyt Vrieslant in den Haege quam is sulcx terugge gebleven, om met hem in de Staeten Generael eyntelijck te mogen resolveren op t'ontset van Coevoerden, twelcke men voor de hant sach dat geschieden moste, omdat Verdugo gestaedelijcken voor Coevoerden bleeff leggen met ontrent 3000 mannen te voet ende 1400 peerden, daermede hij tfort soe benaude dat men daervuyt niet commen en conde dan door t'marasche, ende in dese deliberatien consumeerde men voorts den 3^en ende 4^en Aprilis, ende naerdat resolutie genomen was, dat men daerwaerts soude gaen soe haest de Duytsen souden gearriveert sijn, is Sijn Ex^tie den 5^en Aprilis heel vrouch vuyten Haege vertoogen met Hel, Meynarts Arnsma ende Witten, Raeden van Staete, ende noch ten selven daege tot Vuytrecht gecommen. Graeff Willem mede ten selven daege vertreckende is weder naer Vrieslant gekeert.

De ruyteren van Bergen op den Zoem ende Bredae mede naer Arnhem ontboden, sijn den 4^en April boven Hoesden aen thuys te Hemert overgescheept in de Bommelerweert, daeraff t'meeste deel ginck logeren tot Driel ende Rossum ende bleeff de vane van Sijn Ex^tie tot Hedel, alwaer den Capiteyn Spronck leggende op Creveceur aen Risoires liet weeten dattet aldaer niet goet leggen en was, om dattet waeter soe hooch was, dat die vanden Bosch met schuyten alomme consten overcommen ende hem daer wel een grooten affbreuck doen, presenteerende aen hem eenige schutten om een goet corps de guarde op den dijck te maecken, dan werde bij Risoires gerefuseert, seggende dat hij sterck genouch was, hoewel hij onder sijn ruyteren niet sulcke ordre en stelde als hij wel behoort hadde, daerdoor des avonts de ruyteren op den boer goede chiere gemaeckt hebbende haer alles begaeven tot slaepen, sonder eenige behoirlijcke wachten

[p. 368]

vuyt te stellen, sulcx dat die vanden Bosch in den morgenstont een vuyre voor dach met ontrent 80 mannen in schuyten ende jachten onbesien tot Hedel aenden dijck gecommen ende in de naeste huysen, daer de ruyteren laegen, gevallen sijn ende hebben voor eerst, hoewel onweetende getroffen op tlogement van Risoires selffs, die wacker werdende hem socht te defenderen, maer werde in den arm gequetst ende gevangen gekregen met wel 30 andere ruyteren ende peerden. Dan omdat hij versocht daer te mogen blijven mits sijn quetsure, ende een ander ruyter voor sijn rantsoen sprack, ende die vanden Bosch meynden dat hij niet dan een particulier soldaat en was, hebben sij hem laeten gaen, mits dat een ruyter van sijne compagnie, in de wandelinge Risoirt genaempt ende bij den viant den Ritmeester geacht, voor sijn rantsoen sprack. De andere ruyteren, die achter in het dorp laegen, hoorende het rumoer, sijn op haere peerden gevallen ende achter vuytet dorp wech gereden. Die vande stadt hebben in tlogement van Risoires (overmits de absentie vanden Heere van Geffen) mede gekregen de vaene ofte cornette vande compagnie, ende soe sij niet wel sterck genouch en waeren om de reste vande ruyteren te vervolgen ende vreesden den dach die begonst aen te commen, ende dat die van Creveceur op heml. vuytcommen souden, sijn weder terugge gekeert naer de stadt ende eenige peerden ende ruyteren gerantsoent ende laeten gaen hebbende, mits dat anderen voor haer rantsoen spraecken. Hebben noch in stadt gebracht met grooter blijschap de vaene ende 23 sadelpeerden ende 12 gevangenen, genouch siende soe sij noch eens soe sterck hadden geweest, dat sij de heele vaene wel souden verslaegen ende alle de ruyteren gekregen hebben, mits de groote securiteyt ende onachtsaemheyt vande selve. Die ruyteren die tontcommen waeren sijn voorts geruckt om naer Thiel te commen ende de andere compagnien te volgen ende is Risoires weder gekeert naer Hoesden om ordre op sijn saecken te stellen.

[Den 6^en Aprilis]

Den 6^en Aprilis is meest alle het volck ontrent Arnhem gecommen, daer Sijn Ex^tie des avonts (hoewel het regenachtich weder was) mede gecommen is mette Raeden voornt.

[Den 7^en Aprilis]

Soe haer den 7^en aldaer bij een vonden de 25 vendelen voetknechten ende meest alle de ruyteren, heeft Sijn Ex^tie tlant ende de wegen alomme doen besien om te weeten off hij soude connen doorcommen naer Wesel toe, screeff mede naer Nieumegen ten eynde de ruyteren van daer souden marcheren naer sGraevenweert om alsoe boven bij hem te commen, doch omdat de revieren, mits den gestaedigen grooten regen, soe seer hooch waeren, dat se niet alleen alle vuyterweerden over en vloyden, maer oick

[p. 369]

innegebroocken hadden seer veel dijcken, en hebben noch Sijne Ex^tie nochte oick de ruyteren van Nieumegen konnen doorcommen, maer heeft men anderen raedt moeten nemen, te weeten om tvolck aldaer sijnde door de naeste garnisoenen te doen verdeelen ende ordre stellen om scheepen opwaerts naer de Lippe te senden, om soe de Duytsen aff ende in tlant te brengen, daertoe men terstont alle gereetschap gemaeckt heeft.

Den viant siende tverloop vande saecken in Vranckrijk ende daeromme sijn volck niet dervende laeten daerinne trecken heeft eenige versaemelinge bij Duffelen beginnen te maecken, om dselve reede te hebben ende op de frontieren te mogen senden soe t'noot waere ofte oick om die ontrent sHartogenbosch te doen trecken ende haer daer houden, ende soe de belegeringe van die stadt (daeraff bij heml. een groot rumoer was) te beletten, ten regarde van twelcke hij den 10^en Aprilis tot Herentals dede commen twee regementen knechten ende eenige peerden, vande welcken hij terstont naer Boxtel sondt 400 voetknechten ende 500 peerden.

Naerdat de scheepen tot Arnhem begonsten gereet te werden is den 9^en Aprilis van daer naer sGraevenweert getoogen den Graeve George van Solms met Hel ende Witten, Raeden van Staete, om tsaemen naer Wesel te gaen ende alle ordre op t'affcommen van tvolck te geven ende quaemen tot op sGraevenweert ende deden de scheepen naer de Lippe gedestineert à la file volgen.

[Den 10^en Aprilis]

Den 10^en Aprilis werden vuyt Hollant naer Arnhem gebracht seer veel waepenen om de Duytsen thaerder comptste te waepenen.

[Den 11^en Aprilis]

Den 11^en Aprilis begonsten de Duytsen tot Essen bijeen te commen ende te vergaederen.

[Den 12^en Aprilis]

Den 12^en Aprilis vergaederden de Duytsen vast tot Essen ende quam den Graeve George mette Raeden voornt. ende meest alle de scheepen tot Wesel, daer hij ende de Raeden in stadt gingen ende sonden de scheepen alles boven de stadt aende Lippe. Verdugo verstaen hebbende dat de Duytsen tot Essen begonnen te vergaederen is noch te desen daege met ontrent 800 peerden vuytet leger van voor Coevoerden vertoogen om de Duytsen, die ongewaepent waeren op te slaen ofte te verstroyen soe hij konste.

[Den 13^en Aprilis]

Den 13^en Aprilis vergaederden de Duytsen noch al aen, dan soe men tot Arnhem advertentie kreech dat Verdugo opgetoogen was om naer de Duytsen te gaen, heeft men tselve in poste tot Wesel aende Heeren aldaer gescreven. Ontrent dese tijt begonst men de Engelsen vast alomme in Hollant te waepenen, omme ter eerster gelegentheyt te mogen gebruycken.

[p. 370]

[Den 14^en Aprilis]

Den 14^en Aprilis is Graeff George voornt. met ontrent 40 Cleeffsche schutten ende 40 borgeren vuyt Wesel in grooter haest vertoogen naer Essen, daer een goede partie vande Duytsen vergaedert waeren, om heml. aen te geven dat den viant daerwaerts marcheerde, dat sij daeromme terstont in sulcken getal als sij waeren naer de Lippe toecommen mosten om tscheepe te gaen, ofte dat sij in vrese wesen souden van alles geslaegen te werden, hoewel men tsedert verstaen heeft dat Verdugo niet voorder en quam dan tot Nahuys ende daer bleeff, sonder dat men weet waeromme, doch soe hij in der ijl voorts geruckt hadde, soude hij heml. tot Essen apparentelijck hebben konnen noch aentreffen ende overvallen.

[Den 15^en Aprilis]

Den 15^en Aprilis sijn de Duytsen van Essen vertoogen naer de Lippe bij Wesel toe ende sijn ten selven daege ende nacht noch meest al tscheepe gedaen in tgetal van ontrent 2300 man te voet ende 250 peerden ende noch snachts affgedreven tot beneden Wesel¹

. De Baron van Peche die laest t'exploict op Maestricht beleyt hadde, aengehouden hebbende bij den Staeten Generael om geemployeert te werden, is desen dach bij de selve Staeten gegeven commissie om twee hondert peerden te lichten ende te gebruycken ten dienste vanden Coning van Vranckrijck op betaelinge vande selve Staeten Generael, daertoe hem gereet ende op de hant souden gegeven werden vierthien duysent gulden onder obligatie ende beloften dat hij eersdaechs dselve soude lichten ende voorts onderhouden ter tijt toe gelijcke somme bij heml. verdient soude sijn, waernaer de Staeten hem voorder souden doen betaelen ende de penningen daertoe alle maenden ofte op andere termijnen overmaecken. Dese obligatie ende belofte heeft hij den 18^en daeraen geteyckent ende de penningen ontfangen.

1 Vele bijzonderheden aangaande den togt van deze nieuw aangeworven troepen naar Wesel en de middelen, die gebruikt werden om den vijand omtrent den te nemen weg te misleiden, worden gevonden in een uitvoerigen brief van Graaf Jan den Oude aan Christiaan van Anhalt, den 13den April 1594 uit Dillenburg geschreven. (Arch. van Z. M.)

[Den 16^en Aprilis]

Den 16^en Aprilis gingen tot Wesel wederom tscheepe den Graeve George ende Raeden voorn. ende quaemen met alle de scheepen mettet volck naer sGraevenweert ende quam tot Wesel den Graeve Everard van Solms²

2 Everard van Solms was de zoon van Graaf Coenraad van SolmsBraunfels en van Isabella, dochter van Graaf Willem den Oude van NassauDillenburg. Van hem sprekende, zegt Graaf Jan de Oude in een brief van den 10den Mei 1589 aan zijn zoon Willem Lodewijk: ‘Grave Eberhardt, welcher gar ein feiner Herr ist, so viel sprachen kan, undt den nechsten zugh auch mitt in Franckreich gewesen, da er dan über ettlich und 20 wunden stich und schösz bekommen, undt wohl zu wünschen das in den Niederlanden solche und dergleichen Hern mehr wehren’. (Gr. van Pr. Archives, II Serie, Tome 1, pag. 99.) Hij was geboren in 1565 en stierf in 1596.

[p. 371]

die als Colonnel ofte Oversten alle de Duytsen van dese lichtinge soude commanderen (wesende cousin Germain van Sijn Ex^tie, te weeten een soen van een suster van H. M. den Prince van Orangien) ende bracht met hen noch ontrent 200 man ende eenige peerden ende volchde daermede terstont naer sGraevenweert.

[Den 17^en Aprilis]

Den 17^en Aprilis quaemen Graeff George mette Raeden wederom tot Arnhem ende de scheepen met alle tvolck aen IJseloort, quaemen mede des nachts bij tvolck Graeff Everard van Solms, Overste, Graeff Otto ¹, sijn broeder, commanderende onder hem over de ruyteren ende Graeff Willem van Solms², commanderende een vendel knechten als Hopman. De lichtinge van dit volck was beraemt op 20 vendelen elcx van 200 coppen, dan omdat se soe schielijcken voort mosten, waeren noch eenige Capiteinen te rugge, die men hoopte dat a la file wel souden volgen, hoewel daer aff voorders niet en quam. Dit volck alles bleeff snachts tscheepe leggen, daer heur vivres vuyt gelevert werden, dan de peerden gingen meest te lande ende hielden heur onder den blauwen hemel. Den viant nu in Brabant tamelijcken sterck sijnde ende mogelijck hem inbeeldende dat de stadt vanden Bosch geen noot hebben en soude, heeft een deel van sijn volck doen marcheren naer Maestricht. Sijne Ex^tie ende de Staeten Generael oick sulcx wel vermoedende, hebben ordre beginnen te stellen om metten eersten naer Coevoerden te gaen ende dat te ontsetten ende hebben daertoe vuytgesonden verscheyden patenten aen heur crijsvolck ontrent die oorden leggende, om op t'eerste bevel van Sijn Ex^tie ofte Graeff Willem van Nassau te marcheren. Hebben mede aen Graeff Willem gescreven om hem daerinne te haesten.

Ontrent dese tijt werde tot Vlissingen gevangen een borger ende twee soldaeten, die men vermoede dat metten viant eenich verraet dreven, gelijck oick niet lange te vooren yetwes op Lillo ontdeckt was, daeraff den principaelen aucteur hem selven in de grachten van tfort verdronck, soe hij gewaer werde dat men hem wilde vangen. Hierdoor begonst men noch claerder te sien wat pays den Eertshartoge Ernestus mede brachte, te weeten assasinaten ende alle verraderien.

1 Otto van SolmsBraunfeld was geboren in 1572 en stierf in 1610.

2 Willem van Solms, geboren in 1570, was gehuwd met Amalia van Nassau Dillenburg, eene zuster van Graaf Willem Lodewijk. Hij is de stamvader van de linie SolmsGreiffenstein.

[Den 18^en Aprilis]

Den 18^en Aprilis was het schoen weder ende quaemen den Graeve Everard van Solms met sijn broeders ende andere heeren ende Capiteynen

[p. 372]

onder de lichtinge sijnde tot Arnhem bij Sijn Ex^tie om hem te saluëren, die dselve seer eerlijcken ontfinck ende werde doen goet gevonden dat men alle tvolck van dese lichtinge voor eenige daegen soude fourieren in tdorp van Tolhuys, leggende in de Bettuë op den Cleeffschen bodem tot datse naer behoiren gemonstert ende gewaepent souden sijn, achtervolgende twelcke soe tvoetvolck als tpeertvolck alles daerwaerts gegaen sijn ende hebben haer daer gelogeert. De ruyteren waeren meest seer wel gemonteert ende onder dien reeden verscheyden treffelijcke persoonen ende edelluyden met twee soonen vanden Heere van Wijnenburch die over twee jaeren als gesant vanden Palsgraeff hier in tlant was. Tvoetvolck was oick meest al seer goet ende clouck volck ende veele oude soldaeten.

Overmits die van Hollant tot noch toe van jaere te jaere seer groote schaede ter see geleden hadden bij die van Duynkercken ende haere scheepen overlange al vande custe van Brittangien weder gecommen waeren, daer die van Zeelant nu verscheyden scheepen gesonden hadden om daer te leggen ende de custe te bewaeren, hebben dselve van Hollant heur starck gemaeckt om gestaedelijck met 13 scheepen voor Duynkercken te leggen ende daermede die vande stadt inne te houden ende met die van Zeelant verdraegen dat aldaer soude vliegen de Almiraels vlaggen van Hollant, ende voorts geordonneert dat Jan Garbrantss. haere ViceAlmirael aldaer gestaedelijcken soude blijven leggen, om op alles ordre te houden ende de vuytvaerte vuyter stadt beletten ende dat bij provisie den Heere van Warmont daer mede voor eenige weecken soude gaen ende blijven om op alles de nootelijcke ordre te stellen ende doen onderhouden, achtervolgende twelcke denselven Heere van Warmont ende Jan Garbrantss., desen tijt deur daer meest laegen, omme te sien hoe ende met wat middelen men heml. best soude konnen innehouden om hem roverie te beletten. Oick werden verscheyden saloupen toegerust, om daer ende op der zee tegen die van Duynkercken gebruyckt te werden.

[Den 19^en Aprilis]

Den 19^en Aprilis was het schoen weder ende sondt men vuyt Hollant naer Arnhem gelt om de Duytsen een maent solts op de hant te geven terstont naer de monsteringe ende souden dese Duytsen betaelt werden alle twee ende dertich daegen wel soe hooch ofte hooger als alle andere soldaeten ten acht ende veertich daegen, omdat se maer voor drie maenden aengenomen waeren, twelcke dien niet tegenstaende metter tijt onder de andere ordinaris soldaeten wel wat veel quaets soude mogen doen ende een oirsaecke van groote alteratie wesen. Hoewel der Heeren Staeten meyninge is geweest met dese lichtinge den Duytsen vuyten hooffde te

[p. 373]

brengen de opinie diese altoes van heur gehadt hebben, dat se quaelijcken souden betaelen.

[Den 20^en Aprilis]

Den 20^en Aprilis soe men naerder tijdinge van tvertreck vanden viant naer Maestricht ontfangen hadde, hebben de Raeden van Staete gescreven aen Graeff Willem, om metten eersten alle de compagnien daer ontrent te doen marcheren naer Swol, bij de welcke men metten eersten tvoirder volck senden soude. Hebben mede gescreven aen Sijn Ex^tie om eenich volck ontrent Arnhem rede te houden ende daermede in tlant van Cleeff inne te rucken om den viant, soe hij meerder volcx over Rhijn wilde scheepen, daermede de overcomptste te beletten ofte voor eenige daegen retarderen, om middelertijt Coevoerden te mogen ontsetten, eer den viant aldaer stercker wert ende het ontset difficilder, twelcke daernaer bij Sijn Ex^tie niet geraeden gevonden en werde om de onseeckertheyt van dien wille ende de foulen, die die van Cleeff daer door souden moeten lijden.

[Den 21^en Aprilis]

Den 21^en Aprilis was het schoen weder ende begonst men de Duytsen aen het Tolhuys leggende te waepenen, om metten eersten naer Coevoerden te gebruycken, tottet ontset van twelcke men vast begonst alle gereetschap alomme te maecken. Den viant oick sulcx wel vermoedende ende daeromme naer Berck een deel volckx gedaen marcheren hebbende, sijn dselve sterck ontrent 2000 man te voet over den Rijn gescheept om tleger van Verdugo te stercken, dan verliepen veel eer se tottet leger quaemen.

[Den 22^en Aprilis]

Den 22^en Aprilis was men noch al besich om de Duytsen te waepenen ende naerder ordre op t'ontset van Coevoerden te stellen, daertoe men de patenten aen tvolcke van oirlooge sondt om tegen den 1^en May ten lanxsten tot Swol te wesen. Werde mede last gegeven aenden Raede van Staete om mede naer Swol te gaen ende tegen den lesten deser daer te sijn, om op alle voorvallende saecken beter ordre te mogen geven, die terstont belasten tot behouff vanden leger te huyren 270 waegens wel gespannen ende voorsien om tleger toevoert te doen ende een waegenborch van te mogen maecken soit noodich waere. Werde oick last gegeven om tot Dordrecht vuytet magasijn te lichten noch 8 halve canons met alle haere toebehoiren ende mede naer tleger te brengen met schuppen, spayen, houweelen, ende andere amunitie van oirlooge ende vivres tot een leger noodich. Ende omdat den Heere van Warmont voor Duynkercke lach ende de Heeren Staeten Generael noch niet voorsien en hadden op tGeneraelschap vande artellerie, is Joncheer Pieter vander Does belast mede tleger te volgen ende in affwesen van sijn schoenbroeder over tgeschut te

[p. 374]

commanderen¹. Den viant die over Rijn gescheept was is begonnen te trecken naer de Twente om naer Coevoerden te commen dan verminderden al seer eer se soe verre quaemen.

1 De Heer van Warmont was na den dood van Famars voorloopig met het opzigt over het geschut belast geweest, maar reeds kort na het beleg van Geertruidenberg had de Prins er in den Raad van State op aangedrongen, dat het noodig was, een Generaal der Artillerie, in plaats van Famars, te benoemen, ‘alzoo opt beleydt van tgeschut seer luttel ordre was’. (Resol. 6 Aug. 1593.)

[Den 23^en Aprilis]

Den 23^en Aprilis was het schoen weder ende begonst men tot Dordrecht vast het geschut ende andere amunitie van oorlooge te scheepen, daertoe Pieter vander Does voornt. naer Dordrecht tooch. Eenige daegen van te vooren was op sGravenweert overgecommen een Sergiant vanden viant daerop men begonst te vermoeden dat hij yet quaets in de sinne hadde, omdat hij gesocht hadde hem onder twee vendelen te laeten innescrijven ende op veel variatien bevonden was. Dese eijntelijck bekent hebbende alleenlijck overgecommen te sijn om mette eerste gelegentheyt den Coning van Spangien een signalee dienst te doen, het waere waerinne hij sulcx hadde konnen doen, is dselve op sGraevenweert, daer hij gevangen was, op huyden gedaen ophangen.

[Den 24^en Aprilis]

Den 24^en Aprilis was het seer schoen weder ende was men aen het Tolhuys doende om de Duytsen te monsteren, die sterck gemonstert werden ontrent 2600 man te voet onder 18 vendelen ende de ruyteren sterck ontrent 260 peerden.

Ende omdat den Coning van Vranckrijck aengehouden hadde, ten eynde men in dese landen mede openbaere teyckenen van blijschap wilde doen over alle sijn victorien, is sulcx bij de Staeten Generael gedecreteert ende aen alle provintien overgescreven geweest, soe dat dien volgenden op huyden alomme door dese landen vieren van blijschap gemaeckt sijn ende de clocken geluyt ende tgeschut affgeschooten, hoewel de blijschap soe in de gemeene man niet en wilde, als die wel souden gedaen hebben, hadde den Coning niet van religie verandert geweest.

[Den 25^en Aprilis]

Den 25^en Aprilis was het schoen weder ende heeft men de Duytsen een maent solts op de hant gegeven ende belooft den tijt van drie maenden (die sij dienen souden) alle twee ende dertich daegen te betaelen soe hooge, dat heure betaelinge op elcken cop een gulden meer bedroech als van alle t'andere volck ten acht ende veertich daegen, twelcke wel een groot naerdencken onder de anderen soldaeten mochte maecken, in gevalle dese Duytsen langer als drie maenden in dientste gecontinueert werden.

[p. 375]

Desen dach werde tgeschut van Dordrecht gebracht naer der Goude, om over de Suyderzee naer Swol te gaen. Die van Oisteynde overvielen de schantse van Snaeskercken met noch 2 andere schantsen ende leyden daer garnisoen inne ende besetten dselve om daerdoor meerder doortocht op Brugge te krijgen.