Waarom ik zo denk...

Cultuur en gemeenschap

DE cultuurscheppende daad - het redelijk natuurbedwang - is per essentiam menselijk. Alleen de mens, lotgenoot van de natuur in haar onderworpenheid aan verandering en vergankelijkheid, kan deze daad stellen. De wijze, waarop loutere intelligenties het natuurproces beïnvloeden, wordt slechts tot cultuur door de waarneming van den mens.

Waar de mens niet is, daar kan de cultuur niet zijn, want ze bestaat in de gedurige bevestiging van 's mensen verhevenheid boven het redeloze, dat hem omringt. Ze vindt haar oorsprong in het getuigenis dat hij, naar Gods beeld en gelijkenis geschapen, maar geschapen, en in de stof, afleggen moet van zijn verwantschap met den Schepper.

Deze daad is onontkoomlijk. Zonder haar te stellen, kan de mens niet in zijn levensonderhoud voorzien. Stoffelijk noch geestelijk kan hij leven buiten het transformatieproces, dat zijn rede opdringt aan de natuur. Alleen de mens heeft stijl. Elk ander wezen heeft instinctieve of materiële reacties, die wetmatig blijven volgens zijn aard.

Door essentieel menselijk te zijn, is de cultuurscheppende daad ook per essentiam traditioneel, terwijl de reacties der andere wezens óf natuurwettelijk gedetermineerd, óf haereditair zijn. De nachtegaal zingt mooi, maar onveranderlijk; de mieren bouwen doelmatig, maar redeloos, doch de mens, die zingt, kan zich scholen en de architect kan dromen van een belangloze aesthetica. Iedere nachtegaal zingt onder bepaalbare condities, niet iedere mens. Het element der vrijheid, van de cultuurscheppende daad onafscheidelijk, onderscheidt het traditioneel overgenomene van het haereditair verworvene.

Dit karakter nu van traditionaliteit verbindt cultuur en gemeenschap. Nadat eenmaal Prometheus het vuur van de hemel ge-

[p. 361]

roofd heeft, blijven wij vuurmakers, hoe ook. Wij perfectionneren de techniek, maar wij nemen het beginsel over, omdat wij in staat zijn, het te begrijpen. Cultuur veronderstelt overlevering, omdat zij redelijkheid postuleert.

Doch de cultuurscheppende daad is menselijk en als zodanig eenzaam of oorspronkelijk, want de mens is het wezen, dat de eenzaamheid kent, ook hierin beeld en gelijkenis Gods. Hij blijft, alle verbindingswegen van stof en geest ten spijt, een in zichzelf besloten raadsel. Iedere daad, die hij stelt, hoe vruchtbaar of noodlottig aan gevolgen voor zijn medeschepselen, is een zaak van persoonlijke, strikt individuele verantwoordelijkheid. Hij kan vuur maken. Maar hij kan ook kiezen tussen verwarmen en brandstichten. De diepste motiveringen van zulk een keuze blijven zijn onmededeelbaar geheim. Hij kan er een redelijke verklaring voor bieden, die betrekkelijk voldoet, maar zich geheel blootleggen kan hij niet. Het laatste raadselachtige verklaringswoord zal altijd moeten zijn: ‘en ten slotte heb ik dit gedaan, omdat ik het was, die het deed’.

Deze uiterste eenzaamheid is door het gemeenschapsleven onaanrandbaar. Zij handhaaft zich tegen alle gemeenschap in. En zij is het brandpunt van de daadvaardigheid. Aan haar ligt het, dat de traditie niet tot doodse haerediteit verstart. Zij is de haard van de menselijke oorspronkelijkheid.

Alle cultuur, van welke aard ook, gaat terug op deze onaantastbare, strikt individuele oorspronkelijkheid. Alles wat gedaan wordt om de natuur te beheersen, is eenmaal voor het eerst gedaan. Eenmaal is voor het eerst de grond, die weerbarstig was, tot akker gescheurd; eenmaal is voor het eerst met overleg een overmachtig dier geveld; eenmaal heeft de stem het eerste woord gevormd en een naam genoemd: hoogste vorm der inbezitbeming van het natuurlijke. Daarna zijn deze functies doorgegeven, tot ze, geheel getraditionaliseerd, hun oorspronkelijkheid schijnbaar verloren. Doch in het doorgeven behielden ze hun stijl, die het kenmerk dezer oorspronkelijkheid is.

Men wil vandaag, dat de cultuur ener gemeenschap beantwoorden zou aan de scheppende functie ener ‘soortziel’, die bij voorbeeld den Germaan of den Ariër als deelhebbend vertegenwoordiger dezer soortziel essentieel anders zou doen reageren op de hem omringende natuur dan bij voorbeeld den

[p. 362]

Semiet of den Mongool. Het element der oorspronkelijkheid, op de strikt individuele vrijheid gebaseerd, zou zich dan verplaatsen naar een andere, men meent: dieper liggende grondslag van biologische of ‘soort’-biologische aard. Ook de meest individuele oorspronkelijkheid zou dan niet anders zijn dan het product ener collectieve voorbeschikking. Het individu kán zich volgens deze zienswijze niet onttrekken aan de doem der soort. Zelfs in zijn eventuele opstandigheid tegen de stijl der soort is dit individu nog altijd soortgemeen. Nietzsche, die de Duitsers uitscheldt, is, volgens deze opvatting, altijd nog meer Duitser dan de jood, die op het slagveld voor hen sterft. De gemeenschap stelt de wet van de cultuur, de mens voert haar uit.

Zoveel is er juist in deze zienswijze, als de redelijke traditie een bindkracht der gemeenschap is. De mens, wiens handelingen bepaald zouden zijn door het milieu, is echter de afstammeling van den mens, die dit milieu bepaalde, en het kan niet anders, of in beginsel bezit hij dezelfde vrijheid. Iedere rasgenoot is stamvader, in aanleg. Vandaar, dat de traditie, noodzakelijk voortzetster der oorspronkelijkheid, nooit haar veroorzaakster kan zijn. Slechts in zoverre zij rationeel is, vervolmaakt zij wat zij overlevert.

Van de andere kant is het duidelijk, dat de cultuurscheppende daad, niet opgevangen door de traditie, d.w.z. zonder weerklank in de gemeenschap, telkens van voren af aan zou gesteld moeten worden en dat iedere ploeger zou ploegen, alsof er nooit geploegd ware, iedere dichter dichten, alsof er geen poëzie bestond. De ervaring leert, dat zulke volstrekte originaliteit van het geheel onzer cultuurscheppende handelingen niet voorkomt, noch ook wenselijk zou zijn. Een absoluut individualisme, dat niets zou danken aan de gemeenschap, vermoordde de cultuur even zeker als een absoluut collectivisme, dat de redelijke traditie zou herleiden tot een verstarrende haerediteit.

De gemeenschap, zelf cultuurproduct, is draagster van de cultuur door middel van de traditie. Ieder oorspronkelijk individu is haar schatplichtig. Zij wordt echter in stand gehouden door de oorspronkelijkheid van ieder individu.

En waarom? Omdat deze menselijke oorspronkelijkheid, zwakke afschaduwing van het scheppingsvermogen der godheid, een vlucht is uit de eenzaamheid. Iedere vorm van natuurbedwang

[p. 363]

is tevens een vorm van communicatie. Iedere stijl is een uitdrukkingsmiddel van het eigen onvervreemdbaar ‘ik’ voor het waarnemingsvermogen der andere mensen. De mens is alléén. En het is den mens niet goed, alleen te zijn. Deze twee levenswetten dragen het paradoxale dubbel-karakter, dat alle cultuur vertoont als uiting van menselijke individualiteit en bindmiddel van menselijke gemeenzaamheid.

Voor de rede wordt al het zichtbare tot teken, al het menselijke tot herkenningsteken. En ieder teken van menselijkheid is het teken ener verlossing. Waar hij iets menselijks vindt, daar voelt de mens zich minder eenzaam. Het redelijke natuurbedwang wordt hierdoor tot menselijk verkeersmiddel; ook de grilligst individuele cultuurdaad is hierdoor sociaal. Waar en hoe ook de mens zijn redelijke heerschappij aan de natuur oplegt, daar plaatst hij in beginsel een teken der gemeenzaamheid. Elk middel, dat hij verzint om te ontsnappen aan zijn nood, wordt een verlossing voor wie hem verstaan. Om deze reden kan de mens niet anders dan de cultuur aanvaarden als een sociaal verschijnsel, aldra herkenningsteken zijner sociale samenhorigheid met huisgenoot of stamverwant. De suggestie, die er van uitgaat, als men ver in het buitenland zijn moedertaal hoort, is niet een loutere gemoedsaandoening, maar heeft de volle kracht van het culturele herkenningsteken, dat rationeel en traditioneel van aard, ook spreekt tot de diepste eigenschappen onzer natuur: onze eenzaamheid en ons heimwee. Zij samen onderhouden de cultuur, die zomin de individuele oorspronkelijkheid als de gemeenschappelijke samenhorigheid ontberen kan, doch die juist de beide verbindt. De cultuur is niet het strikte eigendom van het individu, noch het strikte eigendom van de gemeenschap, zij is de weg van de een naar de ander en van de ander naar de een. Vandaar dat eenzelvig individualisme en tyranniek collectivisme haar bitterste vijanden zijn.

Januari 1940