Waarom ik zo denk...

Kapitalisme en moraal

Toespraak op de politieke retraite te Amersfoort in de Paasweek van 1931

HET kapitalisme schijnt door ons getolereerd te moeten worden, zolang het niet voldoende door wijsgeren gedefinieerd is. Alsof Sint Joris den draak eerst had mogen bestrijden, na zich een doctorsgraad in de zoölogie te hebben verworven!

Telkens opnieuw immers hoort men katholieke verdedigers der openbare zedelijkheid ieder beroep op hun christelijk geweten beantwoorden met de triomfantelijke vraag wat het kapitalisme toch eigenlijk is.

Bloed en tranen zijn voor deze lieden geen bewijsmateriaal. Zij vragen een formule. En zo lang die formule niet volstrekt alle eigenschappen van het huidige productiestelsel insluit, zullen de bedoelde moralisten over het wraakroepend maatschappelijk onrecht heen naar de gewijde centimeter grijpen, waarmee ze zo nauwkeurig kunnen afmeten, of de heldin van een film nog zedig of reeds niet meer zedig gekleed is, en of de laatst verschenen novelle de gestelde perken al te buiten gaat of juist nog niet. Van zeer vele wantoestanden is het kapitalisme een langzaam gegroeid product, doch wat het meest tot zijn verspreiding en

[p. 99]

instandhouding bijdroeg, is de betreurenswaardige samentrekking der moraal op de voorschriften van het zesde gebod, met bijna algehele veronachtzaming van alle andere zedenwetten.

Zedelijk noemt men tegenwoordig al datgene, wat niet de geslachtsdrift opwekt, ongehinderd welke vaak even donkere begeerten het wakker slaat in een menselijk hart.

Neem een katholiek dagblad van welke datum uit de laatste jaren gij verkiest, en gij zult daarin met gewetensvolle nauwkeurigheid uitgemaakt vinden, of een pas-verschenen boek behoort tot de A-, B- of C-klasse der onverboden lectuur, of een nieuwe film geschikt is voor elke leeftijd, voor volwassenen of alleen voor personen met een gerijpte levenskennis, of een toneelstuk al of niet aan de geloofsgenoten moet worden ontraden. Juich echter niet te vroeg over die scherpe waakzaamheid! De moraal van de katholieke krant bepaalt zich tot haar kunstrubriek. Zodra gij de bladzijde omvouwt, vindt gij de beursnoteringen en het financieel overzicht met de bruikbare aanwijzingen betreffende de belegging uwer overtollige gelden, en daarin zult gij vergeefs naar morele waarderingen zoeken.

Zolang het kapitalisme niet gedefinieerd is, beschikt men nog niet over het stelsel van maten en gewichten, waarmee men dit euvel kan schatten! De enige misdaad die op dit gebied wordt erkend in onze plutocratisch geordende maatschappij is het gebrek aan rendabiliteit.

Financieel-onzedelijk is alleen de insolvente, al zou hij Sint Franciscus van Assisi heten.

Om wille van het algemeen belang wordt door de hedendaagse moralisten niet geschroomd, een geschrift onzedelijk te noemen en daardoor den schrijver aan te wijzen als een openbaar zondaar, doch iemand, die in de middeleeuwen als woekeraar zwaar zou zijn gestraft, wordt vandaag eerbiedig voorgesteld als een wilskrachtig werker, die zich door noeste arbeid - grotendeels van anderen! - heeft opgeworpen tot een leider der productie en beïnvloeder der wereldmarkt.

Men fotografeert en interviewt hem ten opwekkend voorbeeld voor de arme stakkers, die het niet verder brengen in de gouddorst dan tot de zonde van begeerte.

De mentaliteit, waaruit deze eerbied voor het geld-verdienen voortkomt, is het voornaamste bestanddeel van het grootste

[p. 100]

kwaad onzer dagen, dat dubbel tergend is, omdat het aangediend wordt als een ‘stelsel’.

Het kapitalisme is niet alleen ‘het stelsel, dat berust op de privaat-eigendom van de productie-middelen’, - het is de stelselmatig geworden immoraliteit van de getolereerde gouddorst.

Zulk een euvel behandelt men niet als een neutraal economisch verschijnsel, dat wetenschappelijke opheldering over zijn wezen behoeft. En zulk een kwaad ontveinst men allerminst door wijdlopig te betogen, dat het historisch gegroeid is en dus niet op stel en sprong door iets beters vervangen kan worden. De lessen der geschiedenis leren geen eerbied voor de evolutie van het kwaad.

Ook de kloosterrijkdommen der zestiende eeuw waren historisch gegroeid en werden op grond van het eigendomsrecht verdedigd, maar de evenzeer historische ontucht der kloosterbewoners, waartoe ze aanleiding werden, hebben een wraak afgeroepen, die duidelijk genoeg waarneembaar was en is, om nog voor heden waarschuwend te zijn.

Ook vóór de kerkhervorming en het concilie van Trente waren er prelaten, die even doelbewust als thans monseigneur Kordac betoogden, wat ze zagen, maar ook toen werd hun stem in de sleur der behoudzucht gesmoord. Dat de geschiedenis zich tragisch kan herhalen, dankt zij voor driekwart aan het verkeerde respect voor de historische groei.

Ook is het op zichzelf niet voldoende, de kapitalistische ordening van het huidige productiestelsel zodanig te willen omvormen, dat iedere producent van gebruiksgoederen, hetzij hij kapitaal inbrengt of arbeid, rechtvaardigheidshalve gewordt wat zijn recht is. Zelfs niet, wanneer daarbij het recht, door de arbeid verworven, erkend zou worden als primair. Want ook het best bedoelde streven naar noodzakelijke rechtvaardigheid moet onvruchtbaar blijven, wanneer niet de noodlottige kapitalistische geestesgesteldheid van den hedendaagsen mens bestreden wordt. Zonder dat betekent een rechtvaardiger verdeling van de aardse goederen niet meer dan een gelijkmatiger verbreiding van de kansen ener zondige hebzucht op bevrediging.

Door eenzijdige zedelijke gestrengheid hebben de nederlandse katholieken zeer scherpe ogen gekregen voor het beperkte gezichtsveld, waarop de kuisheid door gevaren wordt bedreigd.

[p. 101]

Doch zulk een waakzaamheid is zeker geen gewin, wanneer men daarbij verleerde te beseffen, welke de naaste gelegenheden zijn tot andere dan geslachtelijke zonden.

Dit besef helder te houden en te verbreiden, is een voorname plicht van den hedendaagsen katholiek. Hij zal te waarschuwen hebben tegen de gouddorst en haar gevestigde instellingen met even grote aandrang als waarmede hij zelf gewaarschuwd werd tegen de huizen van ontucht, de slechte lectuur, de schaamteloze films en de onzedige toneelvertoningen.

Eerst wie gewetensvol genoeg geworden is om alle kwaad te schuwen, mag hopen op de opbloei van het goede.

April 1931