Nederduitsche tael- en letterkundige lessen voor school- en zelfonderricht

[p. 409]

3. - Beknopte ontleding van het treurspel Lucifer.

Gods menschwording is besloten; Gabriël, 's Almagtigen heraut, maekt kond dat alle Engelen tot dienstbare geesten verklaerd zyn, dat de menschelyke Natuer, met de Godheid vereenigd, toegang tot den Hemel hebben, en in gelyke magt en majesteit met de Engelen staen zal.

Lucifer, de Aertsengel, de opperste, de doorluchtigste boven alle Engelen, voelt door dit besluit zyne afgunst ontstoken; hy benydt Gods onbepaelde magt en 's menschen heerschappy in het Paradys. De hoovaerdige Geest poogt zich zelve Gode gelyk te stellen en den mensch buiten den Hemel te houden, door ontelbare Engelen tot zyne party te brengen en tegen Michaël, 's Hemels veldheer, te wapen te trekken. Lucifer wordt verslagen en, na de nederlaeg, met al zyne wederspannelingen ter helle gedoemd ‘ten klaeren spiegel van alle ondanckbare staetzuchtigen, die zich stoutelyk tegen de geheilighde Maghten, Majesteiten en wettelyke Overheden durven verheffen.’

Dit is de grond waerop het treurspel steunt. Men ziet het, Vondel heeft een' eeuwigen spiegel voor wederspannigen, zoo in godsdienst als staetkunde, geschreven. De stof is ryk, verscheiden, en biedt de breedste bedryvigheid aen. Het tooneel is in den Hemel geplaetst.

Doch beschouwen wy het stuk in zyne byzonderheden.

Het eerste bedryf vangt aen met eene zamenspraek tusschen Belzebub en Belial; zy verwachten Apollion, die naer het aerdryk is afgezonden om ‘het laeg gewest’ te bespieden. Apollion komt weldra op en maekt eene volstandige beschryving van het aerdsch Paradys, van de luchtgesteldheid, van den mensch, van het menschenpaer en van Eva in het byzonder. Op het hooren

[p. 410]

wat al heil Adam op aerde geniet, ontgloeijen de drie wederspannige Engelen weldra van nyd en afgunst; zy vreezen dat de Mensch ‘hun over 't hoofd zal wassen.’ Eensklaps weêrklinkt de bazuin; de Aertsengel Gabriël, gevolgd van 's Hemels reijen, genaekt. Gabriël verkondt dat God ‘van eeuwigheid besloot het Menschdom te verheffen, ook boven 't Engelsdom en op te voeren tot een klaerheid en een licht, dat niet verschilt van God.’ De reijen verklaren dat ‘al wat de Hemel stemt, het hemelsch heer behagen zal,’ waerop Gabriël zyne zending verder uiteenzet en al de Engelen aenspoort tot gehoorzaemheid en onderwerping. - Dit gansche bedryf is dus uit niets anders zamengesteld dan uit Apollions beschryving en Gabriëls toespraek. Maer, waer zal men heerlyker poëzy vinden! welke moderne dichter heeft Vondel in de beschryving van het Paradys overtroffen! waer treft men, by zoo veel kernachtigheid, zoo veel vuer, zwier en kracht, en tevens zoo ryk schitterende kleuren aen! Het eerste bedryf, even als de volgende bedryven, eindigt met choorzangen, die, naer het voorbeeld der Grieken, eene zedelyke gevolgtrekking van het voorgaende behelzen, maer, als leiding van het Drama, gansch afgezonderd zyn. Het is hier op het einde van het eerste bedryf dat wy den overheerlyken en overbekenden toezang: ‘Heilig, heilig, nog eens heilig, driemael heilig’ bewonderen.

By den aenvang van het tweede bedryf, maekt Lucifer zinspelingen op het ‘verdooven van zyn glans;’ men hoeft ‘geene kroonen meer in zyn gewaed te borduren;’ de mensch zal in de hoogste eer verheven worden.... Belzebub steunt hem in zyn gevoelen van nyd. Doch Lucifer ‘zal het keeren is het anders in zyn magt,’ men kan zich zoo lydelyk niet laten onder den voet treden, ‘zy zullen sneven of dien hoek te boven komen.’ Gabriël nadert, Lucifer treedt hem in 't gemoed, hy spreekt hem over Gods besluit waerdoor de Engelen, zoo ten onregte, verlaegd worden, en doet al het onaennemelyke van Adams verheffinge uitschynen. Doch Gabriël blyft getrouw aen God en oordeelt dat ‘veel weten niet altyd vordert, maer somtyds schaedt.’ In die gansche zamenspraek verdedigt Gabriël Gods besluit; Lucifer

[p. 411]

volhardt in zyn voornemen van het zelve tegen te kanten. Daerop komt Belzebub en laet Lucifer verstaen, dat met redeneren niets te winnen is, geweld alleen kan hier redden; Apollion komt by, en verklaert ‘aen Lucifer zyn dienst te offeren.’ De drie wederspannigen, met den later bygetreden Belial, besluiten tot den tegenstand; doch zal men nog niet openlyk het inzicht laten blyken. - Uit dit alles volgt dat in het tweede bedryf veel meer handeling is dan in het eerste; de held, Lucifer, is hier volkomen in zynen rol, zyne afwezigheid in het eerste bedryf is ontegensprekelyk eene feil. De karakters zyn getrouwelyk vol gehouden; de poëzy blyft op de gansche hoogte van het onderwerp.

Het derde bedryf wordt geopend met reijen van Luciferisten en reijen van Engelen; de twee partyen staen hier dus reeds tegen over elkander en de bedryvigheid stygt tot het toppunt harer hoogte; de Luciferisten houden hunne grieven staende; de Engelen verkondigen met onderwerping Gods lof; de geheele handeling van Apollion en Belial strekt hier om de Engelen tot hunne party over te halen; in die handeling ligt de intrigue van Lucifer; het getal der Luciferisten groeit aen; Belzebub zou het eventwel nog niet wagen den stryd aen te vangen: ‘waertoe zich zelf gewaegd? men ga een zachteren gang;’ doch de Luciferisten meenen dat ‘geweld, kracht, wraek en dwang alleen gelden kunnen;’ Belzebub slaegt daerop een onderling verdrag voor, maer Michaël treedt onverwachts het tooneel op; deze is verwonderd hier eene zamenscholling en zoo veel rumoer te vinden; Belzebub legt hem de oorzaek daervan bloot; Michaël vaert tegen de misnoegden uit, hy zal Gods eer weten te verdedigen. De Luciferisten beweren dat zy God dienen, zy vragen enkel dat de Hemel in zyn' eersten stand blyve, en daer gelooven zy regt toe te hebben..... Michaël gebiedt dat elk vertrekke ‘op 't wenken van zyne hand’ maer de Luciferisten houden staende dat ‘elk beschermer van zyn regt is.’ De houding wordt dringender; Michaël spreekt eindelyk het afdoende: ‘Wie my bemint, volge my!’ waerop de Luciferisten: ‘laten scheiden al wat wil en houden zich by een.’ Lucifer, ‘die in aller yl gedagvaerd was,’

[p. 412]

komt terug; Belzebub berigt hem dat Michaël zoo even vertrokken is om hen by God aen te klagen. De oorlog is nu verklaerd, de opstand niet meer te dempen, wat zal men aenvangen?... Lucifer laet zich nu bidden en smeeken door hen, die hy zelve opgeruid heeft, om het bevelhebberschap over het heer der opstandelingen aen te nemen; nu vindt hy dat ‘al wat de Godheid wil, en van hen eischt, regt is.’ Na veel betoog aenvaerdt hy de ‘heerbyl,’ maer ‘vorst Belzebub, al de doorluchte Heeren, vorst Apollion en vorst Belial (zyne eedgenoten) moeten getuigen dat hy enkel uit nood en dwang dien last aenvaerden zal, tot voorstand van Gods ryk, - om hun verderf te keeren.’ Die valsche voordragt is, als verradersrol, gansch dramatisch. - Men bemerkt dat dit derde bedryf de actie, volgens de classische regels, op hare volle hoogte brengt; het belang der handeling heeft ook merkelyk toegenomen, er is meer beweging, en, door de tegenoverstelling der onderscheidene personnaedjen, meer contrast in de kleur, meer levendigheid in de voorstelling.

By den aenvang van het vierde bedryf, is de gansche Hemel in opschudding; Gabriël berigt den veldheer, Michaël, dat ‘des Hemels derde deel heeft reede Lucifers standert, die valsche Morgendstar, gezworen, zynen troon bewierookt, als een' God.’ Michaël bereidt zich ten stryde, hy zal ‘Gods oorlog voeren;’ hy vertrekt met Gabriël om zyne magten te verzamelen. Daerna treden Lucifer en Belzebub, gevolgd van Luciferisten, op; hun heer is mede ten stryde vaerdig; het is talryk en kloek. Rafaël komt Lucifer eventwel nog tot onderwerping aensporen: ‘zoudt gy den Schepper van uw glorie wederstreven? ligtvaerdig weifelen en wankelen in uw trouw? dat hoop ik nimmermeer.’ Doch Lucifer geeft hem op die vriendelyke tael bescheid met een ironisch ‘opregte Rafaël!’ en laet hem verder maer op zyn schoonst praten; Lucifer blyft by de vaste meening dat hy, in hoedanigheid van stedehouder des Hemels, niet beneden den mensch mag geschat worden, en acht het geschil nu reeds te ver verwikkeld om nog in der minne bygelegd te worden; waerop Apollion aen Lucifer komt melden dat het

[p. 413]

‘geen tyd te marren is, daer de veldheer Michaël hem uitdaegt in 't vlakke veld.’ Lucifer vliegt ten stryde, terwyl Rafaël bitterlyk over zulke verdwaling weent. - Dit vierde bedryf zou volkomen aen de vereischten der tooneel-handeling beantwoorden, ware 't niet dat de zamenspraken, vooral die tusschen Lucifer en Rafaël, al te lang zyn en een onderwerp betreffen dat tot grondzin van het vorige bedryf reeds heeft gediend; immers, in het derde bedryf strekt de voorname handeling ook om tot eene verzoening te komen. Die langdradige voordragt heeft den Dichter eventwel gelegenheid gegeven om zyn onderwerp, tot in zyne minste byzonderheden, uit te pluizen; doch, ware 't niet dat de krachtige tael, en de schoone poëzy van Vondel boeijen en verrukken, geen mensch zou de lezing van een aldus geleide tooneelstuk volhouden, nog veel minder zou het op den schouwburg gunstig onthaeld worden.

Het vyfde en laetste bedryf gaet in met de zegeprael van Michaël: ‘de gansche Hemel, van den grond tot op de kruin der aertspaleizen, juicht op Michaëls bazuin en zwaeijende banier.’ Uriël maekt een schitterend verhael van den stryd; De dichter heeft zorg gehad Lucifer als een dapper kamper voor te stellen, om de overwinning des te glorieryker voor Michaël te maken; het gevecht is hevig, ja hardnekkig geweest. Na het verhael van Uriël, zingen de reijen Michaëls lof. Terwyl men aldus om de behaelde zege juicht en viert, komt Gabriël eene droeve tyding verkonden; ‘'t is vergeefs getriompheerd, Adam is gevallen!...’ Na den slag heeft Lucifer, uit wraekzucht, Vorst Belial, onder de gedaente eener slang, naer het aerdryk afgezonden om Adam met zyne gansche nakomelingschap in het verderf te storten. Daerom moet nu Michaël zyn vlammend zwaerd aengrypen, ‘henen naer om laeg vliegen’ en het menschenpaer uit het Eden verdryven!... Maceda krygt de toorts om in het midden der aerde den zwavelpoel te ontsteken ‘waerin Lucifer, die zooveel gruwelen baerde, ‘in eeuwigbrandend vuer, gemengd met killen vorst,’ zal gepynigd worden, ‘terwyl 't beloofde zaed, verzoenende Gods toorn, herstelle uit liefde al

[p. 414]

wat in Adam werd verloren.’ De rei zingt de komste des Heilands, ‘die eens de slang het hoofd verpletten zal en 't vervallen Menschdom verlossen van Adams erfschuld.’

Daerby besluit zich het treurspel Lucifer, dat wy, voor zyne dichterlyke waerde, boven al de andere voortbrengsels des grooten Mans meenen te moeten stellen; en welk, ongezien de ontsierende feil, dat de Held van het stuk buiten het eerste en het laetste bedryf blyft, als dramatische leiding, als tooneeltoestand, mede onder Vondels beste stukken moet gerangschikt worden.

Vondel munt vooral uit door stoutheid van denkbeeld, door kracht van uitdrukking, en ook voornamelyk door de magt, welke hy over zyne tael voert, en waerdoor hy met zooveel gemak en op eene zoo meesterlyke wyze zyne verzen kneedt en zwierig plooit. De treurspelen van Vondel zyn vol treffende schilderingen; maer den grooten Nederlander aen Scheakespeare vergelyken, zoo als de nationale geest het wel eens gewaegd heeft, dit schynt ons, op den voet van onpartydige bevoegdheid, niet mogelyk. De Engelsche schryver is by uitstek Meester in het drama en de Nederlander is een Kolossale Dichter, die, gelukkigst welligt van al onze moderne schryvers, de Ouden heeft nagestreefd.

E.V.D.

De volgende òf verouderde òf figuerlyke òf van den tegenwoordigen vorm en zin min of meer afwykende woorden doen zich in het treurspel lucifer voor:

Aengewend, gewoon gemaekt.

Af, voor van (nog in de volkstael).

Afkomst, nakomelingschap.

Afvechten, wegvechten.

Barnen, branden.

Bejegenen, aenzien.

Beslaegt, slaegt, gelukt.

Betrouwd, toevertrouwd.

Bevallen, overvallen.

Bezinnen, beminnen.

Bondig, verbindend.

[p. 415]

Brallen, pralen.

Brommen, stoffen, zwetsen.

Brouwen, berokkenen.

By, door (engelsch).

Dar, durf (darren).

Dier, bezield schepsel.

Dies, dus, diesvolgens.

Dragen, gedragen.

Drommels, drommen, scharen.

Echter, daerna (achter).

Eersleep, eergevolg.

Geest, lucht.

Gekant, tegenover elkander.

Gemoedigd, aengemoedigd.

Gestaltenis, gestalte, gedaente.

Gevallen, bevallen.

Gevloten, gevloeid.

Gewaterd, golvend.

Gezworen, by eed verbonden.

Goeden, goederen.

Goude, goudkleurig.

Green, grynen, weenen.

Handvest, privilegie.

Heer, heir, legerbende.

Hellebaert, strydbyl.

Hoefslag, bepaelde plaets.

Hoek, tegenkanting.

Inleggen, behalen, verzamelen.

Inluijen, door woordgeluid aentrekken.

Innery, rydend inkomen.

Inspanner, zamenzweerder.

Kam, trotschheid, hoogmoed.

Klinkt, slaet met geweld.

Knoop, vereeniging.

Krits, hoogmood.

Lasterstuk, schelmstuk.

Ligt er toe, is gevallen.

Loef, boven geraken (voordeel).

Lucht, plaets, kring.

Ly, nood, (nadeel.)

Loef en ly, scheepstermen.

Mond, tolk.

Navel, middendeel.

Ongeraên, ongeraedzaem.

Passen, zorgen, niet verzuimen.

Pluiken, plukken.

Pyn, moeite.

Ramen, vatten, begrypen.

Reede, alreeds.

Reukeloos, roekeloos.

Ryken, magtigen.

Schennen, ophitsen.

Sloot, besloot.

Smilten, verteeren.

Spook, afschuwelyke menigte.

Staedsie, prael, vertoog.

Strykt de kroon, behaelt de kroon.

[p. 416]

Teffens, tevens, te gelyk.

Te mortel, tot gruis.

Toegeleid, toegekend, gegund.

Toekwinkeleren, trillend gorgelzingen.

Toeval, toeloop, bykomst.

Trotsch, moedig.

Trouwen, vereenigen, aenkleven.

Veer, verre.

Veldgeschrei, strydgeschrei.

Verbeurd, in schuld vervallen.

Verdadigen, verdedigen.

Verknocht, verbonden.

Verscheel, verschil.

Verstrekt, verschaft.

Vervaren, schrikaenjagen.

Verwatenheid, stoutheid.

Verzweren, afzweren.

Vieren; ontzien, eeren.

Vleisch, vleesch (h. duitsch).

Voor de vuist, openbaer.

Vryen, bevryden, vryhouden.

Wacht, let op, neem acht.

Waren, weren, verdedigen.

Wederwet, tegenwet.

Weiden, heen en weêr vliegen.

Wet, gereed, vaerdig.

Wil, willen, zal, zullen (eng.).

Wit, doelwit.

Wrevelen, boozen.

Zog, spoor (in 't water).

Zwaer, moeijelyk, lastig.