Nederduitsche tael- en letterkundige lessen voor school- en zelfonderricht

Jan Frans Willems.
Overleden te Gend in 1846. (Zie bladzyde 126).
2. - De Nederlandsche Schilder.

Het is eene waerheid, by alle volkeren opgemerkt, door alle volkeren bevestigd, dat de mensch, in de beoefening der kunsten, zynen smaek niet enkel vormt naer de algemeene begrippen van schoonheid en voortreffelykheid, hem door de natuer ingegeven, maer ook, en wel voornamelyk naer de omstandigheden, waerin hy zich geplaetst vindt, de opleiding, welke hem is te beurt gevallen, en het land, dat hy bewoont. Is dit waer voor enkele personen, het zal ook op eene grootere schael, waer zyn voor gansche natiën. Zoo zien wy de voorbeelden en meesterstukken der Grieksche en Romeinsche beitelkunst, op den italiaenschen bodem overgebleven, en door de eeuw van Leo X met zoo veel geestdrift opgezocht en bewonderd, den krachtdadigsten invloed hebben op het vestigen eener byzondere school by de Italianen, krachtdadiger misschien dan de eigene gloeijende verbeelding, levendige geest, en aengeborene kunstmatigheid van dat volk. Aen de schilders van Rome, Florentië en Venetië behoort voorzeker den lof, dat zy de herscheppers van den klassischen vorm, en

[p. 267]

van den verhevenen styl der Ouden geweest zyn, toen Europa uit den nacht der middeleeuwen ontwaekte. Hun klimaet, hunne godsdienstyver, de aenmoediging en ondersteuning van hunne vorsten en republieken, de overschoone natuer, in welker beschouwing zy dagelyks leefden, - alles werkte te zamen, om hunne school tot eene verbazende hoogte te doen opryzen, en hunne kunst de heerlykste vruchten te doen dragen.

Wat het voorbeeld der oudheid by hen bewerkte, deed toevalliger by ons de uitvinding van Jan Van Eyck. De olieverf mag men het byzonder eigendom van den Nederlandschen kunstenaer noemen; op de meesterlyke behandeling der olieverf, op het koloriet, rust geheel de roem onzer vaderlandsche school. Het geen de Italianen in vorm en omtrek, in bevalligheid en schoonheid der voorstelling zochten, vonden wy in kracht van uitdrukking, in gepaste verdeeling van licht en bruin, in waerheid van toon en kleur. Het hooge ideael, de dichterlyke wereld behoorde misschien meer aen de bewoners der lagchende boorden van den Tiber en den Arno, dan aen ons, die met de gewoone natuer, ja met de Nederlandsche natuer veelal te vreden waren. Want hoezeer het dichterlyke talent van Rubens of Rembrandt, van Bakhuyzen of Van de Velde, in vele opzichten niet moeten onderdoen voor de beste gewrochten der Italianen, en ofschoon de Venetiaensche school, een Carravaggio, zyne navolgers Manfredi, Leonella Spada, Guercino Da Cento, en zoo vele anderen, in de keus der modellen min of meer naer de Nederlanders overhelden, - zoo blyft het toch altyd waer dat verbeelding en geene afbeelding by ons, het voorname doel waren, naer het welk de kunstenaers van beide natiën op verschillige wyze streefden.

Doch al moeten wy het, in de eerste plaets, aen den grooten naem van Jan Van Brugge dank wyten, dat de Nederlanders zich meer bepaeldelyk op de voortreffelyke behandeling der olieverf hebben toegelegd, ook andere omstandigheden droegen veel by om hun, in het gebied der kunsten, een' onderscheiden rang te geven, en het eigenaerdige van hun penceel te kenmerken. De toestand van ons land in de dagen van den grootsten bloei onzer

[p. 268]

schilders; de zeden en huiselyke gebruiken onzer vaderen; de middelen en wyzen van aenmoediging uit die zeden en gebruiken voortvloeijende; het uitsluitend bestuderen van levende modellen, uit hoofde van onze mindere bekendheid met de standbeelden der Ouden, wier afgietsels nog geen wezentlyk deel der teekenstudie uitmaekten, en, eindelyk, het voorbeeld en de grootheid van Rubens, wiens vier duizend kunststukken en veel omvattend genie allerwege geestdrift en zucht tot navolging opwekten; - zie daer, zoo vele andere gronden, waerop het gebouw onzer nationale school gevestigd en voltooid is.

Ook wanneer men de oorzaken wil nagaen van 't onderscheid, het welk in de Hollandsche en Vlaemsche voortbrengselen onzer vaderlandsche school wordt opgemerkt, zal men bevinden, dat de invloed der omstandigheden zich in zeer verschillende vormen heeft vertoond, doch dat de eigenschappen van het nederlandsche penceel, by deze schynbare verdeeldheid, niet ontaerd, veel min verloren gegaen zyn. De Hollander moge, door het verwerpen van zinnelyke voorstellingen in het godsdienstige, eene der edelste betrachtingen der kunst verwaerloosd, en zelfs, dien ten gevolge, de beeldhouwkunst in zyne gewesten tot in het niet hebben doen zinken; ter wyl de Zuidnederlander, door zyn' kunstyver aen de verheerlyking van den openbaren godsdienst dienstbaer te maken, de oorspronklyke bestemming der kunsten meer schynt getrouw te zyn gebleven: - beider bestrevingen, echter, kwamen altyd op één punt te zamen, in de keurige toepassing namelyk van het koloriet, en de getouwe nabootsing der natuer. De eerste moge voor den schoorsteen en de eetzael, de andere voor het altaer en de vergaderplaets van magistraten of gilden gewerkt hebben: hunne verscheidenheid was en bleef in den grond altyd nationael, en volkomen berekend naer den aerd, zoowel als naer de behoefte van het Nederlandsche volk. Immers, het zy de rykgewordene Oostindiëvaerder in Holland, by het vreedzaem en ruim genot zyner schatten, het genoegen wilde smaken zyne tafelgasten op het gezicht van schilderyen te onthalen, die de zeegevaren voorstelden, welke hy had doorgestaen, of die

[p. 269]

de vaderlandsche stranden verbeelden, waer hy de koopwaren van oost en west had aengebragt; of die de landeryen, weilanden en lusthoven vertoonden, in welker bezit de fortuin hem gesteld had: - het zy de meer vrolyke bewoner van Brabant en Vlaenderen, schoon ook niet wars van dergelyke voorstellingen, zich verlustigen wilde met de kermisgrappen van eenen Teniers, of de parodiën van eenen Breughel (wiens naem zelfs in onze spreekwoorden is overgegaen) de Nederlandsche natuer kon alleen hun beiden behagen. En zoo is het dan waer, dat byaldien deze natuer ooit mogt verloren gaen, het nageslacht de zeflde op het doek onzer voorname schilders zoude wedervinden. Indien ik deze waerheid nader poogde te ontwikkelen, en den smaek der Nederlanderen in het algemeen, voor al wat in hunne natuer is, wilde aentoonen, ik zou ook uit de gewrochten onzer letterkunde, en vooral uit de werken onzer dichteren, niet weinig kunnen bybrengen tot staving van myne stelling. Het groot getal onzer zinnebeeldige gedichten, (als, by voorbeeld, van Cats en van zyne Zuidnederlandsche navolgers), die uit de voortbrengselen van onzen grond ontleend zyn (een byzondere rykdom van onze poëzy!), zoo vele stroom- en hofgedichten, visscherszangen en herdersliederen, zouden door my hier als bewyzen kunnen worden aengevoerd.