|
| |
11. - Over het verhevene.
De mensch alleen, en niet het dier, heeft zin en vatbaerheid voor het verhevene. Ziet daer een nieuw bewys voor den adeldom der menschelyke natuer! Het buitengemeen groote en sterke moge het dier verschrikken, en angstig naer zyn hol doen terug beven; de mensch alleen, en niet het dier, is voor het gevoel van het verhevene berekend.
Er zyn in de natuer schrikwekkende voorwerpen, die tevens zeer verheven zyn; en, grootheid vertoont zich niet zelden aen de zyde van gevaer. Ook in de kunst, is het schrikkelyk verhevene niet ongewoon. Wie onzer werd daerdoor, by het lezen der dichteren, nooit geroerd? Epicurus waegt zich aen de beschryving van een allerafschuwelykst wangedrogt, hetwelk (zoo schildert Lucretius het bygeloof) zyn hoofd uit de wolken stak, met een vervaerlyk gezicht den stervelingen aengrimde, en hunne harten met slaefschen angst vervulde. Men leze de plaets na, en gevoele het schrikkelyk verhevene. Zoo schrikkelyk verheven is Jupiter, by Homerus, wanneer deze hem voorstelt, als die door éénen wenk van het hoofd, gepaerd met het bewegen zyner zwarte wenkbrauwen, en het schudden zyner ambrozyne haren den ganschen Olympus doet daveren. En wie las immer, by dien dichter, zonder huivering door al zyne leden te gevoelen, hoe het geheele Godendom, sommigen voor de Grieken, anderen voor de Trojanen, deel nam aen 't gevecht der menschen? Verbeeldt u de gansche
| |
| |
natuer in beweging. Jupiter dondert in de hoogte, Neptunus, beneden, splyt de aerde door éénen slag van zyn' drietand, bergen, schepen, alles siddert. De aerde beeft tot hare binnenste ingewanden. Pluto springt verschrikt op van zynen troon, uit vreeze, dat zich de geheimen der benedenwereld voor der stervelingen oogen ontsluijeren! Wien trilt het hart niet in den boezem, wanneer hy, by Ossian, die dappere helden, Ochlin en Inisfail, wild en onstuimig op elkander ziet nederstorten, gelyk woedende winterstormen, gelyk twee loeijende bergen, in 't nederige dal? Stelt u voor twee toomelooze vloeden, die van hooge gebergten afstroomen, en over de velden heen bruisen. Zoo, zegt Ossian, ontmoeten elkander die helden, en vermengen hun bloed. Veldheer staet tegen Veldheer. Stael klikklakt op stael. Vaneengekloofd worden de helmen. Het bloed springt uit de wonden en rookt in 't rond. Als het bruisen van den oceaen, wanneer baer op baer zich hemelhoogte stapelt, of als de laetste slag van zwangere donderwolken; zoo schrikkelyk klinkt het geluid van den stryd. De kreet der legers vliegt, wyd en zyd, over de bergen; gelyk een onweder by nacht, als eene wolk breekt tegen Cona's bergtoppen, en duizend geesten de lucht met akelig gehuil vervullen.
Ons aller gevoel zegt ons, dat er in de kunst, zoo wel als in de natuer, een zekere verhevenheid plaets heeft, die ons schrikkelyk roert.
En eventwel kan het schrikkelyke de grond van het verheven gevoel niet wezen. Of zyn er, meent gy, behalve dit verhevene, geene andere voorwerpen, die dit gevoel in 't menschelyke hart gaende maken, en echter in 't minst niet schrikkelyk noch ook gevaerlyk zyn? Een prachtige starrenhemel, die zich des nachts boven ons hoofd vertoont, en de onverbiddelyk strenge wet der eeuwige rede in ons gemoed prent, wekken dan deze beiden dit gevoel niet op? En nogthans is geen van beiden vervaerlyk voor den beminnaer der deugd. Is er, even zoo, aen den anderen kant, niet eene menigte van schrikkelyke en gevaerlyke dingen, waeraen niemand verhevenheid zal toeschryven? Genoeg! het schrikwek- | |
| |
kende alleen verklaert ons den hoogen oorsprong van dit gevoel niet. Ook het dier - ik herhale dit - schrikt terug van het ongemeen groote en sterke, maer de mensch, de mensch alleen is vatbaer voor het verhevene!
Wat is dan eigenlyk het verhevene? wy allen kennen dit gevoel by ondervinding, en hoe moeijelyk echter valt het ons deze vraeg eenig zins te beantwoorden!
Verheven komt kennelyk van verheffen, en wyst ons dus, volgens de eigen' kracht des woords, op het gene den mensch verheft, of liever, hem gelegenheid geeft, om zyn eigen gemoed te verheffen en te verruimen. Al wederom een nieuw bewys, dat noch schrik noch besef van gevaer de grond van het verheven gevoel zyn kan. Schrik immers, wel verre van ons gemoed boven des zelfs gewoone peil te verhoogen, slaet ons in tegendeel neder, ja verplettert ons, by eene geweldige overrompeling; schrik derhalve, in den eigenlyken zin des woords, moet eerst ophouden, wil het gevoel van 't verhevene ons regt bemeesteren.
Ik ontken echter hierdoor geens zins, dat er in al zulke voorwerpen, welke dit gevoel in ons gaende maken, iets gevonden wordt, 't welk ons dikwyls zeer sterk nederslaet, en ons onze onmagt gevoelen doet. Hoe zeer dit waer zy, zal uit het vervolg duidelyk blyken. Maer er is tevens - en dit is de hoofdzaek waerop het hier inzonderheid aenkomt, en waervan ook het verhevene alleen zynen naem ontleent - er is, zeg ik, in alle zoodanige voorwerpen iets, dat ons den onmetelyken schat van onze eigene gemoeds-krachten doet ondervinden; ons door deze zalige ondervinding versterkt, ons boven de gansche zinnelyke wereld, ook boven ons zelven, zoo verre wy zinnelyk zyn, verheft tot aen 't oneindige.
Maer het schoone, verheft ons dit ook niet somtyds boven onze gewoone hoogte? Ja, eenig zins, wanneer namelyk een voorwerp uitmunt in schoonheid; en vooral wanneer dan de beschouwing van het zelve onmiddelyk volgt op die van iets zeer wanstaltigs. Doch die verheffing, welke wy in dat geval ondervinden, is van
| |
| |
een' geheel anderen aerd, als die, welke wy by het verhevene gevoelen.
Het is waer, in de dagelyksche oordeelvellingen der menschen, hoort men deze beide woorden schoon en verheven, zoo al niet verwisselen, althans vaek zamenvoegen. - Niet minder is het waer, dat de schoone kunsten het verhevene zoodanig weten te matigen, dat daeruit geboren wordt een zeker gemengd gevoel, 't welk en tot het schoone, en tot het verhevene behoort. Zoo wordt, by voorbeeld, het verhevene der bekende daed van Mutius Scaevola, door het schoone der kunst van een' bekwamen tooneelspeler getemperd. En behoef ik wel te zeggen, dat dit matigen van het verhevene door het schoone vooral in Griekenland, het geval was? - in Griekenland, dien zetel der gratiën, van de hoogste vlugt? In gevolge hiervan is het tevens waer, dat de oude Grieken zeer veel aenleiding hadden, om zich het verhevene slechts als eenen hoogeren trap van het schoone voor te stellen. Longinus zelf, die over het verhevene geschreven heeft (dat is: niet gelyk men doorgaends meent, over het gene men den hoogen styl eener rede, noemt) dacht daerby niets anders. Ook hem was het verhevene het hoogste schoone.
Het verhevene komt in sommige opzichten overeen met het schoone; beiden behagen algemeenlyk aen allen: beiden behagen noodzakelyk door zich zelven; dat is, zonder dat wy by het voorwerp het welk wy schoon en verheven vinden, eenig byzonder belang hebben. - Het is dus niet het aengename, noch het nuttige, 't welk ons oordeel bepaelt, om de roos, by voorbeeld, schoon, den vuerbrakenden berg Etna of den Vesuvius, verheven te vinden. Neen! het zyn deze voorwerpen, op zich zelven, die, zonder eenig opzicht op ons belang (voordeel of schade) ons smaekoordeel, onpartydiglyk, bepalen.
Het is, zeg ik, niet het aengename, waerdoor hier ons oordeel bepaeld wordt, want het aengename, 't welk onzen zinnen in het genot bevalt, is voorwerp der begeerte voor zinnelyke wezens, als zoodanige. Het redelooze vee, zoo wel als de redelyke mensch, die toch ook zinnelyk is, begeert het aengename, en wordt daertoe
| |
| |
bepaeld door behoefte, die immer neiging wekt. Maer de mensch alleen is vatbaer voor het schoone, zoo wel als voor 't verhevene. In het aengename heeft geene algemeenheid van smaek, maer groote verscheidenheid plaets, naer de verschillende wyziging en behoefte des onderwerps; waerom ook het spreekwoord zegt, dat men over den zinnelyken smaek niet kan twisten.
Even weinig is zulks het nuttige, 't welk hier ons oordeel bepaelt, want, in dat geval, zoude het een of ander verstandsbegrip de grond zyn, waerop ons oordeel, omtrent verheven zoo wel als schoon berust. Maer, zoudt gy niet dien man belagchelyk vinden, die u, door redeneerkundige aeneenschakeling van begrippen, de schoonheid eener roze betoogen, het verhevene van een' vuerbrakenden berg bewyzen wilde? - Ja, dit ons gevoel veracht alle kluisters van bepalende begrippen en voorgeschrevene regelen. Er is eene zekere snaer, waerop het menschelyk hart van zelfs en terstond antwoordt, zoo die regt wordt aengeroerd.
In de gezegde opzichten derhalve komen het verhevene en het schoone te zamen overeen; en onderscheiden zich kennelyk genoeg, zoo van het gene slechts den zinnen aengenaem, als van 't gene den verstande nuttig schynt. Beiden, het verhevene en het schoone, zyn voorwerpen van ons smaek-oordeel; en dit oordeel hangt zoo min af van bloote begrippen en bepalende regelen, als van de grillige willekeur der enkele menschen. Het zyn aesthetische voorstellingen, die ons behagen, omdat wy gemengde wezens zyn, zinnelyk en redelyk te gader, begaefd met het vermogen, om de voorstelling van eenig voorwerp, door het vrye spel onzer verbeelding en onzes verstands, op ons gevoel van lust en onlust betrekkelyk te maken.
Hoe zeer nu het verhevene, in zoo verre, met het schoone overeenkomt; heeft er nogthans, in andere opzichten, een groot onderscheid tusschen beiden plaets. Geheel anders gevoelen wy ons aengedaen, by het zien van eenen bloemryken beemd, of van eene rivier, die vreedzaem voortglydt in hare bedding; geheel anders, wanneer wy ons aen het strand eener door storm ge- | |
| |
schokte zee bevinden; of eenzaem in een donker eiken bosch; of ook aen eenen vloed, die over diepe afgronden henen bruist.
Vrolyk, zacht, en rustig is de aendoening, welke het schoone ons ondervinden doet. Kalm en ongestoord vloeit ons het bloed door de aderen. Diepe rust heerscht in de gansche huishouding onzer zenuwen; bevallige harmonie in al de trekken van ons gelaet. Effenbaer levensgenot, tienvoudig verhoogd door het stille vermaek eener spelende verbeelding, doorstroomt ons geheele wezen, teekent zich op onze gansche houding, en spoort anderen, die by ons zyn, tot vrolyk medegevoel aen.
Hoe verschillende, daertegen, in aerd en uitwerking, zyn de aendoeningen van het verhevene! Oogenblikkelyk worden de levenskrachten gestremd: doch om zich, onmiddelyk daerop, des te sterker uit te gieten. Sneller, dan naer gewoonte, vliegt het bloed door de aderen. Sterker klopt het hart, de pols jaegt driftig. Huivering en trilling bevangen het geheele ligchaem. Gelaet, houding, spraek, alles kondigt aen hoe zeer het innerlyk in de ziel stormt. Het verstand zelfs is somtyds min of meer bedwelmd. Verward zyn de gedachten, zonder orde de woorden; en, zoe dit gevoel den hoogsten trap bereikt, dan gaet het ons volgens de meesterlyke teekening, welke Eliphaz, in het boek van Job, aengaende het schrikkelyk-verhevene geeft.
‘Een fluistrend woord is stil tot my gekomen:
Myn oor vernam 't: het was een zacht geluid.
In de schrikuren der nachtgezichten,
In den tyd, als diepe slaep valt op den mensch,
Toen greep my vreeze aen en siddering;
Door al myn gebeente ging eene huivering.
Al myne haren rezen te berge.
Hy stond. - Ik kende hem niet.
Een schaduwbeeld was voor myne oogen.
Toen fuisterde hy my zachtkens in:
Hoe zoude een mensch regtvaerdig zyn by God? enz:’
Wanneer wy dit onderwerp nog dieper indenken, dan vinden
| |
| |
wy, dat het schoone op den vorm of de dedaente der dingen ziet, terwyl het verhevene van geene vormen weet.
Het schoone ziet op den vorm. En, als ik dit zeg, onderstel ik reeds, dat het schoone voorwerp beperkt, en binnen zekere grenzen besloten is. Zoo is het werkelyk. En even hierdoor is het, dat het schoone ons op eene zuivere of ongemengde wyze behagen moet. Het is namelyk allen zins begrensd, en daerdoor berekend voor ons verstand en onze verbeelding. Wy omvatten, omspannen, het zelve op ons gemak, door ons lagere kenvermogen, zonder eenig immengsel van onlust te gevoelen. Wegens het doelmatige van den vorm, schynt het voor onze oordeelskracht, vooraf reeds, afgepast te wezen.
Geheel anders met het verhevene. Hier kunnen wy geene grenzen, en bygevolg geenen vorm ontdekken. Vruchteloos slooft ons verstand zich af, om van het geheel des voorwerps een begrip te vormen. Vruchteloos vermoeit zich de verbeelding om de enkele deelen te zamelen. De wyduitgestrekte grootheid bespot de sterkste inspanning dezer beide krachten. Zoo zoekt het oog des reizigers vergeefs naer grenzen op de toppen der Alpen; en dat des zeemans, te midden van den oceaen.
Het verhevene laet zich, gelyk de nieuwe wysbegeerte leert, in twee soorten verdeelen; te weten, in het wiskundig en in het kracht-verhevene. Het eerste ziet op de grenzenlooze uitgestrektheid van eenig voorwerp; het andere op de kracht, welke door een voorwerp uitgeoefend, of althans door de verbeelding daeraen wordt toegeschreven. Door beiden, wordt het besef van 't oneindige in ons gemoed wakker gemaekt.
Maer hoe kan het verhevene den mensch behagen? Dat het schoone hem behaegt, is natuerlyk. Dit trouwens, gelyk wy zagen, is voor den mensch berekend. Maer het verhevene is niet berekend, noch voor zyn verstand, noch voor zyne verbeelding. Wyl de stam van het zelve oneindig is, kan geene maetstok het meten, geene spanne het omvatten. Het trekt, ja, den mensch aen; maer stoot hem ook weder beurtelings te rugge. Het schokt en beroert niet zelden 's menschen geheele ziel; gelyk de wateren des
| |
| |
oceaens door een' hevigen stormwind geschokt en beroerd worden. Hoe kan dan, vrage ik nog eens, het verhevene den mensch behagen?
Dat het verhevene ons behaegt - dit zal, denk ik, niemand willen tegenspreken. Ja, dit is een grondtrek der menschelyke natuer. Van hier het gretig opsporen van ruime gezichten, waer' oog geene grenzen vindt; het zoo moeijelyk, vaek zelfs gevaerlyk beklimmen der hemelhooge bergen van Zwitserland en Italië; de lust in het aenschouwen van steil nederhangende, verplettering dreigende rotsen; peillooze afgronden, brandende vulkanen; het vermaek in het zien van allerlei hagchelyke ondernemingen; het deelnemen aen alles wat de kunst vermag, om de majesteit der natuer, by mangel van onmiddelyke aenschouwing, aen de vlugge verbeelding te vertegenwoordigen. Van hier eindelyk wellust, welke zich op het ernstige gelaet van een' ieder teekent, by de betoovering van het hooge treurspel, uitgevoerd door personen, in smaek, gevoel, en talenten gelyk aen die rykbegaefde vrouw, (Zisenis) welke wy, als het grootste sieraed van den Amsterdamschen schouwburg bewonderden.
Ons behagen aen het verhevene klimt, naer mate van de meerdere krachten welke wy in een voorwerp meenen te huisvesten. Van hier ook, dat de werkzaemheid der hoogste magt, die wy Almagt noemen, ons zoo zeer verrukt, wanneer wy namelyk deze in korte woorden vinden uitgedrukt. In korte woorden, zeg ik, want de minste uitvoerigheid verdeelt en zwakt de aendacht en het gevoel. Wie herinnert zich hier de bekende plaets niet uit Mozes, door Longinus zelven bygebragt, en door bykans niemand der latere schryvers over dit onderwerp vergeten?
P. VAN HEMERT.
Over het verhevene.
|
|
Auteursrechtvrij