Nederduitsche tael- en letterkundige lessen voor school- en zelfonderricht

10. - Over den smaek.

Ik versta door smaek dat gevoelvermogen, hetwelk ons het schoone overal, daer het is, doet gewaer worden, en terstond van het leelyke onderscheiden.

[p. 169]

Houdt by deze definitie nu vooreerst alleen in 't oog, dat de smaek geene opsporing van het schoone, door redeneringen en gevolgtrekkingen van het schoone is. Zoo lang iemand nog verpligt is om zyne toevlugt tot de regelen van 't schoone te nemen, en die met de voorwerpen, over wier schoon en niet schoon hy oordeelen wil, te vergelyken, zoo lang heeft hy geen' gevestigden smaek. Het gevoel van iets onderstelt, 't is waer, des zelfs kennis, maer met deze kennis moet de ziel zoodanig doortrokken zyn, dat zy er, by hare gewaerwording van het schoone, zelfs niet aendenkt. 't Is als of ze by instinkt er toe vervoerd wordt, schoon ze inderdaed het licht volgt, dat de kennis in haer verstand verspreid heeft. En dan alleen noem ik het smaek, wanneer het oordeel, dat het gevoel voortbrengt, zoo vlug is, dat wy op dat oogenblik, niet alleen niet gewaer worden, maer zelfs moeite hebben om het van achteren op te sporen.

De ondervinding leert ons dat alle menschen dit gevoelvermogen niet bezitten, en dat er zich in de zulken, die het bezitten, een verbazend onderscheid opdoet tusschen de fynheid en volmaektheid van het zelve. Voor de eersten is het volstrekt onmogelyk immer eenen goeden smaek te kunnen verkrygen. Hun hart is met een te dik eelt overtrokken, dan dat er het schoone immer een indruk op zou maken. Zy gaen het ongemerkt voorby, dikwerf om het leelyke te bewonderen. Al bezaten zy hun geheel leven den besten leermeester in het schoone, nimmer zouden zyne verhevenste lessen hun een gevoelvermogen kunnen mededeelen, 't welk hun de natuer ontzegd heeft. De uiterste hoogte, die ze bereiken konden, zou deze zyn, dat ze met eenen yskouden syllogismus hier en daer het schoone zouden vinden, zonder in staet te zyn van het te genieten. By voorbeeld: de opvolging van dezen en genen regel brengt het schoone voort; die regelen zyn in dit gebouw, deze schildery, dit dichtstuk, enz., waergenomen; derhalve is het schoon. Indien nu de zulken ongelukkiglyk de lust bekruipt van kunstregters te worden, en eene onvermoeide vlyt hunne eerzucht ondersteunt, zoo dat ze geduld genoeg hebben om zich van al de regelen der fraeije kunsten en wetenschappen

[p. 170]

meester te maken, en dan, zonder gevoel, naer deze regelen uitspraek doen over de voortbrengselen van geniën, dan zyn ze in 't ryk van het schoone, wat de vorst in dat der planten is; zy verschoonen de gemeene en alle dagen te verkrygene gewassen, maer vernielen de fyne en keurige bloemen? Al wat werktuigelyk naer den regel is, keuren ze goed; al wat boven den regel, of zoo iets is, dat aenleiding tot een' nieuwen of tot verbetering van een' ouden regel kan geven, veroordeelen zy. Ik zeg: werktuigelyk naer den regel, en ik versta er door zulke voortbrengsels, die, zonder vernuft, zonder vuer, met een onnadenkelyk geduld, zoolang ontworpen, bewerkt, veranderd en honderdmalen weêr veranderd zyn, tot dat ze eindelyk in alles aen den opgegeven regel, dien men betrachten wilde, voldoen. Een groot gedeelte van de Hekeldichten en de art poétique van Boileau schynen my tot deze soort van produkten gebragt te kunnen worden. Ik erken, dat ze in zekere opzichten, hunne waerde kunnen hebben, maer men dulde, dat ik ze niet onder éénen rang met die van een' Corneille en soortgelyken schikke. Geloof my, ik ben er zeer voor dat men regelen betrachtte; alleen wil ik dat men met de ziel van den regel doordrongen zy, en hem niet werktuigelyk volge; want een van beiden, of de regel moet op het schoone uitloopen, of 't is een valsche regel, die, hoe eer hoe beter moet afgeschaft worden. Loopt hy op 't schoone uit, en heb ik in myn dichtstuk dat schoone bereikt, dan heb ik hem zeker betracht, naer zyn innigste oogmerk betracht; mist myn voortbrengsel het schoone, hoe zeer ik den regel gedurig voor myne oogen gehad heb, ik mag my verzekerd houden, dat ik aen de letter ben blyven hangen en de ziel van de zelve voorbygezien heb. Als ik bewegen wil, en, na my al de regels van het pathetieke voorgesteld te hebben, echter niet beweeg, dan is het immers zeker dat ik die regels niet begrepen heb? Maer, is het minder zeker, dat ik waerlyk den regel betracht, schoon ik aen den zelven in de uitwerking zelfs niet dacht, indien myn stuk tranen, onwillige tranen doet plengen, en elk, die het leest, hevig roert? De waerde van eenen kunstenaer bestaet daer niet in, dat hy de regels kenne en letterlyk betrachte, maer dat hy door

[p. 171]

middel van de zelve zyn doel, het schoone, bereike, en zoo ze hem hiertoe niet lyden, zyn ze hem een' nuttelooze ballast.

Naermate gy het schoone schielyker en duidelyker leert gewaerworden, naermate verbetert gy uwen smaek.

Schoonheid is zinnelyk gemaekte volmaektheid, of klaerder nog, de zichtbare gedaente der volmaektheid.

Naermate gy dus meer zichtbare gedaenten of kenmerken der volmaektheid kent; naermate gy er eene rykere verzameling van in uw geheugen hebt, omtrent alle voorwerpen die gy aentreft; naermate uwe verbeeldingskracht er zoodanig mede doordrongen is, dat gy elk nieuw voorkomend voorwerp er op de gemakkelykste en naeuwkeurigste wyze mede kunt vergelyken, en naer zyne juiste waerde goed of afkeuren; naer die eigen mate bezit gy schielyker en duidelyker gewaerwordingen van het schoone, of is, met andere woorden, uw smaek meer of minder waerlyk goed. Dan, wy hebben gezien, dat de volmaektheid in de wezens niets anders is dan de bekwaemheid om aen het doeleinde van hun bestaen te beantwoorden, en dus kunnen wy nooit de meerdere of mindere volmaektheid in een wezen ontdekken, zoo wy niet weten tot welk een einde dat eigen wezen bestaet.

Hieruit vloeit myn eerste middel ter verbetering van den smaek. Gy moet beginnen met naeuwkeurig de natuer te bestuderen, en daertoe alle wetenschappen in den arm nemen, die er u toe behulpzaem kunnen zyn. Uw natuerlyke smaek zal u somtyds voorwerpen doen ontmoeten, die u de gewaerwording van het schoone zullen geven. Laet dan nooit na naeuwkeurig op te sporen van waer die gewaerwording komt. Is ze redenloos by u, onderzoek dan het voorwerp dat ze in u verwekte.

Beproef of gy het doel van des zelfs bestaen kunt ontdekken, en zoo ja, of er zinnelyke kenmerken in het zelve zyn, dat het aen dit doelwit voldoen kan. Zoo gy die vindt, dan zult gy tevens vinden dat het juist deze zichtbare kenmerken der volmaektheid waren, die het vermaek, dat gy genoten hebt, in u verwekten. Bewaer dan, om er in het vervolg by soortgelyke voorwerpen gebruik van te maken, die kenmerken zorgvuldig in uw geheugen; maer wees

[p. 172]

op uwe hoede, dat gy van kenmerken, die gy in een deel van een geheel hebt waergenomen, nimmer onbesuisd tot de volmaektheid van 't geheel beslist. Een enkel deel kan zeer wel aen de bestemming, waertoe het by het geheel gevoegd is, zinnelyk voldoen, terwyl het geheel er aen mist door het gebrek der overige deelen. Ook kan het te zeer er aen voldoen, in betrekking tot de overige deelen, dat het juist daerdoor verduistert, en in dit geval verbreekt het de eenheid van 't geheel; behalve dat een deel, als een geheel op zich zelven beschouwd, zinnelyk volmaekt kan zyn, schoon het in betrekking tot het doel van 't geheel wanstaltig is. Dit alles zal zich nader ontwikkelen. Maer kunt gy, na alle mogelyke nasporing, het doeleinde, waertoe een voorwerp is, niet ontdekken; is er geen enkel zichtbaer kenmerk van volmaektheid op afgedrukt, en heeft het echter het gevoel van het schoone in u verwekt; geloof dan vry dat uw smaek hier bedorven is, en gy aen een te voren ingezogen vooroordeel blindelings gehoorzaemd hebt. Gy begrypt, dat ik op myne gelegde gronden doorspreek, dat namelyk de verbetering van dat gevoelvermogen, dat men smaek noemt, het gevoel vermogen zelf reeds onderstelt. Want voor iemand, die dit geheel mist, zyn myne middelen en zyne waernemingen van geene waerde. Hy zal ze altyd verkeerd gebruiken en toepassen.

Dan, ik wilde u mynen raed door een voorbeeld ophelderen.

Wy gaen beiden een' prachtigen tempel zien, welken wy honderd mael hebben hooren roemen. Een van des zelfs kolommen trekt terstond uwe en myne aendacht tot zich. Dat is schoon! roept gy uit, en ik zie dat gy waerlyk in eene kleine verrukking zyt, en dus het gevoel van het schoone inderdaed bezit; maer ik zwyg. Verwonderd over myne koele houding, vraegt gy my half gramstoorig, of ik die kolom niet schoon vinde? en ik beantwoord u met een nog koeler: neen! Een van ons beiden heeft nu zeker geen' goeden smaek, dewyl hy, of iets voor schoon houdt, dat het niet is, of het schoone daer het is, niet gewaer wordt. Onderzoeken wy dit stuk naer myn' opgegeven raed, en wy zullen terstond ontdekken aen wien van ons beiden de smaek hapert. De kolom is, in het afgetrokken beschouwd, zeker schoon; zy is keurig uit-

[p. 173]

gewerkt en bevallig uitgehold. Hare ongemeene dunheid verwekt het denkbeeld van een lief teêr meisje in my, - ook zie ik dat ze naer de ïoniesche proportie zal heeten. Maer nu vraeg ik u: waertoe staet deze kolom hier? want zy moet er noodig wezen of zy ontsiert den tempel. Gy antwoordt my: om het gebouw te schragen. Maer, ga ik voort, heeft de kunstenaer dan een denkbeeld van stevigheid en sterkte, of van bouwvalligheid en zwakheid met zyn gebouw willen verwekken? Wel dat spreekt van zelfs, hervat gy, van stevigheid en sterkte. - Maer hoe kan deze zuil dan ooit schoon heeten, onder dit gebouw staende en er een deel van uitmakende? Zy draegt het zinnelyk kenmerk van zwakheid. Zy is er geplaetst om het gevaer te schragen, en hare massiefheid alleen zou my tot een waerborg verstrekken dat ze volmaekt aen dit doel voldeed. Maer nu beef ik, zoo dikwerf ik naer boven zie, dat alles op myn hoofd zal nederkomen. 't Is waer, indien ze steviger zou zyn, moest ze veel van hare sieraden missen; dan het was de zaek des kunstenaers geweest om dit op eene andere wyze te vergoeden. Want zyn hoofddoel moest altyd geweest zyn om het geheel schoon te maken en nimmer de aendacht aen een deel afzonderlyk te kluisteren, dewyl dit de eenheid van het geheel verbreken moest. Hy had dus de schoonheden der deelen niet in bykomende sieraden, maer in hunne keurige evenredigheid tot het geheel moeten zoeken en dan zou hy niet te eenvoudig hebben kunnen zyn. Dus, myn vriend! - hoe schoon de zuil op zich zelve ook zyn moge, voor zoo verre zy tot dezen tempel behoort, is ze wanstaltig en leelyk, en uw smaek is reeds bedorven geweest, of gy zoudt dit opgemerkt hebben. Maer gy hebt de uitvoerigheid, de lengte van sieraden, hooren aenpryzen en niet begrepen, dat de eerste alleen eene verdienste zy, als de schoonheid van 't ontwerp haer voorgaet, en de laetste, als zy de uitwerking van het geheel vermeerdert. Of gy hebt het schoone, dat gy in een voorwerp opgemerkt hebt, zonder nadenken, zonder te onderzoeken of die beide voorwerpen wel tot dat eigen einde daer waren, op een ander voorwerp gaen toepassen, waer het niet hoorde. Gy ziet reeds, dat dit eerste middel, 't welk ik u opgeef, ryk is. Het sluit al de middelen

[p. 174]

om een gezond denkbeeld van eenheid, verscheidenheid, orde, overeenkomst enz. te krygen in zich. Zie hier eene Episode. Indien gy ze op zich zelve beschouwt, is er niets schooners uit te denken. Maer zy is in een heldendicht geplaetst, daer de dichter een zeker bepaeld doel mede gehad heeft, en daer ze enkel een deel van uitmaekte. Hoe zeer u de Episode nu op zich zelve bevalt, gy kunt geen uitspraek over hare waerde doen, zoo lang gy het geheele dichtstuk niet onderzocht hebt, het doel van den dichter niet kent, en de juiste betrekking niet weet, welke zyne geplaetste Episode tot het geheel heeft. Het oogwit van den Dichter is geweest, te vermaken, en ter bereiking van dit oogwit poogt hy de daed, die hy hiertoe gekozen heeft, zoo belangryk te maken als ze worden kan. Is nu de Episode geheel vreemd van de hoofddaed en breekt ze hierdoor de eenheid van het dichtstuk; trekt ze ontydig de aendacht van de hoofddaed af, door het belang meer of geheel aen zich te verbinden; verveelt ze door hare uitgestrektheid, die, in betrekking tot het geheel, wanstaltig is, dan zal haer de goede smaek, hoe schoon ze op zich zelve ook zyn moge, in dat Heldendicht, daer ze een deel van moet uitmaken, afkeuren; en, indien hy er reden van geven moet, zeggen, dat een deel van een geheel, 't welk een zeker doel bereiken moet, nooit schoon kan zyn, indien het naer zyne evenredigheid met al de overige deelen in evenredigheid niet mede werkt om dat doel te helpen bereiken; want houdt dit vooral in 't oog, de goede smaek kiest nooit zonder reden, en hy kan de reden altyd verdedigen.

Maer, zult gy mogelyk zeggen, kan dan iemand die geen' natuerlyken smaek hoegenaemd heeft, dezen weg niet met het eigen gelukkig gevolg inslaen, en eindigen met eenen even goeden smaek te verkrygen? - Geenszins, myn vriend! om de natuer op die wyze te bestuderen, dat men er de zichtbare kenmerken der volmaektheid uit verzamele, en de ziel zoodanig met de zelve doortrokken worde, dat zy tot elk vak der kunst een ideael van het schoone gedurig voor de oogen heeft, om er ieder voorwerp mede te kunnen vergelyken, en des zelfs schoonheid naer den juisten graed van gelykheid met haer ideael te bepalen, behooren

[p. 175]

verscheidene natuergaven die, zonder de kenen⁽¹⁾ van den smaek, nooit in een' sterveling gevonden worden; en welke mogen die kenen zelve zyn. Ik zal er u eenigen van opnoemen.

Vooreerst wordt hiertoe een vermogen vereischt om het gemakkelyke en moeijelyke sneller op te merken, en levendiger te gevoelen. Naermate men dit mist, zyn de fyne nuancen van het schoone voor ons verloren, omdat ons de kleine kenmerken der volmaektheid ontsnappen. Van hier dat het zachte schoone voor de menschen weinig aentrekkelykheid bezit; zy moeten sterker roerende voorwerpen hebben om bewogen te worden, en te kunnen genieten. Ten andere, zintuigen, die naeuwkeurig en teeder genoeg zyn om de geringste verschillendheid, en de fynste trekken, die aen elk voorwerp eigen zyn, waer te kunnen nemen en te onderscheiden, zoo wel als om de uitgebreidheid, de overeenkomsten, de omtrekken der deelen en die van 't geheel te kunnen bepalen. Want hoe wilt gy, dat hy, die een gering onderscheid in een voorwerp niet zien kan, het zelve opmerke en er den grond van schoonheid in een gelyksoortig voorwerp naer vaststelle?

Eindelyk, een geheugen, dat getrouw genoeg is om ons, tot in de kleinste byzonderheden, te binnen te brengen wat wy opgemerkt hebben, en eene verbeeldingskracht, sterk genoeg om ons het tafereel van afwezende voorwerpen, die wy eenmael gezien hebben, schielyk, juist, en levendig voor oogen te houden, ten einde er de voorwerpen, die wy dadelyk beschouwen, mede te kunnen vergelyken en er de geringste verschillenheid tusschen ontwaer te worden. Manquer de cette mémoire et de cette imagination, zegt een reeds aengehaeld schryver, c'est être dans le cas de manquer de modèle de beauté, lorsqu'il faudra juger du prix d'un objet qu'on dit être beau.

Als gy dit eerste middel zoo lang gebruikt hebt, dat gy u in

(1) Kenen, enkelv. keen beteekent eigenlyk kloof of spleet aen het bovenste einde eens dings, zoo als byv. graen of ander zaed in zyne eerste splyting als het begint te spruiten. Het woord wordt dus hier figuerlyk gebruikt in de beteekenis van kiem (germe).

[p. 176]

staet bevindt, u zelven altyd rekenschap van uwe gewaerwording te kunnen geven, en byna nooit meer het gevoel van het schoone ontvangt, zonder dat u, de hierop aengewende nasporing ontdekt, dat er het schoone waerlyk was, dan moet gy er een tweede middel byvoegen: de lektuer, namelyk, der Ouden, by die der beste hedendaegsche schryvers gevoegd, en zoo dit u doenlyk is, by de beschouwing der prachtige overblyfselen van de grieksche Beeldhouwkunde. Deze zyn in nadruk de navolgers der Natuer geweest, en de eerste hebben meer en beter gelegenheid gehad om de natuer te bestuderen dan wy hebben kunnen doen. Van hier, en niet door de minder noordelyke ligging hunner landen, hunne voortreffelyheid boven de nieuweren, vooral in de karakterkunde. Eenige zeer oordeelkundige aenmerkingen, die ik uit het werk van een' geleerden Engelschman aengeteekend heb, en u hier wil mededeelen, zullen u dit staven.

‘Het aendoenlykste gedeelte, zoo van de Geschied- als Dichtkunde (zegt hy), is dat gene het welk de karakters, zeden, en gevoelens der menschen best ontvouwt. Geschiedenissen, die in dezen opzichte gebrekkig zyn, mogen den landbeschryver, den krygsman, den geslachtbeschryver en den staetkundige eenige onderrigting geven; maer zullen nooit in den algemeenen smaek vallen, omdat zy geene hartstogt verwekken en geen medegevoel te weeg brengen. Dan, ik kan 't niet helpen, dat ik van gedachte ben, dat de personaedjes, die men in de nieuwe historie beschreven vindt, zeer weinigen uitgezonderd, eene styfheid en achterhoudenheid by zich hebben, die de groote mannen der oudheid, byzonder van Griekenland, niet schynen te hebben aengekleefd. Ik wil niet zeggen, dat onze geschiedschryvers minder bekwaemheid of minder vernuftigheid hebben; maer ik wil alleen zeggen, dat volksregeringen, gelyk die van het oude Griekenland, de eenvoudigheid der zeden, en bygevolg de kennis van des menschen geest gunstiger zyn, dan onze hedendaegsche alleenheerschingen. Te Athene en te Sparta gaven de openbare byeenkomsten, de openbare plegtigheden, zoo in 't Godsdienstige als in 't burgerlyke, en de andere instellingen die men zou kunnen melden, den

[p. 177]

burgeren vele gelegenheden aen de hand om met elkanderen wel bekend te worden. De groote mannen werden daer niet in paleizen en koetsen opgesloten; zy waren meest altyd in de opene lucht en te voet. 't Volk zag hen alle dagen, ging met hen om, en sloeg hunne handelwyze, zoo wel in de uren van uitspanning, als van bezigheid, gade. Themistocles kon elken Atheniënser by zyn' naem noemen; een bewys dat de groote mannen eene algemeene verkeering zochten. Geen trap van vernuft zal iemand vorderingen in de kennis van den mensch doen maken, zonder eene naeuwkeurige waerneming der menschelyke natuer in al hare verscheidenheden. Homerus, de grootste meester, die in deze kennis immer bekend geweest is, bragt zyn meeste leven met reizen door: zyne armoede en andere ongelukken waren dikwyls oorzaek dat hy van de geringsten afhing, terwyl zyne begaefdheden hem de vriendschap der grooten verwierven; zoo dat het geen hy van Ulysses zegt, te regt op hem zelven kan toegepast worden: dat hy vele staten en volkeren bezocht en de karakters van vele menschen kende: ‘Virgilius had de zelfde gelegenheden niet: hy leefde in een' geslepener eeuw, en verkeerde misschien te veel aen 't hof, of was mogelyk te bloode in zyn' wandel, en te teeder van gesteldheid, om de verscheidenheden der menschelyke natuer na te vorschen in die standen, waer zy in eene alleenheersching het zichtbaerst zyn, te weten: in den middel- en lageren rang. Moeten wy ons dan verwonderen, dat hy in het ontvouwen der karakters zoo ver by zyn groot voorbeeld te kort schiet? Shakespear verkeerde gemeenzaem met menschen van alle rangen en staten; zonder 't welk men, niettegenstaende zyne onbepaelde verbeeldingskracht, niet kan denken dat hy zoo wel geslaegd zou hebben in 't schetsen van elke soort des menschelyken karakters, van den geregtsdienaer af tot den monarch, van den held tot den kinkel toe. Groote wisselvalligheden des geluks gaven Fielding gelegenheid om zich met alle soorten van menschen te verbinden, uitgenomen die van den hoogsten rang misschien, welken hy zelden onderneemt af te schilderen. Swift's levenswyze is genoeg bekend; en men heeft my gezegd, dat

[p. 178]

Congrève zich menigmalen vermomd onder het gemeen vermengd, en geheele dagen en weken onder het zelve doorgebragt heeft.’ tot hier toe Beattie.

Dan, ik noemde ook de beschouwing en naeuwkeurige beoefening van de overblyfselen der Grieksche Beeldhouwkunde. Deze zullen u dat gedeelte der natuer naer 't leven vertoonen, dat door onze zeden en gewoonten aen uwe hardnekkigste navorsching ontsnappen moet. De buitengewoone geest en sierlykheid hunner gesteltenis en evenredigheden, die, gelyk de aengehaelde schryver te regt zegt, elk aenschouwer in 't oog vallen, zult gy nooit uit de natuer zelve leeren kennen, omdat zy nooit zoo naekt voor uwe oogen verschynt. De zeden van dien tyd, en de blakende zucht, die de Grieken voor het schoone hadden, zoodat zy er het betamelyke zelfs aen opofferden, gaven den kunstenaers van dien tyd eene gelegenheid om het naekte menschenbeeld te bestuderen, die aen de modernen mist. Het groot voordeel, zegt More, 't welk de kunstenaers der oudheid hadden van de leerscholen der speelstryden by te wonen, heeft men steeds aengedrongen, als de reden van hun uitmunten boven de hedendaegschen in 't stuk der beeldhouwkunde. Men verhaelt dat, behalve de gewoone oefeningen in de leerscholen, allen, die tot oogmerk hadden in de Olympische spelen te stryden, volgens zekere schikkingen verpligt waren zich een jaer openlyk te Elis te oefenen. De Beeldhouwers en Schilders vervoegden zich bestendig op die plaetsen, waer zy gelegenheid hadden om den welgemaektsten, bevalligsten, en sterksten onder de grieksche jeugd, bezig te zien in de mannelyke spelen, waerin de kracht van iedere spier zich vertoonde, alle onderscheidene werkingen verrigtte, en waerin het menschelyk ligchaem eene oneindige verscheidenheid van houdingen aennam. Door het gestadig betreden van zulk eene school alleen, veronderstelt men dat de kunstenaers een bezielder, met de waerheid overeenkomstiger, en bevalliger styl kregen, dan met mogelykheid kan ontleend worden uit de beschouwing der fraeije en gehuerde modellen in onze Akademiën.

Ik behoef u wel te herinneren, dat de vergelyking, tusschen de

[p. 179]

voortbrengselen der kunst en der natuer, eene grondige kunde in de menigvuldige veranderingen, die er in verschillende tyden op den aerdbodem voorgevallen zyn, veronderstelt. Het spreekt van zelfs, dat gy, om de kunststukken van elke eeuw te beoordeelen, de zeden en gewoonten van die eeuw kennen moet; zoowel als de verschillende landstreken daer ze uit genomen zyn. By gebrek aen deze kundigheden zoudt gy in uw oordeel vreeselyk struikelen kunnen. - Nu zoude ik u moeten aentoonen, waerom gy, naer myn oordeel, niet beginnen moet met de beoefening der Ouden en der beste nieuwe schryvers, maer met de natuer; doch wyl de redenen, die hier voor zyn, juist de voortreffelykheid van dezen weg, boven den anderen, waervan ik in 't begin van dezen brief gewaegde, voldingen, wil ik u vooraf den laetsten aenwyzen. Zoo gy uw' leeftyd aen de studie van het schoone niet kunt toewyden en echter uwen smaek begeert te verbeteren, zyt gy wel verpligt den laetsten alleen in te slaen.

Hy bestaet, in terstond de werken der beste kunstenaren, die sedert eeuwen de toestemming van 't menschdom gehad hebben, en nog hebben, in handen te nemen; de heerlyke voortbrengselen der uitmuntende schilders en beeldhouwers te beschouwen; en uit dezen een ideael van schoonheid te vormen, waernaer gy in 't vervolg alles beoordeelen zult. Ook hierdoor kunt gy 't zeer verre brengen, vooral zoo gy de kundigste gidsen raedpleegt over het al of niet schoone van het gene gy leest en aenschouwt. Zoo gy met een' Heyne de Eneade doordenkt, met een' Winkelman den Laöcoön bestudeert, zult gy uw gevoel voor het schoone zeker veel verfynen, en uwen smaek boven dien der meeste menschen verheffen. Dan, gy ziet wel, dat gy met dit alles toch maer eenen ontleenden smaek bezit. Gy houdt voor schoon, wat er die genen voorhouden, op wier oordeel en gevoel gy u verlaet; waer dezen missen, mist gy met hen, en hoe kan dit anders, daer gy het oorspronkelyke, de natuer, niet genoeg kent om met uwe eigene oogen de navolging mede te kunnen vergelyken? Want om zelve te oordeelen of de natuer getroffen is, moet gy de natuer kennen, anders is de vergelyking onmogelyk. Behalve dat gy, zonder de

[p. 180]

natuer zelve beoefend te hebben, nimmer de verschillende graden van schoonheid in een dicht- of ander kunststuk kunt bepalen, of aentoonen waerom de eene schoone plaets door de andere nog overtroffen wordt. Nog eens, wy hebben gezien dat een voorwerp schooner is, naermate er de volmaektheid zinnelyker van uitgedrukt is. Dus is de beschryving van den avondstond in Ovidius schoon, maer gene in Virgilius is nog schooner, dewyl ze nog zinnelyker is. Hoe wilt gy de juiste evenredigheid van schoonheid, waerin deze plaetsen tot elkander staen, nu ooit bepalen, als gy in de natuer der zinnelyke kenmerken, die de meerdere of mindere volmaektheid van een' avondstond aenduiden, niet kent? 't Is waer, gy hebt van uwe leermeesters gehoord, dat, hoe zinlyker de voorstelling in de poëzy is, hoe schooner. Dit zal u het zinnelyke van het niet zinnelyke doen onderscheiden, maer zult gy er 't fyne zinnelyke van 't grovere ook door onderscheiden kunnen? Zult gy niet veeleer aen het laetste den palm toekennen? En echter is de schoonheid van het eerste grooter, en de dichter die het in zyn stuk heeft weten te plaetsen, heeft de natuer zoodanig moeten kennen dat hem de kleinste zinnelyke nuancen, die de volmaektheid van een voorwerp aenduiden, niet ontsnapt zyn: en van dezen alleen heeft hy gebruik gemaekt, dewyl ze de grootere van zelfs onderstellen. Beproef hetgeen ik u daer zeg, aen de volgende beschryvingen van eenen schoonen avondstond. Zy dienen hier vry wel tot myn bepaeld oogmerk.

't Was avond, en de zon, gehuld met goud en stralen,
Scheen thans te Berseba ter westkim in te dalen,
Haer gloed te dooven in het middellandsche zout,
Terwyl ze nogthans met dat licht, dien gloed, dat goud,
En de eigen stralen aen de zelfde hemelkringen
Den morgen maekte in 't oog der tegenvoetelingen.
De maen vertoonde nu 't verzilverd aengezicht,
En troostte 't aerdryk met den weêrglans van het licht.
Een zachte dauw zeeg neêr op blaên en bloemenknoppen,
En baedde 't veld als in een zee van vruchtbre droppen;

[p. 181]

 

De wind viel in den slaep, ja 't scheen of zelfs natuer,

 

Gelyk een dienares, die op 't bescheiden uer,

 

Haer heer en meester wacht, en past op hare pligten,

 

Nu al haer dienst ook aen het aerdryk wou verrigten⁽¹⁾.

De andere luidt aldus:

Daer ryst het tintlend starrenheer!

En de aerde zwygt verbaesd,

't Gestarnte spiegelt zich in 't meer,

Waerop geen windje blaest.

't Is alles hemel wat men ziet;

Zelfs bergen vlugten heen.

't Verdorde blaedje schuifelt niet;

't Gestarnte spreekt alleen⁽²⁾.

Welk van deze beide beschryvingen vindt gy schooner? Beiden zyn ze zinnelyk; maer zoo gy alleen naer het voorschrift van uwen leermeester oordeelt, zult gy die van Hoogvliet verkiezen, niet om dat zy zinnelyker, maer grover zinnelyk is. Wie ooit eenen zomerschen avondstond gezien heeft, kent in de natuer alles wat Hoogvliet beschryft. Het valt terstond onder het gezicht. De zon, met goud en stralen omringd, zinkt aen de westerkim in zee, - zy schynt haren gloed in 't zout te dooven (ik zal hier geene aenmerkingen maken over herhalingen, die 't zelfde zeggen, wat de Dichter reeds gezegd had, zoo min als over verkeerd geplaetste figuren, dewyl dit thans niet tot myn doelwit behoort) - de maen vertoont haer liefelyk aenschyn, en troost het halve wereldrond over 't gemis der zon. Een zachte dauw zygt op bloemen en kruiden, en baedt het veld in eene zee van vruchtbare droppen. De wind valt in slaep en geheel de natuer staet als eene wakkere dienstmaegd, die op haren heer wacht, het aerdryk ten dienste.

(1) Hoogvliet, Abraham de Aertsvader.

(2) Van Alphen's cantate: de starrenhemel.

[p. 182]

Wat Hoogvliet in vele woorden zegt, drukt van Alphen in eenen enkelen trek uit, en deze trek zegt meer! Hoe veel zinnelyke kenmerken van de pracht en majesteit des starrenhemels had de Dichter hier kunnen opeenstapelen! maer zou hy iets treffender hebben kunnen zeggen, dan dat de aerde op de verschyning van het starrenheir verbaesd zwygt! Al de mindere bewyzen van majesteit zyn hier in opgesloten; myne verbeeldigskracht vult ze tot in 't oneindige aen:

't Is alles hemel wat men ziet;

Zelfs bergen vlugten heen.

Dit heet de natuer op de daed betrappen. Ik lees niet meer, ik zie hier den dommeligen, majestueusen avondstond zelven, - omdat hier juist de gewaerwording zinnelyk vertoond wordt, die wy by het aenschouwen van eenen schoonen avond in de natuer ondervinden en dit is zeker fyner zinnelyk, dan of wy er de voorwerpen zelve, die deze gewaerwording verwekken, in vonden.

't Verdorde blaedje schuifelt niet;

Hoe zinnelyk weêr! Indien de dichter gezegd had, dat het loof der boomen niet ritselde, dan zou hy de stilte van den avondstond reeds zinnelyk vertoond hebben, maer nu het verdorde blaedje zelfs niet schuifelt, dat door de minste ademhaling bewogen wordt, nu kon de stilte met geene mogelykheid sterker zyn. En gy ziet dat de Dichter zeer wel in de natuer opgemerkt had, dat de bewegingloosheid van een verdord blad een veel grooter bewys van stilte was, dan die van het overige geboomte.

De laetste regel is boven alle vergelyking schoon; alles is om 't gestarnte aengevoerd, en de plaets eindigt:

't Gestarnte spreekt alleen.

[p. 183]

Tot welk eene volmaekte eenheid wordt hier de verscheidenheid gebragt! Ik ben zeker dat gy dit met my gevoelen zult; ook betuig ik niets van de zelfde natuer te kennen, dat, wat de uitdrukking betreft, met deze regels vergeleken mag worden.

Thans meen ik tot myn onderwerp weêr te kunnen keeren, en de zaek, die ik in het begin van mynen brief wilde betoogen, met weinige woorden af te doen. Naermate de smaek grooter is in een man van genie, naermate zal hy minder feilen by zyne schoonheden voortbrengen. Dit moet u, indien gy de moeite genomen hebt van tot hier toe met my door te denken, reeds vry duidelyk zyn. Wy hebben gezien dat de genie alleen voortbrengt, en dat de smaek, schoon hy zelve niet kan voortbrengen, echter de eenige bevoegde regter over het schoone is. De genie, zegt Batteux, volgt de schoone natuer na, de smaek doet ons voelen of wy ze wel nagevolgd hebben. De Genie alleen werkende valt dikwerf in het reusachtige, zy maekt een misbruik van hare schatten; de smaek toont haer de juiste maet en plaetsing van alles aen. Hy leert haer kiezen en verwerpen, vermeerderen en verminderen. Maer niet alleen dat de smaek de genie terug houdt van feilen, die, behoudens de volle schoonheid, gemist kunnen worden; hy bewyst haer nog grooter' diensten. Hy leert haer van elke schoonheid, die ze voortbrengt, al die party trekken, die er met mogelykheid van te trekken is. Doch als de smaek ooit zoodanig het roer der genie zal zyn, dan moet hy op het nauwst met haer vereenigd wezen; zoo dat de genie in het voortbrengen den smaek hebbelyk volge, zonder zelfs bewust te zyn dat ze dit waerlyk doet. Want in het vuer der voortbrenging denkt, noch kan de genie denken, aen eenen eenigen regel, dien de goede smaek voorschreef. Indien zy het deed, zou juist daerdoor het kostelyke vuer, dat in haren boezem gloeit, uitdooven, en de hitte van hare verbeeldingskracht verflauwen. Maer als de smaek zoo volkomen met haer vereenigd is, dat haer al des zelfs regelen zoo eigen zyn, dat zy ze volgt, en altyd volgt, zonder er aen te denken, dan zal het leelyke, het minder schoone, haer zoodanig walgen, dat het in de vurigste oogenblikken harer werkzaemheid nimmer den toegang

[p. 184]

tot hare verbeeldingskracht zal winnen. Zy geeft zich dan aen hare streelende gewaerwordingen natuerlyk over, en daer het leelyke, ook zonder er op te denken, haer eene onaengename gewaerwording veroorzaekt, is het zeker dat zy het niet zal, noch kan voortbrengen.

FEITH.

Brieven over verscheidene onderwerpen.