Nederduitsche tael- en letterkundige lessen voor school- en zelfonderricht

[p. 75]

Vierde Tydvak.

De geschiedenis, van de vroegste tyden tot op onzen dag, bevestigt de waerheid dat een volk gedurende de verdrukking kiemen in zich opvat, die als in 't geheim ontspruiten, by de eerste gelegenheid opwassen en overvloedige vruchten leveren.

En welk volk op aerde zal daervan een klaerder bewys geven dan het Nederlandsche volk met zynen stryd tegen Spanje!........ welke omwenteling was grootscher, was edeler, door hare grondbeginsels, roemryker door hare daden, en schitterender door hare gevolgen!...

De Staet, om de Kerk te steunen, verdrukte het Volk.

Het Volk offerde zich zelven op, schudde het Juk van den verdrukkenden Staet af, en bevestigde zyne rust door de vryheid van geweten!

Ja, Spanje heeft het, by bloedig betaelde ondervinding, aen Nederland geleerd, tusschen Kerk en Staet verplettert men geen krachtig, en van aerd vry geboren Volk.

Jammer dat de heilzame gevolgen van dien langen en glorieryken reuzenstryd niet voor al de provinciën van Nederland even gelukkig gedeijen mogten. Men weet dat de zuidelyke streken zich van de noordelyke afscheidden, en nog lang het juk der dwinglandy droegen, terwyl de zon der vryheid reeds helder over de vereenigde Provinciën glanste.

De prins van Parma gaf, namens het Hof van Spanje, in Vlaenderen vry zyne edikten uit, waerby de Protestanten bevel kregen òf hunne geloofsbelydenis af te zweren, òf hunnen geboortegrond te verlaten.

Ho, het was een hartverscheurend zicht, het, van Natuer zoo ryke, bloeijende Vlaenderen, onder den klauw der dwinglandy afgemarteld, te beschouwen! Zes duizend gentsche familiën moesten hunne haerdsteden ontvlugten! Ook waren de straten van Vlaenderens Hoofdstad doodsch en eenzaem, de van oudsher beroemde merktplaetsen, waer voorheen het goud uit alle oorden des

[p. 76]

aerdbodems te samen vloeide, waren alsdan, door het vry opschieten van gras en kruiden, als in groote weilanden herschapen.

Alwie 't hart voor vryheid en onafhankelykheid voelde kloppen zocht eene schuilplaets in de ontvoogde steden der Vereenigde Provinciën, alwaer om zoo te zeggen, door de samenvloeijing van verstandelyke magt, de brandpunten der beschaving en verlichting gevestigd waren. Amsterdam, Haerlem, Leyden en Gouda waren de verzamelplaetsen der Rhetorykers en Poëten.

Onder de Rhetorykkamers, welke de vlaemsche uitwykelingen in de noordelyke provinciën stichtteden, schitterde voornamelyk de kamer ‘Wt levender jonste.’ De meest gekende Vlamingen, welke in dit gezelschap werkzaem waren en met de bloeijendste kamers van Nederland wedyverden, zyn: Karel Van Mander, Zacharius Heyns, Jan Colm en Abraham Koningh.

Als wy hier het vierde tydperk onzer lettergeschiedenis binnentreden, worden wy eerstvooral getroffen door drie namen, die ons tegenglansen, als stonden zy in gouden letters op de granietzuil der nederlandsche Eer te pronken, die namen zyn: Vondel, Hooft, Cats!

Dit roemryke driemanschap schittert aen den Nederlandschen Letterhemel even als een drietal starren, die hun licht op 't zelfde punt vereenigen; eventwel staen die drie geniën elk op zich zelve, elk is eene individualiteit.

Vondel, het Kind des Volks, met zyne krachtige verbeelding, met zyn uitstekend dramatisch gevoel, met zyne verhevene dichterlyke vlugt!

Hooft, de geleerde diepdenker, met zyne verfynde vormen!

Cats, de eenvoudige wysgeer, de treffende zedemeester, met zyne nooit geëvenaerde populariteit! -

Joost Van Vondel⁽¹⁾ den 17 november 1587 toevallig te

(1) J. Van Lennep, op de prachtige uitgave van 's Dichters volledige werken, schryft ook Van Vondel; anderen hebben Van den Vondel, Vondel kortweg, en anders geschreven. Het zal welligt met den naem des beroemden Mans gegaen zyn, zoo als met duizende nederlandsche namen, waervan de prefixe ‘van den’ tot van bekort werd. In die meening verkiezen wy Van Vondel.

[p. 77]

Keulen uit antwerpsche ouders geboren, volgde in zyne vroegste jeugd zyne ouders naer Holland. Het wordt thans algemeen voor waerheid gehouden dat hy het eerste schoolonderrigt te Amsterdam kreeg, alwaer zyne ouders kousenhandel dreven, en tot die klas van menschen behoorden, welke, vooral destyds, hunnen kinderen geene schitterende opvoeding gaven.

Het gemis aen grondig onderwys en verzorgde opvoeding kon eventwel, in den vurigen en diepgevoelenden knaep, de drift der poëzy niet lang onderdrukken; reeds in 1605, dus op achtienjarigen ouderdom, schreef hy verzen; het eerste stuk dat wy van hem bezitten is een Bruylofts reffereyn, het draegt geheel en al den stempel der Rhetorykers litteratuer; en, hadden wy er geene andere bewyzen van, de eerste schriften van Van Vondel zouden ons klaerblykelyk genoeg aentoonen dat hy zyne eerste letterwapens in de rhetorykkamers voerde. In 1611 bragt de brabandsche kamer ‘de Lavendelbloem’ zyn eerste dramatisch gedicht ten tooneele. Dit stuk, getiteld ‘Het Pascha ofte de verlossinghe der kinderen Israëls wt Egypten,’ is bombastig, gedwongen en vormloos, zoo als overigens al de rhetorykvoortbrengsels van dien tyd.

Eventwel verraedde het reeds al den dichterlyken aenleg, al het talent, waervan de uitstekende jongeling korts nadien zoo schitterende proeven gaf.

Het dramatisch gevoel had de overhand in de gansche zamenstelling van zyn genie; zyne godsdienstige overtuiging - vurig en woelig, zoo als de geest zyns tyds - deed hem, by voorkeur, bybelsche onderwerpen behandelen. Zyn Gulden winckel der konstlievende Nederlanders (1613) en zyn Vorstelyke Warande der dieren (1617) zyn, uit het eerste tydvak van Vondels letterleven, welligt de eenige stukken die noch dramatisch, noch godsdienstig zyn.

De groote Dichter was geheel en al de Man zyns tyds; al wat hy rond zich zag gebeuren wekte zyne ryke verbeelding, zyn vurig hart op. Zoo nam hy werkdadig deel aen de eindelooze geschillen welke alsdan de geesten en meeningen verdeelden.

Het voortreffelyke treurspel Palamedes is niets anders dan de uitboezeming van Vondels diepe verontwaerdiging over de strenge

[p. 78]

veroordeeling van Olden Barneveld. Het magistraet van Amsterdam had in het grieksch onderwerp gemakkelyk de inlandsche critiek erkent, en liet den grootsten der Amsterdamsche Burgers tot 300 guldens boet verwyzen, om den standvastigsten verdediger der nederlandsche vryheid te hebben durven wreken.

Onder de politieke godsdienstige werken staen, hoofdzakelyk als karakterschetsend voor den dichter, bekend: De Rommelpot van 't Hanekot (1627); de Medalie van den Gomariste (1630); een Otter in 't bolwerck (1630); de Roskam (1630) en de Harpoen (1630).

Omtrent dien tyd ondergingen de Rhederykkamers eene aenmerkelyke verandering, verbetering zullen wy zeggen; vooreerst werden twee der voornaemste versmolten, kortsnadien stichtte de Mec. D^r Samuël Coster zyne Academie, de regering vestigde hare aendacht op de openbare tooneelvertooningen, en liet eene schouwburg-zael opbouwen, die in 1638 ter plegtige opening gereed stond.

Nu werd eerst het genie van Vondel openbaerlyk erkend. Hem werd de eervolle taek opgedragen een nationael Treurspel voor de inwyding van het nieuwe schouwburg te vervaerdigen! en de Dichter schreef zyn overheerlyk stuk Gijsbrecht van Amstel, eene bladzyde uit de Geschiedenis van Amsterdam, waerin de schryver eventwel den historischen zin heeft verwrongen, om Vergilius, in de Verwoesting van Troije, te kunnen navolgen.

Vondel leerde latyn, toen hy meer dan dertig jaren oud was; hy vertaelde een aental stukken van Horatius, Ovidius en Virgilius. De herderszangen zyn wat hy, uit dien latynschen schat, het beste leverde.

Later studeerde hy het grieksch, en leverde overzettingen van Euripides en Sofokles.

Doch zyne oorspronkelyke werken overtreffen verreweg zyne vertalingen. Zulk genie kon niet aen banden liggen, het moest zich vry uitstorten, het moest op vleugelen van vrye verbeelding zweven!

De Rhynstroom; de Eeuwghety der Heylighe stede; de Kruisbergh; de Altaergheheymenissen; de Inwydinghe op het Stadthuys; en de

[p. 79]

Heerlyckheydt der Kercke zyn fraeije dichtwerken; doch, nergens is Vondel zoo schitterend Vondel als in de tooneelpoëzy, en wel voornamelyk in de bybelsche tooneelpoëzy! In Lucifer, by voorbeeld, daer is Vondel, zoo als de geleerde professor Hofdijk aenmerkt, ‘te gelyk de Schakespeare en de Milton van Nederland.’

Vondel heeft zeer weinig in proza geschreven; hier en daer eene voorrede by zyne Gedichten gevoegd. Zyn styl is zuiver, gansch nederduitsch, doch, in waerde niet te vergelyken met zyne poëzy.

Hy bragt in het geheel twee-en-dertig tooneelstukken, verscheidene godsdienstige, zege- en lierdichten van grooten omvang en eene menigte kleinere stukken, waeronder zyne geachte hekeldichten, voort.

Men vindt, in de algemeene Geschiedenis der Letteren, weinig voorbeelden van zulke vruchtbaerheid, gewis geene voorbeelden van zulken rykdom aen verscheidenheid.

Zie hier, tot proeve van 's grooten Mans verhevene, krachtige, dichterlyke tael, eenige brokken uit de Altaergheheymenissen:

Allengskens brack de dagh in 't oosten aen:
De morgenstar was noch niet opgestaen:
De leitsman⁽¹⁾ met zijn' broeder⁽²⁾ hiel in 't midden
De priesteren, vast aen met vierigh bidden;
Toen uit den schoot en hant en nuchtren⁽³⁾ mont
Der Engelen, een morgenlucht den gront,
Terwijl de dagh verdoofde 's hemels lampen⁽⁴⁾,
Quam zuiveren van ongezonde dampen,

(1) De leitsman, Moses.

(2) Broeder, Aron.

(3) Nuchtren, niets genuttigd hebbende, zuiver zyn.

(4) Lampen, sterren - lichten.

[p. 80]

 

En reinigen de lantstreeck hier ontrent.

 

Het ruischen suisde al voort, van tent tot tent,

 

En scheen gelijck een troostbô van hun allen.

 

Zy luisterden, tot datze hoorden vallen

 

Dien hagel, als kristal⁽¹⁾, van dack tot dack.

 

Al 't leger vloogh ter hutte uit; yder sprack,

 

Of riep vast: wat is dit⁽²⁾? Dan d'een, dan d'ander.

 

Zy zagen 't velt, gelijck met koriander⁽³⁾

 

En rijp bestroit. Het lagh er kleen en ront,

 

En tusschen rijp en daeudrop, en gezont,

 

En voedtzaem, juist van smaeck als bloem⁽⁴⁾ van terwe,

 

En honigh: noit droegh winter witter verwe.

 

De leitsman danckt den Vader, die in noot

 

Zijn kinders spijst, uit zijnen milden schoot.

 

Hy roept: waer zijn d'oproerigen gebleven?

 

De Hemel schaft ons voetsel om te leven.

 

Daer gaet terstont een danckbaer veltgeschrey

 

Al t'effens op; men huppelt, rey aen rey,

 

En zingt van vreught: wie kan zijn vreught bestieren?

 

Zy grimmelen op 't velt, zoo zwart als mieren;

 

En zamelen dien gragen morgenbuit,

 

En hemeloeghst. Al d'Englen kijcken uit

 

Het helder blaeu, en zien, hoe alle staeten

 

En sexe en oude, in 't hondert⁽⁵⁾ uitgelaten,

 

Vergaderen, in schotel, korf en kruick,

 

't Geen 's Hemels gunst hun schonck tot nootgebruick.

Men laet zich niet verdrieten lang te beiden,
Te zweeten, en te zwoegen, om het geen
Uitnemende is en dier en ongemeen.
Natuer om 't gout, 't volmaeckste der metaelen,

(1) Kristal, zoo doorschynend, zoo klaer als kristal.

(2) Wat is dit? Dus volgens de opvatting van het Hebr. Man. (Ex. XVI, 15.)

(3) Koriander, zeker welriekend zaed van de plant Coriandrum.

(4) Als bloem van terwe, enz. - Als koeken, met honing toebereid, of zoet oliegebak.

(5) In 't hondert, by hoopen.

[p. 81]

 

Te baeren, puert⁽¹⁾ het door de zonnestraelen,

 

En hijght, en gaet zoo lang in arrebeit.

 

Dat mengsel van volkome zuiverheit;

 

Dat evenwight van zuivere elementen⁽²⁾,

 

Aen een gegroeit, laet zich geen' schrick inprenten

 

Van tijt noch een, noch siddert voor den tant

 

Van roest noch zout noch eeck⁽³⁾: zijn taeie bant

 

Bezwijckt noch smilt⁽⁴⁾ in d'allergloenste hette:

 

't Behoudt zijn' aert: het weet van vleck noch smette,

 

En draeght het beelt van d'Eeuwigheit en Godt:

 

Nu raest het al om gout en 't goutgenot:

 

En schoon het leght zoo hellediep begraven,

 

Men acht het waert om zijn waerdy te slaven,

 

Te wroeten, nacht en dagh, en zonder maet,

 

Van aêr⁽⁵⁾ tot aêr, daer menigh 't leven laet:

 

Men laet om 't gout, min kostelijck dan 't leven,

 

Het lijf, van 't gout noit yemant weergegeven.

't Gezaeide graen lijdt onder d'aerde last,
En boven d'aerde, en worstelt, daer het wast,
Met regen, zon en vorst en schrale vlaegen:
't Wort dickwijls van een hagelbuy geslaegen;
Terwijl het bloeit, of in zijn airen schiet
En zwelt: het lijdt van mist en lucht verdriet⁽⁶⁾:
En schoon de zein⁽⁷⁾ het maeide op 't velt ter neder,
Noch worstelt het met wisseling van weder
En winden, eer het op den dorschvloer raekt:
Daer gaet het op een beucken, dat het kraeckt:
De vlegel spaert dan halm, noch kaf, noch koren:
De korenair wordt tot verdriet geboren.

(1) Puert, loutert, zuivert; het fransche épurer.

(2) Elementen. grondstoffen.

(3) Eeck, edik, azijn, in den zin van bytend.

(4) Smilt, smelt, verteert.

(5) Aêr, ader, doorgang van den erts.

(6) Lijdt - verdriet, wordt er door gekweld.

(7) Zein, zeissen, maeituig.

[p. 82]

 

Vier tijden gaen in arbeit van dees vrucht:

 

De herfst ontfangt het zaet; de winterlucht

 

De teere spruit; de lent de groene stelen:

 

De zomerzon begint den halm te gelen,

 

En kroont de vrucht, die 't leven onderhoudt,

 

Om 't blonde hooft, met eene kroon van gout,

 

Met strael op strael; noch moetze in 't ende lijden,

 

Dat 's maeiers vuist haer koom' met zeissens snijden;

 

Dat d'ackerman haer binde en slepe en torss';

 

De vlegel haer op 's huismans dorschvloer dorsch';

 

De wan haer wann'⁽¹⁾; de molensteen haer breke;

 

De voet haer knede, en 's ovens gloet haer steke

 

Op 't hooft, en sluit' de kruim in eene korst.

 

Zoo decktze op 't lest de tafel van den vorst,

 

En spijst en voedt de koningklijcke monden:

 

Zy stont op 't velt; nu wortze op 't hof gevonden:

 

Flus deckte haer de schuer en grove zack;

 

Nu deckt haer 't hofgewelf en gouden dack.

 

O edele air! Laet treffen, wat kan treffen;

 

Ghij neight uw hooft, om 't hooft om hoogh te heffen;

 

Laet hagelen, laet maeien, dorschen, slaen;

 

Ghij valt, om eens op 's konings disch te staen:

 

't Vernederen schijnt vruchteloos en deerlijck⁽²⁾;

 

Doch geeft in 't endt meer luisters aen het heerlijck.

Het grijs vernuft⁽³⁾ zagh niet den knoop t'ontwarren,
Hoe hier zijn zaet⁽⁴⁾ zou wemelen, als starren
Daer boven; schoon het lagh gebluscht⁽⁵⁾, gesmoort
In 't eenigh bloet⁽⁶⁾. Dit schijnt een donderwoort,

(1) Wann', wannen, schudden, zuiveren.

(2) Deerlijck, medelyden wekkend.

(3) Vernuft, van Abraham.

(4) Hoe hier zijn zaet, enz. Hem was de belofte gedaen, dat zyn zaed zoo ontelbaer zou worden, als de starren. (Gen. XV, 5).

(5) Gebluscht, gedoofd, vernietigd.

(6) 't Eenigh bloet, van Isaak.

[p. 83]

 

Een donderslagh: belofte en waerheit strijden.

 

God eischt een' moort: Natuer krijght medelijden

 

Met haere vrucht, en 't kinderslachtigh⁽¹⁾ lot.

 

Vijf zinnen gaen te velde tegens Godt,

 

En worstelen, drie nachten en drie dagen,

 

Terwijl hy klimt op 's Hemels streng behaegen

 

Ten offerbergh⁽²⁾; de zoon gelaên met hout

 

Op zijnen rugh; de vader, stram en out,

 

Met vier en zwaert⁽³⁾ tot opening van ader

 

En strot des kints, zijn hart⁽⁴⁾; dat zeit: mijn vader,

 

[O bitter woort! bezweeck de vader niet,

 

Toen hem die naem van vader 't hart doorstiet?]

 

Mijn vader, hier zijn vier en hout en banden;

 

Waer blijft het schaep, om op 't altaer te branden?

 

De vader schiet als uit een' bangen slaep,

 

En droom: mijn zoon, Godt zal het outerschaep

 

Bestellen⁽⁵⁾: en hy valt, vol strijts, aen 't bouwen

 

Van 't berghaltaer; en leght het hout, gehouwen

 

Ter offerhande, op 't outerplat⁽⁶⁾; en 't kint,

 

Hetwelck hy eerst de handen kruiswijs bint,

 

Op 't offerhout; en grijpt, met zoo veel krachten

 

Als 't hart noch heeft, het mes, om 't kint te slachten;

 

En ziende omher⁽⁷⁾ geen uitkomst, troost zich dan,

 

Dat Godt zijn bloet uit assche wecken kan.

 

Natuer aldus verweldight⁽⁸⁾, moet het geven⁽⁹⁾:

 

't Betrouwen had de vuist al opgeheven,

 

En afgeknipt den draet der liefste ziel,

 

t' En waer de stem⁽¹⁰⁾ het slachtmes tegenhiel;

 

Waer op hy 't hooft naer 't Engelsch aenschijn draeide,

 

En met een ram den eisch des Hemels paeide⁽¹¹⁾.

(1) Kinderslachtigh, dat het offeren van een kind vorderde.

(2) Offerbergh, Moris.

(3) Zwaert, offer - mes.

(4) Hart, voorwerp van liefde.

(5) Bestellen, bezorgen.

(6) Outerplat, vlak des altaers, bovendeel.

(7) Omher, om zich heen.

(8) Verweldighe, overweldigd, met geweld.

(9) Geven, opgeven, afstand doen.

(10) De stem, eens Engels.

(11) Paeide, voldeed, te vreden stellen. Nog geb. paeijen.

[p. 84]

Laten wy hier nog een paer hekeldichtjens volgen om van de snedigheid en kernachtigheid van Vondels geest te getuigen:

Mijn wensch behoede u onverrot,

O stock en stut, die geen' verrader⁽¹⁾,
Maer 's vrydoms stut en Hollants Vader

Gestut hebt, op dat wreed⁽²⁾ schavot:

Toen hy voor 't bloedigh zwaert moest knielen,

Veroordeelt als een Seneka⁽³⁾,

Door Neroos⁽⁴⁾ haet en ongenâ,

Tot droefenis der braefste zielen.

Ghy sult noch jaeren achtereen

Den uitgang⁽⁵⁾ van dien helt getuigen,
En hoe gewelt het recht dorst buigen,

Tot smaet der onderdruckte Steên.

Hoe dickwijls streckte ghy in 't stappen

Naer 't hof der Staeten stadigh aen

Hem voor een derden voet in 't gaen,

En klimmen op de hooge trappen;

Als hy, belast van ouderdom,

Papier en schriften overleende
En onder 't lastig lantpack steende.

Wie ging zoo krom gebuckt⁽⁶⁾, noit krom?

Ghy ruste van uw trouwe plichten,

Na 't rusten van dien ouden stock⁽⁷⁾,

Geknot door 's Bloetraets⁽⁸⁾ bittren wrock;

Nu stut en stijft ghy noch mijn dichten.

(1) Geen' verrader. Zinspeling op Oldenbarnevelds laetste woorden.

(2) Wreed, als tooneel der uitvoering van het wreede vonnis.

(3) Seneka, Lucius Annaeus Seneca, wysgeer, opvoeder van Nero.

(4) Neroos, den wellustigsten, wreedsten der Romeinsche Keizers.

(5) Uitgang, het levenseinde. Oldenbarneveld betrad, steunende op dat stokje, het schavot.

(6) Zoo - gebuckt, zoo zeer gebukt onder den last der jaren.

(7) Stock, grysaerd; geb. stokoud.

(8) Bloetraets, der vier-en-twintig regters die hem ter dood veroordeelden.

[p. 85]

Op het vertrek zyner excellentie Huigh de Groot van Amsterdam naer Zweden.

's Avonts daelt het hemels wonder⁽¹⁾,

Met zijn straelende aengezicht:

Maer de Groot, ons Hollants licht,

Gaet, helaes! hier 's morgens⁽²⁾ onder.

Hoe geluckigh is de nacht⁽³⁾

Die den dagh uit hem verwacht!

Hooft voltrok zyne studiën aen de Hoogeschool van Leyden en deed vervolgens eene reis in Italië. Vóór zyn vertrek schreef hy een treurspel ‘Achilles en Polyxena,’ waerin de dichterlyke aenleg, die in hem besloten lag, zich reeds veropenbaerde.

In Italië legde Hooft zich voornamelyk toe op de studie der zachtvloeijende en welluidende tael van die zuidelyke landstreek met haren immer zachten, blauwen hemel. Hy wilde de kloeke, soms ruwe vormen zyner nederduitsche moederspraek, door toepassing der italiaensche fynheid, matigen. Om dit te bewyzen schreef hy uit Italië eenen berymden brief aen zyne vrienden, de amsterdamsche Rhederykers, brief, waerin hy, zoo niet de mogelykheid de nederduitsche tael te verzachten, althans zynen verwonderlyken voortgang in de dichtkunst bewees.

By zyne terugkomst in het beminde vaderland (1602), schreef hy zyn Herdersspel ‘Granida.’ Als gedicht is het goed, maer het is zeer gebrekkig van plan.

Hooft, die tot eene invloedhebbende familie behoorde, en eene allen zins verzorgde opvoeding genoten had, werd Drost van Muyden genoemd, eene waerdigheid, die vroeger alleen aen Edellieden werd vergund.

Daer schreef hy eerst zynen Geraerd Van Velzen, die, als treur-

(1) Wonder, de zon met hare lichtende stralen.

(2) 's Morgens, toen De Groot vertrok.

(3) Nacht. Zweden, waer de beschaving minder gevorderd was.

[p. 86]

spel, onvolmaekt maer, als gedicht, overheerlyk mag genoemd worden. Zyn Baeto, oft oorsprong der Hollanderen voldoet beter aen de regelen van het treurspel en is in even krachtige, even schilderachtige verzen geschreven.

Wy meenen eventwel dat Hooft in het kluchtspel beter geslaegd is, dan in het eigenlyke treurspel. In zyn Warenar met de pot - voor den grond naer Plautus Aulularia gevolgd - is hy minder oppervlakkig, meer aenschouwelyk; hy grypt vaster in de waerheid van het wezenlyke leven.

Doch, in de ligte poëzy, voornamelyk in het Lied, heeft Hooft meer uitgemunt dan in zyne dramatische gedichten; en dan nog hangt zyn grootste roem aen zyne prozaschriften, dan nog wordt Hooft in grootheid neven Vondel gesteld, omdat hy schryver is van het wereldberoemde en onsterfelyke Boek ‘De nederlandsche Historiën!’

Welligt is nooit iemand met een' auteur, door studie, beter bekend geworden dan Hooft het met Tacitus was. Welligt is nooit een moderne schryver een' ouden classiker naderby gekomen dan Hooft, in keurigheid, kracht, en vormen, naby Tacitus gekomen is!..... Hy zelve moet ergens getuigen Tacitus twee-en-vyftig mael gelezen te hebben.

Vóór de uitgave zyner Nederlandsche Historiën, had hy reeds twee proeven, doch minder gelukkig, in het geschiedkundige vak geleverd, namelyk: Het leven van Hendrik den Groote en De Rampzaligheden der Verheffinge van den huize van Medicis. Eerst na de uitgave zyner Historiën werd zyn roem bevestigd, en verkreeg hy den eerenaem van: Nederlandschen Tacitus.

Hooft leefde gelukkig op het Muiderslot, of, volgens de benaming des tyds, op ‘'t hooge huys van Muyden.’ Dit aengename verblyf was de vergaderplaets van al wat er in den omtrek verstandigs en kunstryks was. Koning zegt dat het huis te Muiden, nu eens in een' tempel der wetenschappen, dan in dien der kunsten, en dikwerf in beiden tevens herschapen was. Vondel, Huygens, Barloeus, Vossius. Mostert, Reael, Coster, Jan Vos en anderen waren de priesters - Anna en Maria Tesselschade Visschers, en Francisca Duarte,

[p. 87]

eene uitnemende zangeresse, de priesterinnen in dezen heiligen tempel, en vormden te zamen den Muidekring.

Wy willen hier, opdat men over 's Mans styl kunne oordeelen, een paer staeltjens, een in rym en een in onrym, opgeven. Daerna zullen wy over zyne tael, in vergelyking met die van Vondel, spreken.

Liedt.

Sal nemmermeer gebeuren my dan nae dese stondt,
De vrientschap van u ooghen, de wellust van u mondt?

De vrientschap van u ooghen, de wellust van u mondt,
De jonste van u hartgen dat voor myn open stondt?

Soo sal ick nochtans blyven u eeuwich onderdaen,
Maer myn verstroyde sinnen wat sal haer annegaen?

Mijn sinnen moghen swerven de leyde langhe tijt,
Nu zy, mijn overschoone, zijn u, haer leydstar, quijt.

De schoone borst tot tranen, ten bate gheen bedwangh,
De traentgens rolden neder van d'een en d'ander wangh.

De schoone traentgens deden meer dan een lacchen doet,
Al in zijn hoochste lijden zy troosten zijn ghemoet.

Vrouw Venus, met haer starre thans claerder als de Maen,
Bespiede de vryagie en sach 't mirakel aen.

- ‘En hebben teere traentgens’ seyd zy, soo groote cracht?
‘Waerom en is het schreyen niet in der Goden macht?’

De traentgens rolden neder, maer de Godinne soet -
‘Bey liever soud ick schennen, zeg zy, mijn roosenboet.’

En eer zy kond ghedooghen dat yemandt die vertradt,
Ving zy de laeuwe traentgens in een coel roosebladt.

[p. 88]

 

- ‘Wat gheef ick om mijn roosen, oft maecsel van mijn crans?

 

Ick sal gaen maecken perlen van onghemeene glans.’ -

 

 

 

De tranen wierden perlen soo rasch haer 't woort ontging,

 

Die zy met gout deurboorde en aen haer ooren hingh.

 

 

 

De blancke perlen hielen de crachte van 't gheween,

 

En doen nog in den hemel dat zy op d'aerde deên.

 

 

 

Als Venus in den spieghel haer vint met dit cieraet,

 

Zy wenscht gheen toeverrieme noch cranse tot haer baet.

Willem I.⁽¹⁾

‘De zwaerigheden, waerin wy door strydend verstand, nopende den Godsdienst en de regeeringe, vervallen zyn, hebben my menigmaels verschrikt, met den genaekenden onderganck van een volk, wiens lof boven dat van alle volken, door de getrouwheit t' zijnen Landsheeren, uitmunt; en aen 't welk mijn hart zich soo seere verknocht voelt. Maer mijn oordeel, over een stuck van soo groot eenen nadruk gereedt te hebben, dacht mij te hoogh geoordeelt van mijnen ouderdom en ervaerenis. Nu wordt, soo jonck als oudt, door noodt en plight, geprest, om den struykelenden staet op 't spoedighst de handt te loopen bieden, en alles te helpen stieren, tot soo deughdelijk een eyndt, als Gods glory, de voorspoet en eere des meesters, nevens de verlichting der goede gemeente. Weshalven ick langer niet leedigh staen kan van 't mijne tot de zaek, en vooreerst te zeggen, dat niemand 't geschil, nieuwelinx gerezen onder ons in geloofspunten, soo seer benieuwen moet. Hoe kond het min, in een landt, daer, geduerende de laetste oorloghen, soo te velde, als in de bezettingen, d'openbaere preeke van 't aenstootelyk verstand is toegelaeten geweest; gelijk men die jeeghenwoordelijk heeft moeten inwillighen? Verscheidenheit van godsdienst heeft, van den beginne der weereldt af, aen meenigherley oord in zwang gegaen: ende waer veeleer vreemdt, dat soo veele en soo wijdt verspreide heerlykyen, als die van zijne Majesteit, in deezen eene lijn trokken. - Mêvrouw de Landtvooghdes heeft onlanx oorbaer verstaen, den toom der regeeringe, in 't stuck van 't geloove, te vieren: d'ervaerenheit haer werk voor goedt opgenomen. De waepenen zijn gestaekt, het morren gemindert, en alle onrust hadd' uit, zonder de versche geruchten

(1) Nederl. Historiën, III. B; bl. 116-118.

[p. 89]

van krijghswerving. Dit is 't geen, dat d'Algemeine, dit, dat bezondere Staeten behooren den koonink in te scherpen, om te neemen den wegh, t'onser behoudenis leydende. 'T geweldt te werke stellen, waer vergif in de wonde wrijven, 't vuer der hevigheden opstoken, en 't volk tot in 't gebeente verbitteren, dat beter verzoet, bekoelt en verzacht diende, teeghens de komste Zijner Majesteit; op dat men zich alsdan, zonder gesteurt te worden van eenighe beroerte, tot het verhandelen van zoo hoogh en wichtigh een' stoffe beleedighen⁽¹⁾ moghte. - Voorwaar om den wegh voor soo groote en maghtighe zwaerigheden optedelven, vertoont zich geen naeder wegh, dan zekere plaetsen, tot vrije oeffening van godsdienst, uittezonderen: oft al den geenen, die, hooge rechtspraek hebbende, deeze vrijheit begeeren, die te laeten geworden; en dezelve te weeren, daer men niet mede gedient is. - Men roept wel, dat dit een bezwaerlijk werk voor 't gewisse zou vallen, maer hoe veel bezwaerlijker waer' het, voor een vroom gemoedt, den welstandt van dus waerd een Vaderlandt te verreukeloozen, de poort aen alle gruwelen te oopenen, en 't bloedt als beken te doen vloeijen zonder eenighe zekerheit van de gewenschte uitkomst? Wat inwendigh wroeghen doch kan hem grootelijx ontstellen, die dezen wegh niet in gaet, dan om een arger te schuwen, en met den tijdt alles te rechte te helpen? Want geen ander raedt schiet 'er over, om de luiden tot beken hunner dwaelinghe te brengen, dan 't wel leven, en leeren der geenen, die daertoe gehouden zijn. In dezer wijze, niet door domme kraft (kracht), heeft men de voornaemste ketterijen der weereldt uitgeroeyt, en moeten alle gezintheden versterven, die uit Gode niet zijn. -’

Krachtigeren nederduitschen styl zal men gewis nergens aentreffen! Met meer nadruk is het niet mogelyk te spreken of te schryven. - By het onderzoek van die enkele brok, onder duizenden even uitmuntende brokken, zal het ons niet verwonderen dat men Hooft den eerenaem van Nederlandschen Tacitus hebbe toegekend.

Wat nu eigenlyk zyne Tael betreft, daerop is welligt nog al iets af te wyzen. Hooft wilde volstrekt de nederduitsche tael op de latynsche schoeijen; hy verwrong, verkrachtte de tael, en zette haer aldus eene zekere stroefheid by, die haer voor ieders oogen moet ontsieren. Vondel, minder geleerd dan Hooft, kende beter de tael van het nederlandsche volk; hy was het Nederduitsch geheel en

(1) Niet beleedigen - kwetsen; maer in den zin van onledig houden.

[p. 90]

al meester, en zyn krachtig genie gaf hem de middelen aen om uit zulk eene ryke tael al den rykdom te putten.

Vondel, men mag 't vry zeggen, heeft de tael van haren hinderlyken rhetorykalen vorm ontdaen, en haer tevens al de sierlykheid en juistheid bygezet, waerdoor zy tot hare volkomenheid moest gebragt worden; by zoo verre dat de wysste onzer hedendaegsche taelbeoefenaers den Vondel van de xvii^de eeuw nog tot leermeester uitkiezen. Vondel is deftig, krachtig, mannelyk en tevens verstaenbaer, eenvoudig en zuiver.

Ypeij, Vondel by Hooft vergelykende, merkt, met zyne gewoone oordeelkunde, het volgende aen:

‘Voor gewoone lezers is de styl van Vondel de beste, de regtst geschikte, en ter bereiking van het doel des schryvers, het nut van 't algemeen, de meest gevorderde. Lezers, daerentegen, van hoogeren aenleg zuigen uit den styl van Hooft meer mergs en kracht. Hun geest wordt er sterker door gevoed, hun verstand er spoediger door overtuigd, en hun gevoel er levendiger door aen het werken gebragt. Gemakkelyk laet zich dus de vraeg beantwoorden, wie van beiden ons in zynen styl dan wel het best model heeft bezorgd? In de meeste betrekkingen, zoo als het schryven van vertoogen, verhandelingen, enz., verpligt ons het gemeen belang meer Vondel te volgen dan Hooft. In andere betrekkingen, daerentegen, zoo als in redevoeringen voor een geletterd gehoor, in levensbeschryvingen, in geschiedschriften, enz., doet men beter, zich den styl van Hooft, mids zich van de hier voor opgemerkte gebreken, (styfheid, stroefheid, gezochte vormen), die in den zelven zyn, onthoudende, meer of min, naer den aerd der zake, ten voorbeelde te stellen.’

In het begin van dit hoofdstuk gewaegden wy van een driemanschap dat, als een drietal starren, aen den letterhemel van Nederland glansryk flikkert. De derde star straelt ons thans helder lichtend voor de oogen.

Wy bedoelen den populairen Jacob Cats!

Was Hooft de nastrever van Tacitus; Vondel die van Virgilius;

[p. 91]

zoo moet Jacob Cats een waerdige navolger van Ovidius genoemd worden.

Hem de hoedanigheid van populair, in den vollen zin des woords, toekennen, en hem waerdige volger van Ovidius noemen, is zoo veel als zeggen dat Cats, voor tael en styl, met zyne twee roemryke tydgenoten niet kan of mag vergeleken worden. Cats is de Man der eenvoudigheid, de Man der volksphilosophie, de Dichter der Natuer, de diepe Menschenkenner, de grootste onzer Zedenmeesters!...

En met welk gemak schreef hy! Welk onderwerp, hoe nietig, lag buiten het bereik zyner eindelooze verbeelding; waeraen wist hy geene dichterlyke vormen, geene ryke hulselen te geven! welke stoffen van huislyk, van algemeen levensbelang heeft hy niet behandeld! en wie lezer heeft zich met een gedeelte van 's Mans diklyvige boeken kunnen vergenoegen, wie heeft zich by den ganschen schat van den schatryken volksdichter niet willen verlustigen! Cats was geheel en al Nederlander, daerom had Nederland hem zoo lief. Van zulk eene populariteit, als hy er genoot, kan men geen tweede voorbeeld aenhalen. In de algemeene erkenning des volks, stond hy verre boven zyne twee tydgenoten. Vondel schonk een exemplaer van zyne Altaergeheimenissen aen den bischop van Mechelen, en deze, den dichter willende aenmoedigen, zegde hem: ‘werkt yverig voort, gy kunt nog wel eens Cats evenaren.’

Jacob Cats werd geboren te Brouwershaven in 1577 van begoede ouders, deed te Leyden zyne studiën in de regten, verbleef eenigen tyd te Orléans en wydde zich al vroeg aen de beoefening der poëzy. Het Leerdicht werd hem, door zyne natuerlyke denkbeelden, als geliefkoosd vak aengewezen. Van 1618 tot 1625 schreef hy zyne Sinnebeelden, de Maegdenpligt, de Herdersklaght, de Selfstrydt, Het tooneel der mannelycke achtbaerheyt en het Houwelyck.

Die vruchtbaerheid moest des te meer verwonderen daer Cats zich niet uitsluitelyk op het beoefenen der poëzy mogt toeleggen, hy nam beurtelings verschillige en gewigtige staetsbedieningen

[p. 92]

waer. In 1621 werd hy pensionnaris te Middelburgh benoemd; in 1625 nam hy de zelfde betrekking te Dordrecht waer, in 1627 werd hy als gezant naer Engeland gezonden en eindelyk in 1636 tot den post van Raedspensionnaris van Holland verheven.

In 1634 verscheen zyn merkwaerdig werk, getiteld: 's Werelts begin, midden en eynde, besloten in den Trou-ring. Zyn Houwelyck wordt voor het beste zyner werken gehouden. Zyn Spiegel van den ouden en nieuwen tyt verscheen in 1635. Vervolgens leverde hy Ouderdom en Buytenleven; Hofgedachten; Invallende gedachten; Dootkiste voor de Levendigen; Afbeeldinghe van het Houwelyck; Gedachten op slapeloose nachten, en Tachtigjarige Bedenckingen. Zyn laetste voortbrengsel was zyn Twee-en-tachtigjarigh leven.

Voorwaer, zulk een letterschat is geene kleinigheid! Men heeft Cats wel eens, en gewis niet gansch ten onrechte, beschuldigd van langdradigheid, en overtolligheid van beelden; 't zy zoo; doch, ontegensprekelyk blyft het, dat zyne geringe gebreken door zyne menigvuldige schoonheden zoodanig overschaduwt zyn, dat men het gebrekkige gereedelyk ongemerkt laet.

Zyne tael is, zoo als wy hiervoren zegden, in geene vergelyking te brengen met die van Vondel, nog minder met die van Hooft. Cats had den ganschen toon van het volk aengeslagen; hy was, zoo als men thans zou zeggen, minder hollandsch, meer vlaemsch.

Men oordeele over tael en styl:

Mijn geest die is geheel bedruckt

Om seker droef geval:

De doot heeft van my wegh-geruckt

Dat my was lief getal:

Een jonge musch, een vrolijck beest,

Dat was tot my gewent,

Dat was in mijnen jongen geest

Al vry wat diep geprent.

[p. 93]

 

Het kwam my springen op den schoot,

 

Het dronck uit mijnen mont,

 

Het sjirkte, 't scheen het eischte brood,

 

Totdat het spijse vondt:

 

Dan scheen 't eens of 't my bijten wou,

 

Soo vinnigh quam het aen,

 

Maer 't beestje, dat had straks berou,

 

Sijn gramschap was gedaen.

 

 

 

Het weligh dier, die soete musch,

 

En zocht maer enckel spel,

 

Sijn beet veraêrde in enckel kus,

 

Dat greyt my byster wel,

 

Maer siet nu is het beestje doot,

 

Ach, wat een groot verdriet!

 

De lust en vreugde van mijn' schoot,

 

Die is nu gansch te niet.

 

 

 

Nu vrijsters! die dit aerdigh dier

 

Voor desen hebt gekent

 

Ik bidde komt te samen hier,

 

Sijn tijt, die is volent:

 

Komt hier, gespelen! komt toch ras,

 

Komt ieder uyt sijn wijck;

 

Pluckt maegdepalm en bloemgewas,

 

En ciert het kleine lijck.

 

 

 

Het beestje, dat my vreugde gaf,

 

En moet niet sonder kruyt,

 

En moet niet dalen in het graf,

 

Dan met een soet geluyt:

 

Doch maeckt sijn graf niet in de kerck,

 

Maer buyten in het groen,

 

En set een vaersjen op de serck'

 

Gy sult my vriendschap doen.

 

 

 

Gaet, segt nog aen de keuckenmeyt,

 

Dat sy naer de oude wijs,

 

Dat sy ons soete pap bereyd,

 

En dat van enckel rijs.

[p. 94]

 

Gaet, roept er al de kinders by,

 

De kinders hieromtrent;

 

Dat ieder ete van den bry,

 

Die 't beestje heeft gekent.

Leent oiren, Hollandts volck. Het stuk dat wy beginnen
Is weert om in te gaen tot uwe diepste sinnen,

Wy toonen hoe de Kerck, die God op aerden bout,

En hoe een reyne ziel met haeren Schepper trout,

Een stuck van diep geheym, naer weerde noyt beschreven,
Een stuck dat open doet den in-gangh van het leven,

Een stuek, een wonder stuck, dat na den rechten aert

Geen mensch, maer Godes geest, de menschen openbaert,

Ick hebbe, door den lust van dichten aen-gedreven,
Ten dienste van de jeught by wijlen yet geschreven,

Maer wat is van de mensch! By groen en heylsaem kruyt

Daer schiet al menighmael een dorre netel uyt.

Hier gaetet anders toe, hier mach de ziele rusten,
Hier brant een vierigh hert alleen in reyne lusten,

Hier is de ware trou, de rechte bruyloft feest,

Niet voor het weligh vleesch, maer voor een reynen geest.

Doch eer wy vorder gaen, soo laet ons neder-knielen,
En storten voor den Heer de krachten onser zielen,

En roepen om behulp. Want even sonder hem

Soo ben ick maer een romp, een wesen sonder stem,

O, die het eeuwigh bond hebt met den mensch gesloten,
En met u suyver bloet u Tortel-duyf begoten,

God-Soon en ware Mensch; koom heylight myn verstant

Tot my dit killigh hert in vollen yver brant;

Wilt door een hemels vier myn sinnen swiftigh maken.
En met een reyne kool myn stomme lippen raken,

Wilt my geheel ontdoen van dit ellendigh vleys,

Om dat ick uwen lof mach roemen na den eysch.

Wilt al wat aerde smaeckt uyt myn gewrichten drijven,
Ten eynd' ick u geheym na weerde mach beschrijven,

Doch gunt my boven al dat ick op vasten grond,

Mach voelen in den geest de kracht van u verbont,

[p. 95]

 

Mach voelen uwe gunst, en dan myn vorder leven

 

Tot uwen dienst alleen mach willigh over-geven,

 

Mach anders niet bestaen of brengen aen den dagh

 

Als dat u hoogen naem ter eeren dienen mach.

 

Eer datter eenigh mensch op aerden was geboren,

 

Hadt God syn lieve Bruyt voor eeuwigh uyt-verkoren,

 

En eer men uyt de Son of hare stralen sagh,

 

Stont by hem vast geset de groote bruylofs-dagh.

 

Doch 't is noch even-wel hier mede soo gelegen,

 

Dat God het stuck beleyt door wonderbare wegen;

 

Hy gunt syn hooghsten troost syn diepste liefde niet

 

Als naer een langen tijt; en door een groot verdriet.

 

Wat heeft de lieve Bruyt aen alle kant te lijden!

 

Wat heeft een reyne ziel op aerden al te mijden!

 

Want schoon by wijlen rijst een blyde sonne-schijn,

 

Hier is van stonden aen al weder nieuwe pijn.

 

Des hemels reyne min heeft oock haer droeve klachten,

 

Haer jammer, haer gequel, haer sware na-gedachten,

 

Haer innigh ziel-verdriet, haer prangen in den geest,

 

'Tis hier, 'tis over al, wie liefd' die is bevreest.

 

Hoe dickmael is de Bruyt met grooten angst bevangen,

 

En voelt een droevigh nat haer rollen op de wangen!

 

Hoe dickmael is de Bruyt benaeut tot in de ziel!

 

Soo langh sy wort verruckt in dit onrustigh wiel;

 

Hoe dickmael is de Bruyt, door harde sinne-vlagen,

 

Als buyten haer gevoert en elders wech-gedragen;

 

Hoe dickmael is de Bruyt verwonnen in den noot,

 

En voelt in haer gemoet als prangen van de doot:

 

Die Lely is geplant te midden in den doren,

 

Daer staetse menighmael en schijnt geheel verloren,

 

Die roose groeyt gestaegh in eenigh eensaem dal,

 

Daer vocht van traenen vloeyt en enckel ongeval;

 

De Rê is langh gewent te dolen op de bergen,

 

Daer haer meest alle dagh de felle bracken tergen;

 

Het Schaep wort van den Wolf geduerigh na-gejaecht

 

Soo dat het even-staegh tot synen Aerder klaeght;

 

Die soete Tortel-duyf moet woonen in de rotsen,

 

Terwijl haer overal de felle jagers trotsen;

 

Die fackel wort gestaegh gegeeselt van den wint,

 

Soo datse nimmermeer haer licht in stilte vint.....

 

Ick ben een dorren halm, een damp, een ydel kaf,

[p. 96]

 

Ick helle langen tijt, ick syge naer het graf.

 

Ick ben een nietigh dingh nu dichte by 't verrotten,

 

Ick ben gelyck een kleet bevochten van de motten,

 

Ick snelle na den kuyl, en na de leste reys,

 

En gae met grooten haest den wegh van alle vleys,

 

En schoon ick dit gevoel, waerom sal ick vertsagen?

 

Waerom myn angstigh hert hier over leggen knagen?

 

Ick wetet voor gewis dat myn Verlosser leeft,

 

En dat hy volle macht van alle sielen heeft,

 

Ick wetet voor gewis, hy sal mijn stof verwecken,

 

En met haer eygen huyt myn leden over-trecken,

 

Ick weet, hy sal het rif, dat in het duyster lagh,

 

Eens stellen in het licht en brengen aen den dagh,

 

Ick weet my sal geen doot, of duyvel weder-houwen,

 

Van God, myn eenigh heyl, met oogen aen te schouwen,

 

Ick weet, ick sal hem sien oock in dit eygen vleys,

 

En 'tis my in den geest een wonder soet gepeys.

 

En vreest niet, weerde siel, wel haest te zyn ontbonden,

 

Ghy sult dan zyn bevrijt van alle snoode sonden,

 

Van 's duyvels slim bedroch, van al syn wreet gewelt,

 

Van al wat oyt den mensch hier op der aerden quelt;

 

Ghy sult in tegendeel den Schepper aller dingen,

 

Ghy sult des Heeren lof voor eeuwigh mogen singen,

 

Ghy sult voor oogen sien een onbegrepen schat

 

By geen vernuftigh breyn op aerden oyt genat.

 

Cods Soon is even selfs een offer voor de sonden,

 

Die heeft de swarte macht voor eeuwigh in-gebonden;

 

De gramschap is gestilt, het onrecht is gerecht,

 

Het hant-schrift is te niet, en aen het kruys gehecht;

 

De schult is afgedaen, de schande wech-genomen,

 

De nacht die is voorby, het licht is in-gekomen,

 

De straffer is gestraft, de dwinger over-heert,

 

De droefheyt is in vreught, de smaet in lof verkeert,

 

De wan-hoop is vertroost, de wraeck die is gewroken,

 

De stricken zyn verstrickt, de banden af-gebroken,

 

De swackheyt is gesterckt, de felheyt is versacht,

 

Daer is een helle glans, geresen in der nacht.

 

De tweedracht is verzoent, het onheyl is genesen,

 

En al wat eertijts was dat heeft een ander wesen,

 

En met één woort geseyt, de donder is gedoot,

 

En 't aertrijck wort gespijst met enckel hemels-broot.

[p. 97]

Onder de voornaemste tydgenoten der dry groote toonbeelden: Vondel, Hooft en Cats, dienen wy hier te vermelden:

Hugo de Groot, bygenaemd ‘het Delftsch Orakel,’ was een koene verdediger der remonstrantsche gezindheid; gedurende zyne gevangenschap op Loevensteyn, schreef hy zyn merkweerdig leerdicht ‘het bewys van den waren Godsdienst.’

Jan Jansen Starter staet bekend als geestige, levendige en vooral als natuerlyke lyrische zanger.

Antonides (Van der Goes), Vollenhove, Anslo, en Oudaen traden op het spoor van Vondel.

De Decker, Poot en Poirters schreven in den meer bespiegelenden trant, naer het voorbeeld van Jacob Cats.

De meest geschatte werken van Antonides zyn: Bellone aen bant, of de Vrede van Breda, en de Ystroom, in vier boeken; dit uitvoerige gedicht is eigenlyk een lofzang op Amsterdam.

Vollenhove schreef: de Kruistriomf en Mengeldichten.

Anslo liet ons na: Martelkroon Van Steven; Pest te Napels; Lykklachte van Amelia, princesse van Oranje, en de Parysche Bruiloft. De Martelkroon is een bezield en krachtig gedicht; het wordt voor het beste des schryvers gehouden.

Oudaens vruchtbare pen leverde: Johanna Grey; Conradyn; Het verworpen Huis van Eli; Haegsche Broedermoord; Ontboezeming by de glorieryke onderneming van Chattam; Leeuw bevredigd met Britanje; Hofstad Rozendael; Roomsche Mogendheid. In zyne dramatische gedichten heeft hy Vondel geheel en al willen volgen, doch is op oneindigen afstand van dit verheven genie gebleven; Oudaen is veelal hard en ruw; zyne Hofstad Rozendael is welzeker zyn beste werk.

De meest gekende gedichten van Jeremias de Deeker zyn: Suchten en tranen over het lyk myns vaders; Aen myne moeder, Rym-oefeningen; de Lof der geldzucht, en de Goede Vrydag. De Deckers verdiensten als dichter worden niet ontkend, daer en boven komt hem den lof toe een opgeklaerd, vrydenkend en tevens zeer verdraegzaem man te zyn geweest.

H.K. Poot verhief zich, nog zeer jong zynde, op eens tot het

[p. 98]

hoogste van den Zangberg; het is te zeggen, dat, by de verschyning van zyne Mengeldichten, in 1716, zyn roem als Dichter op eens bevestigd werd. Poot was Dichter geboren; zyne eenige leermeesteresse was de natuer, herspiegeld in zyne ziel. Zyn latere omgang met zoogenaemde geleerden deed hem meer kwaed dan goed; Bilderdyk zegt over hem:

Doch, had geen valsche kunst zyn dopperheid beschaafd,
Geen Dichter waar zoo stout den Pindus opgedraafd.

Het zal voldoende wezen om den Man geheel en al te kennen, hier zyn allerliefste stukje: Akkerleven mede te deelen. In die verzen ziet men het gemoed, het talent en tevens de reinheid van geest des Dichters.

Hoe genoeglyk rolt het leven

Des gerusten Lantmans heen,

Die zyn zaligh lot, hoe kleen,

Om geen koningskroon zou geven!

Laege rust braveert den lof

Van het hoogste koningshof.

Als een boer zyn hygende ossen

't Glimpend kouter door de klont

Van zyn' erffelyken gront,

In de luwt der hooge bosschen,

Voort ziet trekken; of zyn graen

't Vet der klai met gout belaên;

Of zyn gladde mellekkoeien,

Even lustigh, even bly,

Onder 't grazen, van ter zy,

In een boghtigh dal hoort loeien;

Toon my dan, o arme stadt,

Zulk een' wellust, zulk een' schat.

Welige akkers, groene boomen,

Malsche weiden, dartel vee,

Nieuwe boter, soete meê,

Klaere bronnen, koele stroomen,

[p. 99]

 

Frissche luchten: overvloet

 

Maekt het buitenleven zoet.

 

Laet een' koopman koopmanswaeren,

 

Huis en hof en kas en gout

 

Waegen op het schuimend zout

 

Daer de witte zeilen vaeren,

 

Vaeren, maer met groot gevaer;

 

Veemans rykdom blyft vandaer.

 

Laet de drokke pleitzael woelen,

 

Menigh vreeze dat de schael

 

Van de vierschaer ryze of dael'

 

Voor de strenge rechterstoelen;

 

Veeman houdt zich by zyn vee,

 

En daer blyft zyn zorregh meê.

 

Zaeien planten en verzetten

 

Geeft hem werk, hy vist en jaegt;

 

Dikwils valt hem eer het daegt

 

Vliegent wilt in looze netten:

 

Dikwyls voert hy met zyn raên

 

Grazigh zuivel stêwaert aen.

 

Appels enten, peereplukken,

 

Maeien, hooien; schuer en tas

 

Stapelen vol veltgewas,

 

Schapescheeren, uiers drukken;

 

Zeven kinders en een wyf

 

Zyn zyn daeglyx tytverdryf.

 

Vork en riek en schup en spade

 

Zetten zyne lusten pal,

 

't Zy de welgemeste stal,

 

't Zy de boomgaert hem verzaede,

 

't Zy de kruitben niet te loom

 

Op zyn laege tafel koom.

 

Als de lente 't lant beschildert,

 

Als de zomer zweet en gloeit,

 

Ploegt en spit hy onvermoeit.

 

Als de winter 't wout verwildert

 

Houdt hy den berookten haert

 

Met zyn vrienden, ront van aert.

 

't Herfstsaizoen, vooral te danken,

 

Snyt hem druiven, perst hem most,

 

Most die slechts wat moeite kost:

[p. 100]

 

Hemelwaerde wyngertranken

 

Vullen dan met wyn zyn ton;

 

Onlangs schutten ze ook de zon:

 

Want des zomers, na veel zwieren,

 

Neemt hy, om zich goet te doen,

 

Onder 't loof een slaepje in 't groen

 

Daer de vogels tierelieren,

 

Daer een levendige vliet

 

Van de steile rotsen schiet.

 

Els, zyn liefste door het trouwen,

 

Wiegt met zang hem daer hy slaept,

 

Schoon ze vry al wyder gaept

 

Dan de hoofsche staetjonkvrouwen;

 

En hy kust er Elsje voor.

 

Dus brengt Melker 't leven door.

 

Zeg my nu, o 's GRAEVEZANDE,

 

Die behalve meer ook weet,

 

Hoe een boer zyn' tyt besteet;

 

Toon me, o Rechtlicht in den lande,

 

(Zoo zy u myn zang gewyd)

 

Wie zyn leven zachter slyt.

P. Adriaenz Poirtiers was een jesuït; hy verbleef gedurende dertig jaren te Antwerpen en omstreken, alwaer hy als Predikant hooggeschat werd. Als schryver houdt zyn roem stand; hy is geestig en zinryk; vooral in den vorm, blyft hy Cats niet ten achter, zyne voornaemste schriften in poëzy en proza zyn: Het masker van de wereldt; Het duifke in de Steenrots; Het heylig herte; Het heylig Hof van keyzer Theodosius. De twee eerstgenoemde werken hebben meer dan twintig uitgaven beleefd en zyn by den Vlaming nog even zoo populair als de schriften van Cats.

Zie hier een staeltje van zyne vloeijende en tevens geestryke poëzy;

Myn Heer terwijl de Keucken-meyt
Voor ons de spijse vast bereyt,
En dat hier eyers zijn geset,
Ick bidd' dat ghy een weynigh let,

[p. 101]

 

Hoe dat het met de eyers gaet

 

Wanneer die yemant open slaet.

 

Den netsten kost van heel den dis

 

Ghij weet hoe 't een versch eyken is.

 

Want d'ander spijsen allegaer

 

Die krij en licht wat hier en daer,

 

En d'een die heeft te stercken vyer,

 

En d'ander braden niet een sier,

 

Een derde is heel aengebrandt,

 

Dees is besmockelt met de handt,

 

Daer stuyven d'asschen op 't gebraet;

 

Men weet wel hoe het koken gaet,

 

En in de boter steeck'et haer,

 

En so van d'ander allegaer.

 

Maer een versch eyken uyt de schael

 

Is 't suyverste van altemael.

 

Al isser een vuyl schommel-maeght,

 

Die d'asschen door de keucken jaeght,

 

En die soo mondig koockt, en smoockt,

 

Soo dat de beste spijs beroockt;

 

Nochtans een ey blijft even net,

 

En weet van roock, van asch of smet!

 

En daerom is 't dat menigh vriendt

 

Is geerne van een ey bedient;

 

Maer soo het ey oock eens vervuylt,

 

En dat daer rotheyt binnen schuylt,

 

Dan spreyet sulcken swaren stanck,

 

Die dickwijls duert veel dagen lanck.

 

En principalijck blijvet rouw,

 

Dan stincket dat men bersten souw.

 

 

 

Ick weet, Monsieur, dat geenen gast

 

Aen tafel sulcke reden past;

 

En evenwel het dient geseyt,

 

Niet tot berisping van de Meyt,

 

Maer tot een leering' van die malt,

 

Eer dat hy noch in schanden valt;

 

Want Liefde is gelijck een ey,

 

Soo d'eene gaet, zyn z' alle bey.

[p. 102]

Vooraleer de xvii^de eeuw uit, en de xviii^de in te treden, moeten wy hier nog by twee geliefkoosde namen stil houden: Constantyn Huygens en Jacob van Zevecote.

Constantyn Huygens hebben wy, noch onder de volgers van Vondel noch onder die van Cats, kunnen rangschikken; hy is gansch eigenaerdig; daerom willen wy hier van den zinryken, fatsoenlyk scherpen Dichter een stuk ter proeve mededeelen. Zyne meest geachte schriften zyn: 't Voorhout van 's Gravenhage; Ledige uren, en Printen. Het volgende stuk is uit eerst vermeld gedicht:

Vreemdelinghen, die de bochten

Van 't gebulte Werelt-pad,

Onder allerhande lochten,

Over 't drooghe, door het nat,

Hebt begaen, berolt, bevaeren,

Hebt uw yver-vier ghekoelt

Tot hier onder in de baeren

Daer de Son haer' peerden spoelt;

Komt, laet uw' gedachten deisen

Daer het lichaem eertijds was,

Laet uw' sinnen over-reisen

Al des ronden bodems plas;

Niet en haeck ick meer te hooren

Dan soo schoonen Tempes naem,

Komt u ergens een te vooren,

Dat mijn Linde-ly⁽¹⁾ beschaem?

Dunckt u dat het zy te vinden

In de groote Papen stadt⁽²⁾,

.................

...................

.................

(1) Geb. in den zin van quai; dus: linde-ly is linde-dreef.

(2) Rome; stad der priesters.

[p. 103]

 

Neen, och armen! woeste mueren,

 

Schaduw' van uw' ouden glans,

 

Eertijds hoofd van uw' gebueren,

 

Nu nauw bloem van haeren krans;

 

Gaet uw' schoonheid elders paeren;

 

T'onsent⁽¹⁾ geldt sy weinigh meer,

 

Al uw luyster zijn uw' jaeren,

 

En uw schimmel al uw' eer.

 

 

 

Is het moghelick te soecken

 

In het prachtighe moras⁽²⁾,

 

Daer Antenor⁽³⁾ quam besoecken

 

Wat het balling-leven was?

 

Neen, bedompte water-dallen,

 

Marmer-kaden, weeldrigh slijck

 

'k Vind in allen niet met allen

 

Dat mijn' Linde-laen ghelijck'.

 

 

 

Sal ick dan te rugge ryen

 

Naer de Fransche scepter-stadt⁽⁴⁾,

 

Naer de trotsche Panneryen⁽⁵⁾,

 

En soo menigh spitse pad,

 

Eertijds moedigh op de schreden,

 

Grooten Henrick, van uw' voet,

 

Eer hem Clotho⁽⁶⁾ dede treden

 

Daer het all in treden moet?

 

 

 

Sal ick 't weder Noordwaert wenden

 

Naer het blancke⁽⁷⁾ Britten-land,

 

En mijn overdencking senden

 

Naer de rijcke Teemse-strand;

 

Sal ick daer, als op-getoghen,

 

Staen aenschouwen 't lange rack⁽⁸⁾

 

Van de vier en veerthien boghen

 

Met haer' fellen water-smack?

 

 

(1) In Holland.

(2) Venetië.

(3) De stichter van Padua.

(4) Parys, hoofdstad van Frankryk.

(5) Tuilleries, vorstelyk paleis te Parys.

(6) Schikgodin, dochter van Jupiter en van Themis.

(7) Blanke-blonde; zoo: blonde Noorden.

(8) De brug.

[p. 104]

 

Sal ick 't eindelick noch strijcken,

 

Schelde-diepten, aen uw' werf⁽¹⁾,

 

Die ick allen verghelijcken,

 

Ja voor allen stellen derf?

 

Of en soudt ghy 't niet verdragen

 

Averechte Masten-woud⁽²⁾,

 

Wonder-weelde van ons' dagen,

 

Veen vol steenen, sack vol goud?

 

 

 

Wel, ick lov' u alle t'samen,

 

Swijghe wat een yeder feilt,

 

Roem uw' eere, vier uw namen;

 

Maer waerom soo wijd verseilt?

 

Moet ick weder om vervallen

 

Op mijn' eerst bedorven smaeck;

 

Noch en vind ick niet in allen,

 

Dat mijn' Linde-laen ghenaeck'.

 

 

 

Linde-laen, mijn soet versinnen⁽³⁾,

 

Waer ontgin ick uwen roem,

 

Aen uw' schorsse taey om spinnen,

 

Aen uw' stam, uw blad, uw' bloem?

 

Schors, en stam, en bloem, en blad'ren,

 

Yeder eischte sijn verhael;

 

Laet my een uyt allen gad'ren

 

Als u eighen altemael.

 

 

 

*_**

 

 

 

Sulcker tacken, sulcker blâ'eren,

 

Sulcker stammen, soo ghela'en,

 

Vind ick twee-mael twintigh paeren

 

Over eene lenghde staen.

 

Knoopt nu all' uw Marmer-bogen,

 

Roomen, in een' Regel-ry,

 

Noch en sal ick niet ghedoogen

 

Dat het sulck'en rye zy.

 

 

(1) De Werf aen de Schelde te Antwerpen.

(2) Verkeerd genaemd: Masten-woud.

(3) Waeraen ik zoo gaerne denk.

[p. 105]

 

Laet ick dan mijn ooghe weiden

 

Over d'een of d'ander kant,

 

'k Vinder altijd-groene weiden,

 

Met gestichten om geplant;

 

Yemand sal my konnen thoonen

 

Of meer huysen, of meer houts,

 

Maer waer sagh men oyt bewoonen

 

Soo veel Stads, is soo veel wouds?

 

 

 

*_**

 

 

 

Wie will nu het Bedde ruymen

 

En het klamme peuluw sweet,

 

Wie will met my uyt de pluymen

 

Daer ik hem te leiden weet?

 

Op, mijn' Hagenaers, mijn' Vrinden,

 

Dit 's te langh'en Somer-nacht;

 

Beter buyten in de Linden

 

Naer den dagheraed ghewacht.

 

 

 

Hier is alle Dier ontslaepen,

 

Hier is 't Krekeltien aen 't gaen,

 

Hier begint de Spreeuw te gaepen,

 

Hier is 't Quackeltien aen 't slaen,

 

Hier de Nachtegael aen 't neuren

 

Hier de Distel-vinck in swang,

 

Hier de Tortelduyf aen 't treuren.

 

Hier de Lijster aen den sangh,

 

 

 

Hier is Kauw en Kraey aen 't reppen,

 

Hier de Reyger in de lucht,

 

Hier den Oyevaer aen 't kleppen,

 

Hier de Swaluw in de vlucht,

 

Hier de Koeckoeck aen het stuyten

 

Over yemands ongeval,

 

(Isser yemant die sijn fluyten

 

Leeren moet, of leeren sal?)

 

 

 

*_**

 

 

 

Op gesellen naer de Linden,

 

Op mijn' mackers, op mijn' mans,

[p. 106]

 

Die hem reedst te veld' sal vinden

 

Spaer ick noch een' buyten kans:

 

Laet ons ooge soo wat weiden,

 

Misselick waer by de straet,

 

Deur, en Venster, of van beiden

 

Hier of ginder open gaet.

 

 

 

Sulck een' Venster mocht'er klappen,

 

Sulck een Deurtie moght het zijn,

 

Sonder yemandt te besnappen,

 

't Waer een tweede Sonne-schijn:

 

Hemel, laet u niet mishaeghen,

 

Voert ghy schooner lichten twee

 

Die der duysend met hun draghen,

 

Hier beneden isser mê.

 

 

 

Sulck een' Venster moghter luycken,

 

Sulck een Deurtie gapen weer,

 

't Waer wel voor een baeck te bruycken

 

In het klippigh Minnen-meer

 

Kostelicker minnen-balsem,

 

Quam daer nemmermeer in 't licht,

 

Dan getempert met den alssem

 

Van een nuchteren gesicht.

 

 

 

's Morgens raeckt men aen de waerheit,

 

Wat het meisken voor gestell,

 

Wat voor haer, en ofs'oock haer heit,

 

Wat gedaente, vleesch of vell:

 

's Morgens, eer de lippen kleven,

 

Eer de plaester staet te pronck,

 

Eer de poeyer-doosen geven

 

Dat den Hemel noyt en schonck.

 

 

 

Eer de Lobben, eer de Bouwen,

 

Eer de Kragen, eer de Kant,

 

Eer de Wiecken, eer de Mouwen,

 

Eer de Keting, eer de Want,

 

Eer de Boorden, eer de Banden,

 

Eer de Reepen, eer de Rock,

 

Eer de Moffel, eer de Randen,

 

Eer de Vlechten, eer de Lock,

 

 

[p. 107]

 

Eer de Tippen, eer de Knoppen

 

Eer de Steenen, eer de Veer,

 

Eer de Wrongen, eer de Doppen,

 

Eer de Peerel, eer de Speer,

 

Eer de Tuyten, eer de Quicken,

 

Eer de Krullen, eer de Bras,

 

Eer de Linten, eer de Stricken

 

Geven datter noyt en was.

 

 

 

Ginder salder een' staen geeuwen,

 

Herwaert staeter een' en niest,

 

Beid' behanghen als de Leeuwen

 

Die men voor de schoonste kiest,

 

Beid' bedot, bedoeckt, befommelt,

 

Beid' de mutsen over 't oogh,

 

 

 

*_**

 

 

 

Beide zedigh; niet te hoogh. -

 

Siet mijn' Vryers, siet mijn' quanten,

 

Siet mijn hersseloose maets;

 

Dit zijn menighmael de Danten

 

Die u kosten soo veel praets,

 

Soo veel pronckens, soo veel cierens,

 

Soo veel vleyens, soo veel doens,

 

Soo veel eerens, soo veel vierens,

 

Soo veel strijckens, soo veel schoens.

 

 

 

*_**

 

 

 

Maer de Vroegh-tijd is verloopen

 

Naer ick 't aen mijn praeten peil,

 

En de Sonne schier verkropen

 

Op den kant van 't Zuyder-steil;

 

Daer begint de straet te legen

 

Van haer morgestonds-gewoel,

 

Daer ontvolckeren de wegen,

 

Daer is alle man in 't koel.

 

 

 

My en sult ghy niet verjagen

 

Felle Straelder van omhoogh,

[p. 108]

 

Snelle Meter van ons' dagen,

 

Jaeren-passer, Rond-om-oogh,

 

Dampen-trecker, Somer-brenger,

 

Dagh-verlenger, Vruchten-baet,

 

Beesten-bijter, Vel-versenger,

 

Blond-bederver, Joffer-haet,

 

 

 

Wolcken-drijver, Nacht-verjager,

 

Maen-verrasser, Sterren-dief,

 

Schaduw-splijter, Fackel-drager,,

 

Dief-beklapper, Bril-gerief,

 

Linnen-bleicker, Tuyten-kroller,

 

Al-bekijcker, Nummer-blind;

 

Stof-beroerder, Hemel-roller,

 

Morge-wecker, Reyser-vrind:

 

 

 

Laet uw' vlammen elders blaecken,

 

Over 't onbeboomde vlack;

 

My en sullen sy niet naecken

 

Door 't gesloten Linden-dack;

 

Hier beroep ick 't bitste bijten

 

Van uw meer als dollen Hond;

 

Maer hy souw' sijn' tanden slijten

 

Eer hy my te vatten vond':

 

 

 

*_**

 

 

 

O! dien eeuwigh buyten kommer

 

Van ontijdelick verlet

 

Onder 't spelen van uw' lommer

 

Af te leven waer' geset!

 

O! die eeuwigh als gevangen

 

Binnen dese paelen laegh!

 

Wat veranderlick verlangen

 

Voerden hem uyt uwen Haegh!

 

 

 

Maer, o Wieghe van mijn leven,

 

Voester, Minn', en Baecker-moer,

 

Wilt my, Vader-land, vergeven,

 

Wensch ick buyten 't reden-snoer;

 

Noch en legh ick soo begraven

 

In mijn' lecker' lusten niet,

[p. 109]

 

Ick en wistse wel t'ontdraeven

 

Daer 't my uw' begeerte ried.

 

 

 

Emmers dat ick adem-suy he,

 

Dat ick vocht en voetsel treck,

 

Dat ick tongh en leden buyge,

 

Dat ick lijf en leven streck,

 

Emmers hoort u 't half bedingen

 

Dezer gaeven vruchten toe,

 

Emmers hebt ghy half te dwingen

 

Wat ick ben, en kan, en doe.

 

 

 

Isser dan of doen, of kunnen,

 

Of bedencken binnen my,

 

Houd ick van des Hemels gunnen

 

Dat uw' gunste waerdigh zy;

 

Heet my uyt uw' boesem scheyen,

 

Heet my vluchten met een' wenck,

 

Moet ick strack in Sout verkeyen

 

Daer ick maer te rugghe denck.

 

 

 

Heb ick eens de krijtte Stranden

 

Westewaert voor u beseilt,

 

Heb ick eens de Zuyder-landen

 

Steilste spitsen af-ghepeilt;

 

Noch die hand om eer te winnen,

 

Noch die hand om verder gaen,

 

Noch dat herte, noch die sinnen

 

Bieden u haer' plichten aen.

 

 

 

't Waer te Wijverlicken sorgher

 

Die niet allen Wereld grond,

 

Aller menschen medeborgher,

 

Vaderlands gelijck en vond;

 

Die niet even achten konde,

 

Of hem Noord of Zuyden sagh,

 

Of hem 't Bedde-gaen besonde,

 

Of het rysen van den dagh.

 

 

 

Is doch 't Vaderland te minnen

 

Boven al dat min verleidt;

[p. 110]

 

Stijght dan hemelwaert, mijn' Sinnen,

 

Daer uw' Vader-erve leit:

 

Ziele, streckt uw' traege vlercken

 

Daer ghy her-gesonden zijt,

 

Leert op 't sonder-ende mercken

 

Eer uw endelick verslijt':

 

 

 

Leert het stof uw stof bevelen,

 

Leert ontstrammen eer ghy loopt,

 

Leert u van u selven stelen,

 

Leert genaecken dat ghy hoopt:

 

Maer oock, Heer, om Dijner eeren,

 

Eeuwigh Een, en eenigh Goed,

 

Leert haer uyt Dijn' Leere leeren

 

Wat sy leeren leeren moet.

- Onze afscheiding van de Noordelyke vereenigde Provinciën was, onder het zedelyke oogpunt, de noodlottigste slag, dien het vlaemsche volk in vroegere tyden ontving. Ziet by onze Noorder-Broeders, hoe kunsten, letteren en wetenschappen bloeijen! hoe de handelsteden van goud en waren overstroomen!.. Hoe de zon der Vryheid alles verkwikt, verlevendigt en verheerlykt?... En by ons schynt alles tot lamheid geslagen; op het gebied der Letteren hebben wy hier, behalve Justus Hardewyn en Erycius Puteanus, (Hendrik van den Putte), niemand roemenswaerdig te vermelden, dan Jacob Van Zevecote. Hy was Gentenaer en werd de Prins der vlaemsche Dichters genoemd. Hy leidde in zyne jeugd een zeer onstuimig leven, en dat wel voornamelyk ter oorzake eener jonge vrouw, die hy tot zyne gade bestemde en hem verliet om eenen anderen man te huwen. In de overstelping van zyn verdriet, besloot hy Augustynerbroeder te worden. Doch, de kloostercel was te eng voor het gloeijende brein des achttienjarigen Dichters; hy trok het klooster uit, en, als Pilgrim, ondernam hy, over Lotharingen, Zwitserland en de Alpen, de reis naer Rome; langs Frankryk keerde hy in zyn vaderland terug. De rust kon hy er eventwel niet vinden; eenige jaren later ging hy naer Holland, waer hy den dwingelands adem van Spanje niet zou gevoelen.

[p. 111]

Daer begaf hy zich by zynen neef, Daniël Heinsius, vermaerd Leeraer by de Leydsche Hoogeschool, en verdienstelyk latynsch dichter. Men erkent in Zevecotes werken zynen omgang met Heinsius. Hy overleed in 1642 te Harderwijck, alwaer hy reeds van in 1626 tot het leeraersambt in geschiedenis en welsprekendheid werd geroepen.

Jacob Van Zevecote schreef in dry onderscheidene vakken, die om zoo te zeggen dry tydperken in zyn leven afbakenen. Minnedichten: zyne Thaumantis; leerdichten: Eene verzameling Zinnebeelden; dramatische werken: het Beleg van Leyden en hel Ontzet van Leyden. Zyne Verachting des Doods is eene vertaling uit het latyn naer Heinsius. Zyne Leer- en Minnedichten zyn verreweg de beste; zyne dramas zyn weinig of niet voor het tooneel geschikt; onder alle opzichten blyft hy daer verre beneden Vondel.

Zie hier een gedicht van Zevecote, dat, als dichterlyke uitdrukking, verbeelding en vloeijendheid van styl, wel onder zyne beste mag gerekend worden.

Den winter is geënt,

De heugelicke lent

Besoeckt weer onse landen;

De son met licht gekroont

Haer in den Tweelinck toont,

En komt ons naerder branden.

Den soetsten tyt van 't jaer

Ontvlecht het jeugdig haer

Van al de velt-Godinnen,

Die met haer schoon cieraet,

En liefelick gelaet,

Betooveren ons sinnen.

De boomen krygen blaen,

Daer haer de vogels gaen

Een sachten nest bereyen,

En vol van Venus vier

Met aengenaem getier

Haer soete min beschreyen.

[p. 112]

 

Den specht, die roept zyn vrou,

 

Die hy heeft in de kou

 

Doen uyt den nest vertrecken.

 

Den koddigen koeckoeck

 

Komt weerom uyt den hoeck

 

Met Joos en Pieter gecken.

 

 

 

_**_*

 

 

 

Den kleynen nachtegael,

 

Met syn geswinde tael,

 

De lysters en lewercken,

 

Vermaecken laet en vroeg

 

Den boer, die metten ploeg

 

In 't lant begint te wercken.

 

 

 

De swalu met haer paer,

 

En oock den oyevaer,

 

Haer ouden nest besoecken:

 

De merel springt en singt,

 

De soete liefde dwingt

 

De tortelduyf roeckoekken.

 

 

 

Men siet het gantsche lant

 

Met bloemmekens beplant,

 

Soo lustich hem vertoogen,

 

Dat Phoebus trager gaet

 

En dickwils stille staet

 

Om die wel te be-oogen.

 

 

 

De beecxkens onbelet

 

Van 's winters droeve wet,

 

Van ys, en nortsche boeyen,

 

Met slaperig gedruys,

 

En liefelick geruys

 

Vol silver water vloeyen.

 

 

 

Den koelen sachten wint,

 

Die uyt het West begint,

 

Beademt al de kruyen,

 

Onslaet het groene velt

 

Van Boreas gewelt,

 

Van bysen (vlagen) en van buyen.

 

 

[p. 113]

 

De hoorenbeesten al

 

Verlaten haren stal,

 

En keeren naer de weyen,

 

Daer zy door 't groen gewas

 

Van 't nieu geboren gras

 

Gerustelick vermeyen;

 

 

 

Tot dat haer elders (uijers) staen

 

Met soete melck gelaen,

 

Met melck, daer vremde smaecken

 

Van boter en van kaes

 

En noch van ander aes

 

Den boer weet af te maecken.

 

 

 

Geluckig die in 't velt,

 

Van sorgen ongequelt,

 

Verslyten mag zyn dagen,

 

Daer hem noch pracht noch goet,

 

Van de vrees en hoop behoet,

 

Zyn blytschap en ontdragen.

 

 

 

Waert dat de Goden my

 

Gelaten hadden vry

 

Een vaste wet te setten,

 

Daer die myns levens spil

 

Doen draeyen naer haer wil

 

Op hadden moeten letten;

 

 

 

Ick hadde gans veracht

 

Gelt, ryckdom, ende pracht,

 

En al de stats-genuchten,

 

Die ondermengelt syn

 

Met droefheyt en met pyn,

 

Met sorgen en met suchten.

 

 

 

Paleysen, fraey gebout,

 

Met marmer en met gout,

 

En soud' ick niet betreden,

 

Ick soude mynen tyt

 

Van ongenucht bevryt

 

In 't groene velt besteden.

 

 

[p. 114]

 

Dat waer al myn wellust

 

In onbesproken rust

 

Myn levenstyt te enden,

 

Te vreên met middelmaet,

 

Naer goet of hoogen staet

 

Myn wenschen noyt te senden.

 

 

 

Ick soude buyten stat,

 

In eenen groenen pat,

 

Een aerdig huysken maecken,

 

Daer al dat ons gemoet

 

In sorgen leven doet

 

Niet in en sou geraecken.

 

 

 

Daer sou de suyver deugt,

 

En ongeschonden vreugt

 

Myn trou geselschap blyven,

 

Die souden van myn deur

 

Schrick, droefheit, en getreur

 

En alle sorgen dryven.

 

 

 

Een deel van 't naeste lant

 

Sou lustich syn beplant,

 

Met alderande blomen,

 

Die uyt des aerden schoot,

 

Wit, gelu, blau en root,

 

Op groene steeltjens komen.

 

 

 

Daer souden tuylepaen,

 

En veel genoffels staen,

 

Met dobbel akelyen.

 

Daer sou de violet,

 

Met bruyn koleur beset,

 

Haer soeten reuk verspreyen.

 

 

 

Ick sou, aen elcke sy,

 

Doen staen een groote ry

 

Gespickelde kerssouwen,

 

Die 's morgens, voor de son,

 

Aurora, met haer spon,

 

Sou laven en bedouwen.

 

 

[p. 115]

 

Daer soude roosmaryn,

 

Daer soude tymis syn,

 

Saffraen en eglentieren,

 

Omringt met eenen rey

 

Van roosen tweederley,

 

Van mirten en laurieren.

 

 

 

*_**

 

 

 

Al heeft de Vlaemsche locht

 

Noyt dayen (dadels) voortgebrocht,

 

Olyven of oragnien,

 

Ick soude syn te vreên

 

Met appels en met queen,

 

Met pruymen en kastagnien.

 

 

 

*_**

 

 

 

Den acker daer ontrent,

 

Die naer 't suytoosten went,

 

Met heuvelkens verheven,

 

Sou als den somer sterft

 

In 't midden van den herft,

 

My rype druyven geven.

 

 

 

Daer sou ick voor myn huys

 

Doen perssen af verjuys,

 

En menig krapken eten:

 

Want van te perssen wyn,

 

Daer andre trots mê syn,

 

Ons landen niet en weten.

 

 

 

Melck, mede, wyn en bier

 

Syn onse wynen hier;

 

De ander moet men halen

 

Of van den Rynschen kant,

 

Of uit het Fransche lant,

 

Of uyt de Spagnaerts palen.

 

 

 

Doch Fransch wyn is te heet,

 

En Spaensche veel te wreet,

[p. 116]

 

Hy aert naer zyne landen;

 

Zyn drinckers doet hy quaet,

 

Zyn vrienden hy verraet,

 

En doet haer herssens branden.

 

 

 

Ick sou naer mynen sin

 

Een vaetjen leggen in

 

Van Baccharachsche rancken,

 

Daer waer ick mê gedient

 

Als met my eenig vrient

 

In 't groene quame bancken.

 

 

 

Voorts dat'er plaetse daer

 

Oock voor een bosken waer,

 

Ick sout in 't Norden planten,

 

Soo waer myn wooning vry,

 

Van winters rasery,

 

En AEoli trauwanten.

 

 

 

Daer sou ick menichvout

 

Doorwandelen het hout,

 

Met bracken en met winden,

 

Een haes of een konyn

 

Sou myn genuchte syn,

 

Als zy die konsten vinden.

 

 

 

Voorts sou ick rontom 't goet,

 

Gelyck den lantsman doet,

 

Een gracht of beke bringen,

 

En voen, tot mynen kost,

 

Baers, karper, brasem, post,

 

Snoeck, ael en grondelingen.

 

 

 

Benevens dit gedruys

 

Sou ick een somerhuys

 

Van maegden-palme vlechten,

 

Myn hert en mynen sin

 

Alleen aen Phoebi min

 

En aen de Musen hechten.

 

 

 

Waer dat'er dan een ster

 

My gunstig waer soo ver

[p. 117]

 

Dat daer oock quam geresen

 

Myn son, myn licht, myn lief,

 

Myn hertjens soeten dief,

 

Dat zou my welkom wesen.

 

 

 

Ick soude het waerdig hooft

 

Van die myn vryheyt rooft

 

Met bloemekens vercieren

 

Met bloemekens vol jeugt,

 

Vol reuck, vol glans, vol vreugt,

 

Myn koninginne vieren.

Lambert ten Kate, in het begin, en Balthazar Huydecoper, omtrent het midden der xviii^de eeuw, maekten zich hoogst verdienstelyk door de studie der moedertael.

Zie hier wat professor Hofdijck, in zyne Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, zegt over die beide mannen, wier namen op het gebied der taelkennis de onsterfelykheid hebben mogen verwerven.

‘Ten Kate, de eerste onzer taelgeleerden van wien men zeggen kan, dat hy met meer dan gewoone kennis was toegerust tot een grondigere taelvorsching, dan men byna den moed zou hebben om van zynen tyd te durven verwachten, beschonk zyn vaderland in 1723 met een onvergetelyk werk, dat by ons in waerheid den grondslag heeft gelegd tot de onmisbare studie van de wysbegeerte der tael. Hy begreep het geestelyk wezen der spraek en had een levendig gevoel voor de plastische schoonheid van haren bouw. Zyne aenleiding tot het verhevene deel der Nederduitsche sprake, met ethnographische kaerten opgehelderd, straelde plotselyk als eene zon van ongekende helderheid over dat wetenschappelyk veld, en doordrong er den bodem met vruchtbaermakenden gloed.....’

‘Hy was meermalen in stryd met zynen jongeren tydgenoot, den Amsterdamschen schepen Huydecoper, mede een man van groote geleerdheid, van diepen blik, van even scherpzinnig oordeel als bytend vernuft, en van geoefenden kunstsmaek tevens; maer daerentegen minder onbevangen en meer heftig en styfhoofdig

[p. 118]

dan ten Kate. Zyne Proeve van Tael- en Dichtkunde op Vondels vertaling der Herscheppingen van Ovidius; zoo wel als zyn Rymkronyk van Melis Stoke, met historie-, oudheid- en taelkundige aenmerkingen dragen daervan de sterkste kenmerken, zoo ten goede als ten kwade. Die geest van satyre evenwel kwetst nu niemand meer; die eenzydigheid heeft reeds lang opgehouden een' nadeeligen invloed uit te oefenen; maer zyne geleerdheid, zyn scherp oordeel hebben vruchten gedragen, die weder zaed afwierpen, dat in geen onvruchtbaren grond gevallen is... Ten Kates en Huydecopers werken zyn elken Nederlandschen taelvorscher onmisbaer, en zullen steeds onmisbaer blyven...’

Het Oostenryksche Beheer was gansch niet geschikt, op verre na niet gestemd, om ten onzent de Nederduitsche Letterkunde aen te moedigen!........ De achttiende eeuw was in den loop van haer vierde deel en eene hevige spanning deed zich door gansch Europa gevoelen... 1793 deed de republikaensche bazuinen over het vasteland weêrgalmen! Frankryk proclameerde de Republiek... die Republiek baerde een Buonapart... met eenen helschen sleep van bloed en vuer achter zich!...

Wat konden de beschavende Letteren uit zulken barbaerschen toestand verwachten?

Holland behield, ten pryze van zelfwaerde en overgroote schatten, eene schynonafhankelykheid; België, met het moordtuig op de keel, vroeg zyne inlyving aen Frankryk!...

Een decreet van 14 prairial an xi, (13 juni 1803) behelst: ‘Binnen één jaer, te rekenen van den dag der afkondiging van het tegenwoordige decreet, zullen al de openbare akten, in de departementen van 't voormalige België en van den linker oever des Rhyns, waer het gebruik der landtael nog zou in voege zyn, in de fransche tael moeten geschreven worden.’

Zulke ongehoorde schending van het natuerlyk regt der volkeren was nog niet voldoende. Een keizerlyk decreet van 22 december 1812 beval dat al de vlaemsche dagbladen met eene fransche vertaling moesten verschynen!...

De Rhetorykkamers werden gesloten. Volstrekt verboden ne-

[p. 119]

derduitsche vertooningen te geven! Later nogtans werd er byzon dere toelating vergund aen de zulken, die lafhartig genoeg waren om het hatelyke despotismus te huldigen!...

Doch - wy hebben het hiervoren nog gezegd - geene drukking of zy verwekt eene tegenwerking. Het is achter het juk van Spanje dat wy het glorieryke tydvak der Vondels, Hoofts en Cats beleven, en achter den kanonnentyd van Frankryk begroeten wy de nieuwe Nederlandsche Letteren!

Hieronymus Van Alphen, met het jongere tweetal Jacob Bellamy en Pieter Nieuwland, gevolgd van Feith en Bilderdyk moesten dit vruchtbare tydperk onzer vaderlandsche Letteren openen.

Van Alphen verraedde van den beginne af den gemoedelyken, den natuerlyken Dichter. Zyn eerste werk: Proeve van stichtelijke Mengelpoëzy (1772), - in gemeenschap met den pensionnaris Van de Kasteele uitgegeven - maekte reeds eenen goeden indruk en verwierf hem eenen schoonen naem. Zyne Gedichten en overdenkingen, mede zyne Mengelingen in proza en poëzy, bevestigden zyne welverdiende faem. Maer het is voornamelyk door zyne Kindergedichtjens dat Van Alphen zoo groot en zoo populair is geworden. Het was destyds, om zoo te zeggen, een nieuw slach van poëzy, en wie heeft beter dan de dichter van ‘de Starrenhemel’ den toon getroffen om kinderlyk - niet kinderachtig - tot kinderen te spreken? In welk land vindt men zyns gelyken?..... Wie Nederlander heeft op de school geene kennis gemaekt met het Gebroken glas; met de Klagte van den kleinen Willem; met de Koolmees; met den Pruimenboom! en honderd andere meesterstukjens, die hunnen auteur den eerbiedwekkenden naem van ‘Vader der Kinderen’ hebben verworven!⁽¹⁾

Het aendenken van Bellamy stemt het gemoed tot rouw. Nauwelyks vertoonde de weelige plant hare veelbelovende botten of eene onzichtbare worm knaegde haren wortel af; zy kwynde en stierf, vooraleer hare vruchten tot rypheid mogten komen!... Zoo

(1) Van de schryvers uit het tydvak der Nieuwe Letteren, achten wy het onnoodig hier stukken ten voorbeelde op te nemen. Hunne schriften zyn in de meeste boekenkassen, of althans in bloemlezingen, ten bereike van iedereen gesteld.

[p. 120]

was Bellamy, de jeugdige, de gloedvolle Dichter, de hoop des Vaderlands!...

Hy was in 1757 te Vlissingen van geringe ouders geboren. Zyne moeder was weduwe gebleven en bestemde haren jeugdigen knaep tot den bakkersstiel. Doch de buitengewoone begaefdheid des jongelings trok de aendacht des predikanten Te Water op zich en deze stelde den jongen Bellamy in staet om den bakkersoven vaerwel te zeggen en te Utrecht grootere studiën te gaen maken. In 1782 ving hy zyne studiën aen, in 1786 had hy die voltrokken en dan ook opende zich voor hem de eeuwige rustplaets!

Zyne poëzy draegt geheel en al den stempel zyner jeugdige hartstogten. De kiem der verhevenheid ligt overal bloot, doch nergens is zy tot rypheid gekomen... en helaes! ware het den Vaderlande gegund geweest Bellamy te behouden, hy ware een zyner grootste Dichters geworden!

De meeste zyner nagelatene schriften zyn Minnedichten aen Fillis; men roemt veel zyn stuk aen een Verrader des Vaderlands, het schynt ons al te bombastig, wy schatten zyne vaderlandsche jongelingen veel hooger.

Nieuwland was, even als Bellamy, een zoon des volks, en ook even als deze, door milddadigheid ondersteund, maekte hy hoogere studiën. Nieuwland werd een uitstekend Wiskunstenaer, en, wat sommigen hem ook al ten laste hebben kunnen leggen, deskundige regters kennen hem eene eervolle plaets onder de goede Nederduitsche Dichters toe. Zyne dichtwerken zyn uitgegeven onder den titel van Gedichten en Nagelaten Gedichten (1764-1794).

Rhijnvis Feith zag 't eerste daglicht te Zwolle in 1753; hy deed zyne studiën aen de Hoogeschool te Leyden. In 1781 werd hy bekroond met zynen Heldenzang op de Ruyter. Zyne faem was bevestigd. Nogthans is Feith van natuer geen heldendichter, nog minder een dramatische dichter; wy houden het voor stellig dat zyne proeven in die beide vakken verre beneden zyne eigenlyke Leerdichten, dichten van rustigen, zachten, gemoedelyken aerd, staen. Hy was eigenlyk dichterlyk van gemoed; hy getuigt zelve: ‘Uit behoefte van myn hart werd ik Dichter.’ Hy schreef mede eene

[p. 121]

zuivere en vloeijende proza. Hy overleed te Boswyck, by Zwolle, in 1824.

Zyne voornaemste werken zyn: Oden en Gedichten; het Graf; de Ouderdom; de Eenzaemheid; de Wereld; Verlustiging van mynen ouderdom; Thirsa; Johanna Gray; Ines de Castro; Mucius Cordus; Opwekking van Lazarus; Brieven aen Sophie; Dagboek myner goede werken; Bydragen tot kunsten en wetenschappen, (met J. Kantelaer); Julia; Ferdinand en Constantia; Brieven, enz.

Het kolossaelste beeld uit den overgangstyd van de xviii^de tot de xix^de eeuw is W. Bilderdyk. Hy werd geboren te Amsterdam in 1756. Van zyne vroegste jeugd af, toonde hy de grootste neiging voor den krygsdienst, maer eene verminking aen den voet belette hem die neiging, welke eene roeping scheen, te volgen. Hy bleef lang bedlegerig en lydend, en, volgens getuigenis van Da Casta, zou die staet van ziekelykheid den grootsten invloed op de vorming van zyn karakter en geest gehad hebben. In zyn afgezonderd kamerleven studeerde hy de Wis- Natuer- en Bovennatuerkunde; de Teeken- en Bouwkunde, 't Natuerregt, de geneeskundige Wetenschappen, en vooral de Letterkunde.

Omtrent den ouderdom van 24 jaer, bood hy zich in de Hoogeschool te Leyden als student in de regtsgeleerdheid aen. De uitslag zyner studiën was buitengewoon schitterend.

Bilderdyk was met opregtheid aen het Vorstelyke Huis van Oranje verkleefd, hy uitte daeromtrent stoutweg, als vry man, zyne gevoelens, ook werd hem, zegt Hofdijk, op grond van weigering tot het doen van den eed aen de zoogenoemde ‘provisioneele representanten van het volk van Holland’ het verblyf binnen de nieuwe, fraeije bataefsche Republiek ontzegd, en wierp men hem als een ‘gevaerlyk sujet’ het Vaderland uit! Eerst begaf hy zich naer Engeland, dan naer Duitschland, alwaer de groote man, wiens hart voor het Vaderland blaekte, en dien het Vaderland vergat, moest les geven om zyn dagelyksch bestaen te verdienen.

Na den val der bataefsche Republiek, waren de Noordnederlanders gelukkig genoeg den wereldbeheerschenden keizer te mogen

[p. 122]

smeeken hun zynen broeder Lodewyk tot koning te geven. Dan ook mogt Bilderdyk den nederlandschen bodem weêr betreden; betere dagen zouden voor hem opryzen. Koning Lodewyk Napoleon was den nederlandschen letteren niet ongenegen, hy ontving Bilderdyk in genade en schonk hem eene jaerwedde......... maer helaes! 1810 verscheen en Lodewyk moest afstand doen! Bilderdyk verloor zyne jaerwedde, zyn bestaen! Bilderdyk leed gebrek!.....,

Doch met Nederlands onafhankelykheid, in 1813, nam Bilderdyks ellendige toestand een einde, althans onder het stoffelyk opzicht. Zedelyk had hy nog harde stryden door te worstelen; de kleingeestigheid en afgunst vielen hem van alle zyden aen; wel is waer dat het gekef der letterdwergen niet boven de knieën van het ware genie reikt, maer eventwel was Bilderdyk zeer gevoelig aen de vervolgingen, waervan hy het voorwerp was; eene ziel die veel heeft geleden is ligt geraekt.

Op vyf-en-zeventig jarigen ouderdom, langen en voor hem allen zins woeligen en pynlyken levensloop, overleed de Groote Man in 1831. Zyn overschot berust in de hoofdkerk te Haerlem, alwaer men, met huivering en eerbied, zich het hoofd ontdekt voor den, in groote gouden letters gebeitelden naem BILDERDYK.

Niemand heeft het tot heden gewaegd het reusachtige genie in zyne schriften te ontleden; en welligt zal Nederland eene latere eeuw en eene almagtige pen moeten afwachten om zulke gewaegde onderneming aen te vangen.

Geen Dichter bezat omvattender kennissen; geen Dichter heeft in meer onderscheidene vakken meesterstukken geleverd; geen schryver beheerschte ooit magtiger de tael, waervan hy zich bediende. Zyn letterschat is verbazend groot, het is nauwelyks te gelooven dat het menschelyke leven toereikend is om de volgende merkwaerdige gewrochten te leveren:

Edipus; myn Verlustiging; Deukalion en Pyrrha; Bloemptjens; Tyrtacus Krygsgezangen; Elius; de Dood van Edipus; Treurzangen van Ibn Doreid; Mengelpoëzy; het Buitenleven (naer Delille); Poëzy; Mengelingen; Vaderlandsche Oranjezucht; Fingal (naer Ossian); Napoleon; de Ziekte der Geleerden; de Mensch (naer

[p. 123]

Pope); Odilde; Floris de Vyfde; Treurspelen; Verspreide Gedichten; Winterbloemen; Affodillen; Nieuwe Uitspruitsels; Wit en Rood; Nieuwe Dichtschakering; de Ondergang der eerste Wereld; Perzius hekeldichten; Zedelyke Gispingen; Muis-en kikvorschkryg (Homerus nagezongen); Sprokkelingen; Nasprokkeling; Krekelzangen: Navonkeling; Oprakeling; Gedichten; De voet in 't Graf; Naklank; Avondschemering; Najaersbladen; Rotsgalmen; Vermaking; Nieuwe Vermaking; Schemerschyn; Nieuwe Gedichten; Verhandelingen; Geslachtlyst en verklarende Geslachtlyst der nederduitsche naemwoorden; Tael- en Dichtkundige verscheidenheden; Van het Letterschrift; Mengelingen en Fragmenten; Nederduitsche Spraekleer; Brieven, enz., enz.

Katharina Wilhelmina Schweichart, vrouwe Bilderdijk is eene zeer verdienstelyke Dichteresse; zy schreef een aental losse gedichten, die meest al in de schriften haers mans verspreid liggen; daerenboven gaf zy afzonderlyk uit een bundel Poëzy, Gedichten voor kinderen; zy schreef een drytal treurspelen en maekte eene goede vertaling van Southeys Rodrigo de Goth.

Jan Hendrik Van der Palm heeft de Nederduitsche proza tot eene verhevenheid, tot eene zuiverheid en krackt van uitdrukking gebragt, welke zy tot dan toe nooit bereikt had. Van der Palm was eerst Predikant en werd vervolgens tot Professor der oostersche talen aen de Hoogeschool van Leyden benoemd; later nog werd hy tot Agent van Opvoeding en Raed van binnenlandsche zaken aengesteld, om eindelyk weêr den leeraersstoel te beklimmen.

Hy is onbetwistbaer de grootste Redenaer en de beste Prozaschryver zyns tyds. Zyne talryke werken dragen den stempel der diepste ernstigheid, gepaerd met eene losse sierlykheid, die het ware genie kenmerkt. Zyne meeste voortbrengselen zyn Leerredenen en academische Redevoeringen. Zyn bekroond werk, Geschied- en redekundig gedenkschrift van Nederlands Herstelling in 1813, is gekenmerkt door eene warme vaderlandsliefde en eene buitengewoone kracht en verhevenheid van tael. Daerenboven maekte hy eene nieuwe vertaling van den Bybel en gaf eenen

[p. 124]

Bybel voor de jeugd uit. - J.H. Van der Palm was geboren te Rotterdam in 1763, en overleed te Leyden in het jaer 1850.

Terwyl Bilderdyk de nederduitsche Poëzy en Van der Palm de nederduitsche Proza door de kracht van hun verheven genie deden schitteren, en de Nederlandsche Nationaliteit onder den Napoleontischen scepter zuchtte, weêrgalmde mede de Vaderlandsche lier van Helmers, Loots en Kinker.

J.M. Helmers werd geboren te Amsterdam in 1767. Zyne ouders waren deftige burgers, doch Helmers genoot geene klassische opvoeding; hy kende de moderne talen: Engelsch, Hoogduitsch en Fransch, en naer 't voorbeeld der beste schryvers dier talen, werkte hy voor de nederduitsche letterkunde. Zyne schriften zyn vol drift en gloed. In 1809 en 1810 verschenen zyne Dichterlyke Gedachtenbeelden en zyne Gedichten, in 1812 verscheen de eerste, doch niet afgewerkte uitgave van zyne Hollandsche Natie, in 1814 werden zyne Nagelaten Gedichten uitgegeven. Men heeft hem veel van bombastigheid beschuldigd, maer steeds by die losse oordeelvelling vergeten in aendacht te nemen dat de onderwerpen, welke de Dichter verkoos van natuer het weelderige, het krachtige van uitdrukking medebragten. Helmers wilde het sluimerende Nederlandsche Volk voor zyne zelfswording doen ontwaken, en dit immers was met geene zachte, lispelende toonen te doen; de galm van den tribuin moest uit zyne forsche lier opstygen en wat men er ook van zegge, zoo lang het Nederlandsche Volk zyne aloude grootheid niet zal verloochend hebben, zal het ook Helmers en diens Hollandsche Natie in eer houden!

De vrye pen des onafhankelyken Nederlanders was magtig genoeg om den grooten franschen Overheerscher te kwetsen; Helmers werd aen vervolging blootgesteld, en de dood alleen mogt hem voor gevangenschap vrywaren. Hy overleed te Amsterdam in 1813.

Cornelis Loots was de schoonbroeder van Helmers; even als dezen blaekte hem het hart van vaderlandsliefde, doch nam hy zoo hooge vlugt niet; Tollens noemt hem een ruwe diamant; ‘een eeretitel, die eene zeer wezenlyke en innerlyke waerde aenduidt.’

[p. 125]

Loots had eene grondige studie op Vondel gemaekt, en heeft ons ook verzen nagelaten, die als peerlen in de Nederduitsche Letteren zullen bewaerd blyven. Zyn zang op Frederik Hendrik is overheerlyk. Zyne voornaemste werken zyn: Gedichten; Nieuwe Gedichten; de Mensch; Tweede eeuwgetyde der beurs van Amsterdam; Nederlands Verlossing; Feestzang op het vierde eeuwfeest der Boekdrukkunst te Haerlem; de Menschlievendheid; de Heirvaert naer Parys. Hy was geboren te Amsterdam in 1768 en overleed in zyne geboortestad ten jare 1834.

Johannes Kinker was een warme verdediger van de Kantiaensche wysbegeerte; zyn Alleven of de Wereldziel is daervan eene klare blyk; hy trad ook als critiek, welligt al te vinnig critiek op. Zyne Brieven van Sophie aen Feith bewyzen dat hy al te positief, te veel wysgeer was, om billyke uitspraek over de waerde der eigenlyke poëzy te kunnen doen. Zyne beoordeeling over Bilderdyks spraekleer heeft eene onbetwistbare waerde; zy getuigt van 's Mans diepe taelkennis. Hy werd geboren te Amsterdam in 1764 en stierf aldaer in 1845.

Simon Styl, geboren te Harlingen in 1731, aldaer overleden in 1804, schreef de Opkomst en bloei der Vereenigde Nederlanden; dit werk heeft eene onbetwistbare waerde en is in zuivere, krachtige proza opgesteld.

Verders bloeiden nog in Noord-Nederland gedurende het eerste kwartael dezer eeuw:

Borger; zyn gedicht aen den Rhyn is een onsterfelyk meesterstuk. - Fokke Simonsz was een geestige prozaschryver, in zyn werk de Moderne Helicon trok hy, met de scherpe satire gewapend, te velde tegen de sentimentele bespottelykheden, welke des tyds in de mode geraekt waren. - Loosjes schreef verzen en proza; als dichter staet hy op verre na zoo hoog niet dan wel als prozaschryver. Zyn ondergang der stad Roemerswaale; Frans van Borsele en Jacaba van Beijeren; Charlotta van Bourbon; Louise de Coligny; Hugo de Groot; Johan de Wit, en andere zyn verdienstelyke romantische schriften, waer vooral veel dramatisch gevoel in ligt. - Lublink, de jonge, liet ons Verhandelingen, Vertalingen van Gel-

[p. 126]

lerts zedekundige lessen, Youngs nachtgedachten, Centaurus en Roemzucht, Opstandig en laetste Oordeel, enz., na. Dit alles is in zuivere tael en vloeijenden styl geschreven.

De volgende verdienstelyke schryvers werden: Staring, in 1840; Immerzeel, in 1841; Messchert, in 1844, en Wiselius, in 1845, aen de Nederlandsche Letteren ontrukt.

En by het pas gedolven graf van den onsterfelyken Tollens treurt nog alwie minnaer van gemoedelyke, treffende, overheerlyke nederduitsche Poëzy is!... Tollens was, in den vollen zin des woords, de zanger van het Nederlandsch gemoed! de Volksdichter der xix^de eeuw!... Lang hield de grysaerd in ons midden stand en voerde hy de pen met jeugdige kracht. Hy werd te Rotterdam, in 1780, uit gentsche ouders geboren en overleed te Rijswijck in 1856. De letterschat, welken hy ons op zes-en-zeventig jarigen ouderdom nalaet, is, zoo niet lyvig en zwaer, dan toch kostelyk als een pand van edelgesteenten. Zyne voornaemste werken zyn: Treurspelen: Andromache; Abufar; Hoekschen en Kabeljauwschen; Egmond en Hoorne; Tafereel van den vierdaagschen Zeestrijd; Willem I; Romancen; Gedichten; Balladen en Legenden; Nieuwe Gedichten; Liedjens van Mathias Claudius; Dichtbloemen by de naburen geplukt; Verstrooide Gedichten; Laatste Gedichten.

Werpen wy thans eenen rouwvollen blik op de vroegtydige verliezen, welke de Letterkunde in Zuid-Nederland by hare hergeboorte moest ondergaen.

Willems, Van Ryswyck, Ledeganck, Delcourt, Zetternam, Van Kerckhoven en Van Duyse werden beurtelings, en in den vollen bloei des levens, uit de strydende rangen onzer Vaderlandsche zaek weggerukt!

Om met voldoenden eerbied en standhoudend gezag over Jan Frans Willems te spreken, laten wy hier 't woord aen D^r Snellaert, die lang en vriendschappelyk met den Vader der Vlaemsche Beweging omging.

‘Het was in de eerste dagen van 't koningryk der Nederlanden dat onze Willems opkwam, Willems gedurende meer dan het vierde eener eeuw de wezenlyke persoonsverbeelding der neder-

[p. 127]

landsche letterkunde in België en der vlaemsche beweging. In 1793 digt by Antwerpen geboren, voelde hy zich vroegtydig naer die hoofdstad der kunsten getrokken, waer tusschen de menigvuldige vernielende grondstoffen, in de eerste zeestad van het fransch keizerryk opgehoopt, de vaderlandsche letterkunde in de maetschappy “Tot nut der Jeugd” zich een heiligdom had verschaft. Reeds in 1812 te Gent bekroond, waer de nu onlangs overledene Cornelissen den moed bezat, al wat ooit Vlaenderens roem had uitgemaekt te verheffen, drong Willems in 1818 door de menigte met het dichtstuk Aen de Belgen, een warm pleidooi ten gunste der volkstael, en misschien het beste gedicht dat sedert eene halve eeuw uit eene zuid-neêrlandsche pen gevloeid was. Hy liet zyn gedicht vergezeld gaen van eene fransche prozavertaling en van fransche aenteekeningen, ten dienste dergenen die onze tael niet lezen, en om regtstreeks te antwoorden op de aenvallen van sommige advokaten, reeds gedeeltelyk in den Spectateur Belge van den eerwaerden De Foere wederlegd. Gelyk het de regten gold van het nederlandsch als officieële tael, in de gewesten waer het inheemsch is, zoo nam Willems voor, die regten door de geschiedenis te bewyzen. Het was het volkenregt wreken op de fransche propaganda, het volkenverbond op eene twintig jarenlange overweldiging. Doch al was Frankryk te Leipzich en te Waterloo overwonnen, al was de invloed zyner spraek in Duitschland en in Holland vernield, nog bleef het een vasten voet in vlaemsch België behouden. Willems won zyne zaek, niet evenwel zonder merkelyk nadeel voor zyne poëtische kracht; het geen onder zeker opzicht voor een groot onheil moet beschouwd worden, ingezien het gering getal verdienstelyke dichters in die eerste dagen van worsteling, en de lauwheid door het staetsbestuer aen den dag gelegd wanneer het er op aenkwam, aenmoedigings-maetregelen voor de herlevende letterkunde te nemen.

Staende zyne geschillen met de advokaten, had Willems een' anderen stryd uit te harden wegens zyne Verhandeling over de nederduytsche tael- en letterkunde, opzigtelyk de zuydelyke provintien der Nederlanden (1819-1824); een werk door sierlyke voordragt,

[p. 128]

gezonde oordeelkunde en grondige geleerdheid merkwaerdig, doch dat in 't oog van sommigen de hollandsche onroomsche dichters te zeer ten nadeele der vlaemsche verhief. De meeste heftigheid tegen den jongen schryver kwam van den kant van twee geestelyken, Buelens en Thys. De eerste die omtrent eventydig een' pennestryd had met den Vicaris-generael van Mechelen, Verheylewegen, over een sermoon door dezen uitgesproken en uitgegeven, bewees door zyne eigene geschriften, dat er voor alwie aen een gekuischten styl prys hecht, inderdaed geen onderscheid te maken is tusschen hollandsch en vlaemsch. Thys, voorheen heiligschryver in de abdy van Tongerloo, later lid der Brusselsche Akademie, had zich op het laetst der vorige en in het begin dezer eeuw doen kennen onder de edelmoedige mannen die de pen hebben opgevat tot de uitbreiding der akkerbouwwetenschap. Eene prysvraeg van het letterkundig genootschap van Antwerpen bragt Thys in den doolhof der taelkunde, en deed er hem in verloren loopen. Even als Schrieckius en Becanus, even als zyn tydgenoot de Grave, schreef hy onzer tale een' fabelachtigen ouderdom toe. Willems handelde wyzer: op het spoor van Ypey, den schryver van het klassiek werk: “Beknopte Geschiedenis der nederlandsche tale (1812-1833),” beschouwde hy het nederduitsch onder de hedendaegsche teutoonsche spraektakken, voor de minstverwyderde van den indisch-germaenschen moederstam. Onder de reeds weinige zuid-nederlandsche beoefenaren der tale, behoorde Willems tot het gering getal dergenen die er de innige bewerktuiging van begrepen, bewerktuiging zoo ruim ontvouwd door Bilderdijk, ruimer nog door Hamaker in zyne Academische Voorlezingen, een merkwaerdig werk over de wording en de verwantschap der talen, kort vóór des schryvers overlyden (1835) verschenen. Doch keeren wy tot Willems terug.

Er stond hem nog de eenzelvigheid van het Hollandsch en het Vlaemsch te bewyzen, en de oorzaken van een schynbaer onderscheid aen te toonen. Deze taek volbragt hy in eene verhandeling Over de hollandsche en vlaemsche schryfwyze van het Nederduitsch (1824). In dat werksken sloeg hy eene gemengde spelling voor,

[p. 129]

welke hy sedert gebruikte, en die tot grondslag diende der bemoeijingen van het taelcongres, ten jare 1841 te Gent gehouden. Zoo lang evenwel het koningryk der Nederlanden bestond, werd zyn stelsel door niemand gevolgd. De gestichten, den voortgang der tale gunstig, namen de spelling van Siegenbeek aen, terwyl zyne tegenstrevers een schild maekten van de ellendige spraekkunst van Desroches.

Het koningryk der Nederlanden genoot een oogenblik rust; het was de tyd waerop het nieuwere vlaemsch geslacht zyne eerste krachten beproefde. D'Hulster, de zuiverste en de meest klassieke onder de toenmalige vlaemsche dichters, stond op 't hoogste zyner magt, en Willems zelve, in het midden der ernstigste geschied- en taelkundige navorschingen, wist aen zyne lier eenige schoone verzen af te vragen. Welhaest hernieuwde het verbond tusschen de katholieken en de liberalen den stryd tegen de tael, welke door Willems tegen de voornaemste kopstukken der oppositie verdedigd werd met al de kracht eener diepe overtuiging. De omwenteling barstte uit: zy behandelde het Vlaemsch als verwonneling en zond zyn' hoofdverdediger, die een openbaer ambt bekleedde, naer een onaenzienlyk stadje: treurig, maer verheven zinnebeeld van het lot der tale voorbeschikt, welke, ondanks een aenmerkelyk verlies van grondgebied, toch de tale is gebleven der meerderheid. Laten wy evenwel onze beschuldiging niet overdryven. Verloren de Vlamingen hun overwigt, het is dat zy van langerhand tot eenen val bereid waren. Het blyft niettemin waer dat het de pligt was van elk edelmoedig harte, zoodra de gezichteinder begon op te klaren, op middelen bedacht te zyn om de volkstael in hare eer en in haer regt te herstellen. Het staet aen de volkverblindende partyen niet vry over een gemeen goed te beschikken, gewis niet; en zoo min dan zyn land is men geregtigd zyne spraek te vervreemden. Dit was waerschynlyk wat Willems gevoelde, toen hy in 1834 zyne overzetting in hedendaegsch nederlandsch van Reinaert de Vos van eene voorrede vergezeld deed gaen, waerin hy een levendig, doch waerachtig tafereel ophangt van den beklagenswaerdigen staet der volkstael. Dit koene

[p. 130]

gedrag trok Willems, reeds in de voor een oogenblik opgeschorte Commissie voor 's lands geschiedenis heringetreden, uit zyn ballingschap, en opende hem de deuren der Akademie, welke men zelfs vóór de omwenteling hem gesloten had gehouden, onder voorwendsel dat het staetsbestuer de gelegenheid zocht om dat geleerd genootschap te vernederlandschen.

De vyf jaren zyner afzondering besteedde Willems bepaeldelyk om aen de Vlamingen den weg tot de middeleeuwsche letterkunde, zoo byzonder geschikt ter opwekking van het nationael gevoel, te openen. Deze studiën deden des schryvers grondige kennissen in geschied- en taelkunde aen den dag komen, te gelyk dat ze den yver der vlaemsche jeugd opwekten, hetgeen te regt Willems voor het hoofd der vlaemsche beweging beschouwen deed. De rederykers herleefden, en in de voornaemste steden rezen nieuwe middelpunten op voor de vaderlandsche letterkunde. Men had beweerd dat by de nieuwe orde van zaken het vlaemsch gedood was: in den geest zyner vyanden was zyn ontwaken niet meer dan een zwanezang. Een allerdichterlykst denkbeeld inderdaed: van eene levendige, vuer- en yvervolle jeugd te verzamelen om haer een laetsten zang aen 't stervende vaderland te laten toewyden! Die zang verklaerde zich door een den volksraed aengeboden krachtig vertoog tegen de onregtigheden der tale onzer vaderen aengedaen, hetwelk gevolgd werd van een plegtig feest in Vlaenderens hoofdstad, by gelegenheid van het taelcongres, den 23 october 1841 gehouden, Dit feest was de eerste plegtige daed der vlaemsche beweging.’⁽¹⁾

Theodoor Van Ryswyck is onze Volksdichter in den vollen zin des woords; zyn dichtgloed ontstak by het volk, door het volk en voor het volk; zyne lier gaf getrouwelyk de toonen van zyn volkshart weêr, het volk vatte die toonen op en liefkoosde den zanger. Van Ryswyck was van hooger onderrigt verstoken gebleven en zyne levenswys, zoo min als zyne geaerdheid waren gestemd om zich de fynheid der dichtvormen toe te eigenen. Snellaert noemt hem ‘het ruwe kind des volks,’ Hofdijk voegt er

(1) Schets eener gesch. der Ned. Letterkunde; 213-218.

[p. 131]

by: ‘maer die toch in zyne ruwheid gedichten schreef, balladen vooral, waerin geen zyner landgenoten hem ter zyde kwam, laet staen voorbystreefde.’ Van Ryswycks volledige werken zyn, na zyne dood, te Antwerpen in acht deeltjens verschenen.

Karel Lodewyk Ledeganck is de klassiekste onzer vlaemsche moderne dichters; zyne vormen zyn eenvoudig en schoon, zyn gevoel is diep en treffend, alles is by hem zuiver en afgewerkt. Men heeft hem wel den Tollens van België genoemd, maer of die vergelykenis kan stand houden, daer zouden wy geene borg durven voor spreken. Zy schynt ons althans niet gelukkig; Ledeganck was allen zins een ernstig talent, en door de keuze zyner onderwerpen zelve, zal hy nooit aenspraek op de populariteit van Tollens mogen maken. Als keurige, als geleerde Dichter, ware hy, niet alleen by Tollens, maer tevens by de beste nederlandsche schryvers van den huidigen dag te vergelyken. Wie bewondert zyn Boudewyn van Constantinopelen, zyn Burgslot van Somerghem en vooral zyne Drie zustersteden niet! Ledegancks volledige werken zyn uitgegeven te Gent en vormen een prachtig 8^o deel, mede is er te Amsterdam eene uitgave van verschenen. Ledeganck was tevens een uitstekend regtsgeleerde; door zyne opgehelderde vertaling van het burgerlyk Wetboek bewees hy eene groote dienst.

Victor Delcourt, voorzitter van 't tribunael van eersten aenleg te Brussel en, als letterkundige, gekend onder den pseudonyme van Hubert Van den Hove, was een warme, een waerdige verdediger der vlaemsche zaek. En des te schooner voor hem, des te treffender het voorbeeld voor zoo menigen onkundigen miskenner onzer Moedertael, Delcourt was een Wael!...... En die Wael was, niet alleen het Nederduitsch, maer al de germanische taeltakken zoo magtig, dat niemand hem eene eerste plaets in de rei onzer geleerdste Philologen zal ontkennen. Jammer is het dat hy zyne studiën op de oud-germanische en middeneeuwsche talen niet heeft mogen voltrekken. Jammer is het dat hy ons het gedicht van den Heliand niet geheel en al heeft mogen ophelderen en uitgeven.

Eugeen Zetternam (Jozef Dierickx) was, als Van Ryswyck,

[p. 132]

een kind des volks. Hy liet den verwborstel varen om de pen op te nemen; hy schreef verscheidene novellen en zedeschetsen, waeronder de verdienstelykste zyn: Voor twee centen minder; Tantje Mortelmans, en Hoe men Schilder is. Verders liet hy zich werkdadig in met de vlaemsche Beweging; hy gaf onder andere vlugschriften, uit, Het Bestuer en de Natie, een krachtig en helder vertoog ten voordeele der vlaemsche tael. Zetternam was een veelbelovend talent dat ongelukkiglyk niet tot rypheid is gekomen.

Pieter Frans Van Kerckhoven deed zyne studiën in de geneeskunde op de Hoogeschool te Bologna; in zyn vaderland wedergekomen, gaf hy zich over aen de beoefening der Letteren, en was een der eerste Vlamingen, die moedig op de bres sprongen voor de verdediging der Taelregten. Zyne pen was zeer vruchtbaer; hy schreef eene reeks romans en novellen, waeronder zyn Jaek of een Arm Huisgezin, en Fernand de Zeeroover eene onbetwistbare waerde hebben.

In het dramatische vak leverde hy verscheidene goede stukken: De Dronkaerd is een der beste vlaemsche dramas van het nieuwe repertorium. Daerenboven schreef hy een aental Legenden, Balladen en Gedichten. Zyn Lofzang op Jacob Van Artevelde werd te Gent bekroond en is een zyner verdienstelykste voortbrengsels. Van Kerckhoven was een regtdenkend en vryzinnig man, en als dusdanig is zyn leven eene aenhoudende worsteling geweest tegen de Mannen, die van de vlaemsche Beweging eene geestverdoovende coterie wilden maken. Als verdediger van het ware vlaemsche grondbeginsel, als standvastige en wyze voorstaender der vlaemsche volkszaek, is België hem de grootste dankbaerheid verschuldigd! Met den laetsten ademtogt, op 't pynlyke doodsbed, heeft hem eerst zyne onwrikbare overtuiging verlaten!... De ware minnaers der Nederduitsche Letterkunde zien met ongeduld eene volledige uitgave van 's Mans zeer verdienstelyke schriften te gemoet.

Het graf van den dichter Prudens Van Duyse is nauwelyks gesloten! De letterschat, welke de deftige en onvermoeibare Vlaming ons heeft achtergelaten is groot, en ontelbare peerlen liggen

[p. 133]

er in besloten; de toekomst zal die weten op te zamelen en naer waerde te doen schitteren. Niemand verdient welligt beter den naem van Dichter, in de volle beteekenis des woords, dan Prudens Van Duyse, alles was by hem dichterlyk; zyn gansch bestaen was eene dichterlyke luim, eene aeneenschakeling van dichtvoortbrengsels, die zich gezamentlyk uitdrukken in het groote poëma van zyn leven. Allen hebben Van Duyse niet verstaen, omdat allen niet geroepen zyn om den Dichter in verhevene vlugt te volgen; met Van Duyse is het, meer dan met elk andere, de waerheid, dat hy eerst later naer waerde zal geschat worden. De nuchtere critiek moge hem nageblaft hebben, zy is als een zeepblaesje vergaen, en 's Dichters twee deelen Vaderlandsche poëzy, zyn Klaverblad, zyn Artevelde en een boekdeel Mengelpoëzy, (Nazomer, eerst by zyne dood verschenen), bestaen voor het nageslacht. Zyne verhandeling over de Nederduitsche Prozodia, in Holland bekroond, zal mede den naem des schryvers in eere houden. -

Tot dusverre wat aen de Geschiedenis behoort:

Hier moeten wy de pen nederleggen uit eerbied voor een bestaende - en naer het schynt geheiligde - gebruik. Over levende schryvers mag niet ernstig gesproken worden. Door beoordeeling of critiek, verstaet men algemeen: rozen voor de vrienden en doornen voor de vyanden; rozen en doornen worden gemengd opgenomen in dagbladen en tydschriften, worden vandaeg gelezen en zyn morgen vergeten. Wie schryver mag getuigen dat hy ooit met eene critiek werd vereerd, die loyal genoeg was om hem van een verkeerd spoor af te brengen en hem een beter aen te wyzen! De Tael- en letterkundige aenmerkingen van professor David, is het eenige ernstige critisch werk dat wy zagen verschynen, en dan nog straelt er al te veel de afkeer door, welken de geleerde Priester voor het Romantismus voedt.

In afwachting dus dat by ons, naer het voorbeeld onzer Naburen, voor den verdienstelyken schryver iets billyker worde gedaen, dan hem binnen zyn leven aen zich zelven over te laten - of te miskennen! en hem na zyne dood een praelgraf op te rigten,

[p. 134]

zullen wy ons verblyden by den hoopvollen blik, welken wy, met vast betrouwen, op de toekomst der Nederduitsche Letteren vestigen!...

Immers:

De Geschiedenis mag roemryke bladzyden openen voor de talryke Mannen, die op den huidigen dag in Noord- en Zuid-Nederland hun uitstekend talent aen de verheerlyking der Nederduitsche Letteren wyden. Van het nationael Nederduitsch Tooneel, dat zich, in het Zuiden vooral, zoo krachtig ontwikkelt, is mede veel, zeer veel voor de bevestiging van ons volkskarakter, dus voor onze nederlandsche volksmagt, te verwachten!

De belangrykheid der Nederduitsche Tael voor Nederland:

Als nut in de maetschappelyke betrekkingen;

Als voertuig der kunstontwikkeling, en

Als historischen roem,

Zal ons in der eeuwen door geen gezond verstand betwist worden.

Daerom ook zal het Nederlandsche volk, by zyne verstandelyke en maetschappelyke ontwikkeling, meer en meer aen zyne Nederduitsche Tael houden!...

E.V.D.