Nederduitsche tael- en letterkundige lessen voor school- en zelfonderricht
(1860)–Emmanuel van Driessche–
AuteursrechtvrijDerde tydvak.Onder de uitvindingen die den menschelyken geest tot onsterfelyke eer verstrekken, zegt Van der PalmGa naar voetnoot(1), en tevens aen het menschdom onwederstaenbaren dienst hebben bewezen, bekleedt de Boekdrukkunst eenen uitstekenden rang. ‘Zy vervulde den verborgen wensch der vrienden van waerheid en deugd, en ging welhaest allerwenschen te boven. Zy schudde het juk der geheimhouding af, en liet zich binnen den omtrek harer eerste werkplaetsen niet bepalen. Verspreid over de beschaefste deelen van Europa, vergenoegde zy zich niet, met de behoefte van het kinderlyk onderwys, of der huishoudelyke godsdienstigheid te bevredigen. Zy nam hoogere vlugt, en stond, de pas ontwaekte drift naer ware geleerdheid, en onvervalschten smaek, krachtdadig ten dienste. Al wat de oudheid heerlyks en uitmuntends had voortgebragt, werd uit verholen schuilhoeken voor het licht gedaegd; de heilige Boeken der openbaring verschenen in der zelver oorspronkelyke talen; de fakkel der wysheid en der godsdienstkennis werd tevens ontstoken, en alle wetenschappen baedden zich in eenen nieuwen hemelgloed!’ | |
[pagina 53]
| |
Ja, de Boekdrukkunst, uitgevonden omtrent 1432 door Laurens Janz. Koster, burger van Haarlem, heeft welligt tot de zedelyke volmaking van den mensch meer bygebragt dan alle andere uitvindingen; zy was het licht dat de eeuwige duisternis moest opklaren; zy was de baken, die voortaen teruggaen onmogelyk zou maken; zy was de kracht die, door alle eeuwen heen, den mensch vooruit moest helpen op het gebied van verlichting en beschaving! En op welk tydstip werd het menschdom door de Voorzienigheid met die hoogere weldaed begiftigd? Op een tydstip van verzwakking en moedeloosheid! Op een tydstip dat het regt van geboorte, en de magt des bloeds hunnen wankelenden troon op nieuw wilden bevestigen; op een tydstip dat onze moedertael, onder het fransche Huis van Burgondië, verbasterde en verviel!.. Ons derde tydvak, van de Boekdrukkunst tot de Hervorming, of zoo men wil tot aen Vondel en Hooft, schittert niet zoo zeer door uitstekende namen, als Maerlants, Melis Stokes, door eeuwige gedenkstukken onzer letterkunde, als de Heliand, Reinaert de Vos en andere; eventwel is dit tydvak, als overgangspunt zeer belangryk. De grootste figuren, welke wy in voorhanden tydvak aentreffen zyn gewis Marnix, heer van St. Aldegonde; Houwaert; Anna Byns; Koornhert; Spiegel; Roemer Visscher; Casteleyn en vervolgens: Knubber, Colyn Van Ryssele, Van Zuylen, Van Nyvelt, Dathenus, Despars, Dodonoeus en anderen. De laetste helft der vyftiende eeuw, voor den leeftyd van Anna Byns, mag als een tydperk van volkomene rust voor de Letterkunde beschouwd worden. Het is ook rond dien tyd dat onze Tael zoo noodlottig verbasterde. Margaretha van Oostenryk was der nederduitsche tale wel niet vyandig, zy zelve maekte dietsche verzen, maer zy was de fransche gedachten tevens zeer genegen. In haer Hof krielde het van fransche Hovelingen, die onzen Adel op den lyst der parysche beaux-esprits schoeiden. De feestelykhe den hielden er niet af, en alles droeg den stempel van eene zoutelooze ligtzinnigheid. Het werd de mode, in plaets van de regelen der dichtkunst in acht te | |
[pagina 54]
| |
nemen, aerdigheden uit te vinden, en in stede van oorspronkelyke zuivere nederduitsche tale, een mengelmoes van bastaerdwoorden te bezigen. Zie hier een staeltje van Anthonis de Rouere (de Rovere) ‘Brugghelinck, vlaemsch doctor ende gheestich poëte,’ uit zyn A B C van Maria, gedicht omtrent 1482, en te Antwerpen gedrukt in 1562. Aenminnichste » Bevelichste » Curieuse Men ziet het, die tael is allerslechts; zy verraedt geheel en gansch de bespottelyke kinderachtigheden en ydele opsieringen, welke des tyds in den bedorven smaek vielen. Casteleyn, van Audenaerde, die aldaer Factor der Rhederykkamer, Pax vobis was, en by zyne tydgenoten den eernaem van excellent Poëet moderne verwierf, omdat hy doorging voor den hersteller der voetmaet, schreef eene, even kreupele, bastaerdtael als de Rouere. Het slot zyner conste van Rhetorycke luidt als volgt: Om te concludeeren van onze begrypt,
Dees historie moraliseerende
Is in den verstande wel accordeerende
By der passie van Christus ghebenedyt.
De Brabander, Johan Baptista Houwaert, schreef eene allen zins zachtere, ofschoon van bastaerdwoorden niet gansch zuivere tael. De geleerde taelkundige De Vries noemt hem te regt den brabandschen Cats zyns tyds. Zie hier een staeltje van zyne poëzyGa naar voetnoot(1). | |
[pagina 55]
| |
Aurora hadde tgras bepeerelt » wel dicht
Met haren zoeten dau, Phoebus hadde de kouwe
Met den nacht verdreven, en de Weerelt verlicht
Met syn klaer blinckende stralen van gouwe,
Als dese dry eerbare Maechden ghetrouwe
Uyt haer zacht bedde waren opghestaen;
En wy zyn doen in Pegasidis Landouwe
Naer den schoonen Lusthof der Maechden ghegaen;
Als wy daer waren heb ick van stonden aen
Van mynen monde ontplokenGa naar voetnoot(1) » de boorden
En tot dees dry Maechden ghesproken » dees woorden:
Ghy edel Maechden, wilt met ghenuchten
In desen playsanten Lusthof scheppen behaghen,
Aenmerct de schoon bloemkens, en lieflycke vruchten,
Die de groeyende kruyden en boomen draghen!
My dunct dat Epicuri hoven niet en plaghen
Schoonder te zyn in voorleden jaren,
Noch Alcinoi hoven, daer nachten en daghen,
Winter en Somer, bloemen en vruchten waren,
Noch Hesperidi hoven, daer tusschen de blaren
Gouden appelen wiessen, niet om volloven:
Den Lusthof der Maechden gaet veel hoven te boven.
In diversche hoven wassen schoon frutagien,
Ooc veel bloemen en kruyden, daer den geest in verheucht,
Mitsgaders oock schoon groene folagien,
Met alderley vruchten, die ghy dencken meucht;
Maer in desen Lusthof behoort de jonghe jeucht
Hun onghelyck meer te verjolysenGa naar voetnoot(2):
Want in desen pleyn is te vinden de Deucht
Die boven alle vruchten is te prysen,
En boven kruyt en bloemen, diemen ons mach wysen
In ander hoven, waer sy moghen gheleghen » zyn,
Sy zyn wys die tot de deucht gheneghen » zyn.
Wilt dan in desen pleyn » der deuchden » wandelen,
Daer ick u zal leeren zeedbaer officien,
En wilt hier int ghemeyn » met vreuchden » handelen
| |
[pagina 56]
| |
De zoete bloemkens van goede conditien,
En voor u eerste exercitien,
Zoo pluct hier Violetten van ootmoedicheyt,
En zuiver Lelien zonder vitien,
Penseekens van wyse voorhoedicheyt,
Met KerssoukensGa naar voetnoot(1) van ryper vroedicheyt,
Die voor schoon Sonne-schyn » daer » ontpluyckende zyn,
En voor tSpinnen fenyn » haer » toeluyckende zyn.
***
Duysent ghelycke bloemkens van zulcken geure
Zuldy in desen lustighen pleyn vinden,
Wandelt hier nu vry achtere en veure,
En wilt u te plucken onderwinden.
Voor den verdoolden en voor den blinden
Ist dat wy jonstich en liberael « zyn:
Wie bevryt wil wesen van zwaer allinden,
Die pluct hier bloemkens die medicinael » zyn,
Zoo curabel moeten zy u altemael » zyn,
Zoo nut moeten sy u smerten » terstont » zyn,
Als sy u met goeder herten » ghejont » zyn.
Wilt de schoonste en beste bloemkens zoecken,
En daer af maken eenen lustighen hoetGa naar voetnoot(2),
Pluct de medicinaelste in alle hoecken,
En ghebruyctse als een wyse maghet goet,
Maer wacht u doch wel, dat ghy niet en doet
Als den oyevaer, die in de beemden (als de vrije)
Veel lieflycke bloemkens treet onder den voet
Om te zoecken een fenynighe prye:
En zoect also egheen fauten ghye,
Maer de beste vruchten in dit prieel.
Hy is wys die verkiest het beste deel.
Ghelyck eenen wan behout het beste graen,
Daer het slecht kaf uytvliecht al metten wint,
Wilt ghy oeck alsoo het beste houden voortaen,
Maer en wilt niet wesen zoo dwaeslyck ghesint,
| |
[pagina 57]
| |
Dat ghy ghelyck den buyel (daer men meel in bint),
De blomme laet uitrysen, en de zemelen hout,
Want de zemelen worden van de beesten verslint,
En men pryst de blomme ghelyck Cypers gout.
Die tquaetste verkiest, en het beste schout,
Die en achtmen niet veel have noch eere weert.
Hy is dwaes die voor tbeste het quaetste aenveert.
Doen begonsten dees dochters ter aerden te bucken,
En van tusschen de groene kruyden en blaren
De beste oorboorlyckste kloemkens af te rucken,
Die in desen Lusthof en pleyne waren,
Sy begonsten se met hoopen te vergaren
Om wech te deelen, en om hen met te vercieren,
Maer hy, die in dit tydvak den grootsten invloed op tael en letteren heeft uitgeoefend, is zonder twyfel de antwerpsche geestelyke dochter en onderwyzeresse Anna Byns. Zy verhief zich in roem, door het zoogenoemde Refereyn, tot boven al de vlaemsche en hollandsche dichters des tyds. De geest harer schriften is de getrouwe afspiegeling harer eeuw; Luther en zyne aenhangers zyn het doelwit, waerop de geloovige katholische vrouw de scherpste schichten der epigram rigt. Zy werd de brabandsche Sopho bygenaemd. Hare tael is vloeijend en krachtig, doch ook niet volkomen van bastaerdwoorden vry; hare poëzy wegslepend en welluidend. Men oordeele: Bisschoppen, Prelaten, groote Cadetten,
Heeren en Vorsten, al die sitten in wetten
Als dienaers des Heeren!
Laet loven den Heere met trompetten;
Laet clincken schalmeyen en claretten
Al tot zynder eeren:
Wilt met chimbalen zynen lof vermeeren;
Wilt gheen tamboeren oft herpen sparen,
Om den Heere te loven, naer Davids leeren;
Laet clincken de snaren.
| |
[pagina 58]
| |
O Orphee, wilt alle beesten vergaren,
Die ligghen gedoken, in bosschen, in duynen;
Alle vogelkens, wilt u hier by oock paren,
Op boomen, op tuynen;
Heft op, stemmen, wilt niet vesenGa naar voetnoot(1) oft ruynenGa naar voetnoot(2),
Loeft den Heere elck in synder talen;
Laet u voysen clincken als basuynen,
Datment mach hooren op bergen, in dalen,
Dat Gods lof mach vermeeren in alle palen,
En zyn eere, die schier te niete zyn beye...
Loeft den Heere, met desen soeten Meye!
Loeft God, tis recht, ghy redelycke gheesten,
Daer Davidt seyt; Loeft den Heere, alle beesten,
tSy van wat manieren,
Voghelen des hemels, minste metten meesten,
Beesten der aerden, wint, hagel, en tempeesten,
Wilt Gods lof verchierenGa naar voetnoot(3),
Locht, wolcken, zee, wateren, alle rivieren
Oock alle visschen, die daer in blycken,
Met alle dinstrumenten diemen mach hantieren
Van soeter musycken!
Loeft den Heere met woorden van rethorycken:
Loeft den Heere, maechden en jonghelinghen:
Loeft den Heere, berghen, hovelen en dycken,
Fonteynkens die springhen;
Loeft hem, sienlycke en onsienlycke dinghen:
Wateren, die boven die Hemelen duycken,
Met al den lof diemen mach verstringhenGa naar voetnoot(4):
Loeft Hem, al datis in sweerelts beluykenGa naar voetnoot(5):
Loeft Hem, alle cruydekens, groene struyken,
Vruchtbaer landouwe en dorre heye,
Loeft den Heere met desen soeten Meye!
| |
[pagina 59]
| |
Loeft den Heere, ghy hemelen en tfirmament,
Sonne en mane, alle planeten ientGa naar voetnoot(1),
Reghen en dau,
Met alle den sterren den Hemel ontrentGa naar voetnoot(2):
WerdtGa naar voetnoot(3) in Gods lof, die Hem te loven zyt gewent,
Niet traghe oft flau.
Loeft Hem, alle aertryck drooghe en grau,
Oock alle beemden lustich en groene,
En oock alle bloemkens gheluGa naar voetnoot(4), peersch, blau,
Nu in saysoene!
Loeft Hem dach en nacht, avont en noene:
Al dat inden Hemel is oft daer ondere,
Loeft den Heere, van alle zyn crachten coene
Die wercken wondere.
Loeft den Heere, altsamen, en elck bysondere,
Dat leven, ontfaenGa naar voetnoot(5) heeft in steden, ghehuchten.
Loeft den Heere, blixem en dondere;
Boomen, ghebladert, bloemen, en vruchten,
Met volhertelycker blyschap sonder duchten,
Met yochenGa naar voetnoot(6), met singhen, met soeten ghescreyeGa naar voetnoot(7);
Loeft den Heere met desen soeten Meye.
Metten soeten Meye wilt den Heere loven,
Nu als de veldekens, priëlen, en hoven
Gheven soeten goorGa naar voetnoot(8);
Maer en blyft opte creaturen niet verschoven,
Door hen leerdt minnen den Schepper hier boven,
Die zyn tresoor
Der genaden ontsluyt: tdoedt al zijn devoor;
Tot solaes der menschen groyen bloemen en cruyt,
De vogelkens soetelyck houden haren choor
Singhende overluydt:
O Christen ziele, weest dancbaer met soo ruydtGa naar voetnoot(9),
| |
[pagina 60]
| |
Wildt u inwendighe ooghen ontsluyten,
Gaedt uwen Bruydegom metter minnender bruyt
Soecken daer buyten:
Scheppers schoonheydt merct in de bloemkens die spruyten.
Aurora schinkt ons even ghedichteGa naar voetnoot(1)
Den soeten dau, uut shemels conduytenGa naar voetnoot(2),
Die tgarseken doet groyen metter sonnen lichte;
Die soeticheyt des tydts verblydt elck ghesichte.
Ghy, die int veldt doet u vespereyeGa naar voetnoot(3),
Loeft den Heere met desen soeten Meye.
Conclutie.
Als ghy de sonne siet blincken inden throone,
Noch alle de velden becleet met groene » nu:
Neerstelyck merct, dat de vruchten staen schoone:
Altyt loeft den Heere, avont en noene » nu.
Bidt Hem, want tis grootelyc vandoene » nu,
Innichlyck, dat Hy wil sinen gheest » sinden
In alle Prelaten en Princen coene » nu;
Niet en twyfelt, hoe seere wy ons bevreest » vinden:
Soo doende, sal lichtelyck al dit tempeest » inden.
De Rethoryk-maetschappy van Amsterdam, ‘In liefde bloeijende,’ stelde zich op het einde der xvide eeuw door hare werkzaemheden aen het hoofd van al de nederlandsche genootschappen. Zy telde in haer midden de dry voornaemste mannen, welke in Holland voor tael en letteren werkzaem waren: Hendrik Laurentz Spiegel; Dirk Volkertz Coornhert, en Roemer Visscher. Coornhert was geheimschryver der Staten van Holland; hy dient te gelyk als geleerd en aenzienlyk man geëerbiedigd te worden. Zyne tael was kiesch en zuiver; vooral in zyne prozaschriften bragt hy veel by om de tael te ontdoen van haren valschen tooi en talryke bastaerdwoorden. In de voorrede zyner Twespraack van | |
[pagina 61]
| |
de Nederduytsche Letterkunst laet hy in de volgende bewoording zynen afkeer voor de verbastering der tael blyken. ‘Het zyn nu geleden wel twintig jaren, dat ick bemerckende de overvloedige ryckdommen onzer nederlandscher talen, enighen onlust daer inne nam, dat men zo ghantschelyck zonder alle nood ghewoon was te lenen ende te lortsen van vreemde talen, tgeen wy zelve meer ende beter t'huys hadden; derhalven ick voor my nam myn moedertael weder in haer oude ere te brenghen ende haer kleed, dat van zelfs ryckelyck was en cierlyck, van de onnutte lappen ende vuyle brodderyen te zuyveren.’ Zie hier verder nog een staeltje in poëzy van 's mans keurige tael. (Slecht gebruyck ende misbruyck van tydlicke have.) Na des menschen gemoed neemt alle dingh zijn beelde,
't Weeldigh Paradijs en was Adam geen weelde.
Zoo en is den armen, die in God kan verblijden,
Zijn gebreck geen gebreck, maer oeffeningh van strijden.
In tijdlick goed vindtmer Arm, Middelbaer, en Rijck:
't Leven der Armen, waent elck Mensch ellendigh;
't Gemeene pijnlick, omme d'arbeyd bestendigh;
Maer 't rijcke zaligh, door weeldes valsche blijck:
Dus jaeght elck na rijckdom met geweld oft practijck,
Door 't verkeerde oordeel verleyd zijnde schendigh.
Want 't is niet buyten, maer in elck inwendigh,
Zo wat verblijd oft bedroeft ons leven al gelijck.
Men vindt zo wel rijcken als armen die trueren:
Immers de grootste druck, druckt den grootsten duerenGa naar voetnoot(1),
Alsmen groote vreughde in kleyne huttekens ziet.
Dit moght niet zijn, zo d'uyterlijcke dinghen
Uyt haren aerd vreughd oft druck noodlijck voortbringen:
Dus baert rijckdom geen lust, noch armoe geen verdriet.
Atys, des machtigen Cresus zoon,
Was stom, noyt mensch hoorden hem spreken,
| |
[pagina 62]
| |
Tot dat een vyandt des Coninx persoon
In knechts habijt wilde deursteken,
Daer is des zoons liefde gebleken,
Deur 's vaders noodt binnen zijn woningh,
De stomme sprack met ernstelijck smeken,
Och steeckt niet vriendt, dit is den Koningh.
Volgens meening van den taelkenner De Vries zou Spiegel, die een groot koophandelaer was, als beoefenaer der fraeije letteren en taelkunde, Coornhert nog overtroffen hebben. Zie hier wat Ypeij in zyne geschiedenis der nederlandsche tale daer over zegt. ‘Niet slechts dreef Spiegel, in navolging van Coornhert de bastaardwoorden uit onze taal, maar ook zuiverde hij haar, met eene zoo nette als stevige hand, van vele andere smetten en leemten. Hy kende den aard der taal, en wist hare kracht meesterlijk te doen uitkomen en werken. Hij voerde weder oude woorden, die in onbruik waren geraakt, op eene zeer zinrijke wijze in. Hij was vol vinding, bij het uitzoeken van de keurigste uitdrukkingen, die hem voor zijn onderwerp dienden. Hij koppelde onderscheidene woorden, die nooit, dan op zich zelven, gebezigd waren, zamen, waar door zij eene gemengde, maar voor de zaken juist geschikte beteekenis kregen. Hij gaf aan zijne redenen, zoo in onrijm als rijm, eenen krachtigen nadruk, en, in weerwil van den hoogen draf, dien hij hield, eene behoorlijke zachtvloeijendheid.’ Zulke lofspraek zou kunnen overdreven schynen, indien wy niet in staet gesteld waren om, door de schriften des Mans zelve, te bewyzen dat zy allen zins wel verdiend is. Zie hier een liedeken van Spiegel: Weeldedorst.
Een burgherlijcke strijdt,
Woeker, zorgh en nijdt,
Drukt deerlijk onze schouders.
Ha wenschelijke rust!
O klein ghenoeghens lust
Van onz' vreedzame ouders!
| |
[pagina 63]
| |
Doemen grof watmerGa naar voetnoot(1) droegh,
De melck-koe en de ploegh
Hieltmen alleen in waerden:
Doe lagh het zorghlijk goudt,
Daer men nu veel afhoudt,
Vergheten inder aerden.
Hier was gheen peper vaylGa naar voetnoot(2)
Engelsche oesters ghaylGa naar voetnoot(3),
Nogh bastard zekGa naar voetnoot(4) uyt Spangien,
Gheen Rhijns of Franse most:
Een hoenke was goe kost
Zonder olijf of orangie.
In KaelkoetGa naar voetnoot(5) voer gheen schip.
Men liet de Noordtse klip
Sijn wild-braed lustigh wayen.
Zy derfden vleys van queGa naar voetnoot(6),
Rijsch ende buynsche meGa naar voetnoot(7),
Zuycker en malvezeyenGa naar voetnoot(8).
Nu woeltmen om den schijn;
Een bonsingh of een knijn
Dat zijn verachte voerenGa naar voetnoot(9);
Maer Russe zabels eel,
Turx grofgrain, of fluweel,
Draeghen burghers en boeren.
Helaes, dit maakt de twist!
Noch waent hem elck een Christ,
En oeffent wet noch reden.
Ons ouders waeren vry
Van wet, en zonder zy
Hieldenze ghoede zeden.
| |
[pagina 64]
| |
Ellik nu anderGa naar voetnoot(1) leerdt,
Die zelfs van 't quaedt niet keert;
Dies leven wy in rouwen.
Dit maekt eensdeels 't ghescheel:
Ooch is het meestendeel
Om t' hebben en om t' houwen.
Gods ghoeden zijn ghemeen:
Ghenoeghdy, Prins, aen 't kleen,
Zoo quelt u ghenen morgen,
Onnutte overvloedt
Maekt meest het volck verwoed,
En doet hen angstigh zorghen.
Duegd verhuegdtGa naar voetnoot(2).
Roemer Visscher, zonder het eigenlyk zoo hoog aengelegd te hebben, als zyne twee tyd- en strydgenoten, schreef mede eene vloeijende poëzy in zuivere tael.
Wy geven er hier insgelyks een staeltje van op: Ben ick niet geluckigh dat my Godt heeft toegeveugt
Een vrouwe, die verciert is met schoonheyt en deugt? -
En dat geluck, dat quam tot my gedreven,
Met uwen brief, die ghy my hebt geschreven.
Geluckig is waerlijck de veeder en schacht,
Die schreef dat soo groot van my is geacht:
Geluckig is de hand diese gezegelt heeft en gebonden;
En aen my, door gratie, heeft gesonden:
Geluckig was de bode diese t'mywaerts brengen ging:
Maer noch veel geluckiger die den brief ontfingh.
Hoe ick desen Brief meer en meer deur las,
Hoe grooter mijn lust om te lesen was:
| |
[pagina 65]
| |
Want alle mijn verdriet dat ruymde 't velt,
En mijn geneught drongh op met gewelt,
Ter tijdt toe dat ick las een woordeken ongierGa naar voetnoot(1),
Dat ick desen Brief moest werpen in 't vier.
Doe liet mijn geneughte weder hangen 't hooft.
Denckt hoe dat twijffel mijn sinnen had berooft:
Want de onderdanigheyt, die t' uwaert groot’ is,
My desen Brief te verbranden geboodt’ wis.
En de lust die ick had om die te bewaren
Trock de handt te rugge, en dedet niet garen.
Al te met wurp ick die in 't vyer om te branden:
Terstondt greep ickse weder uyt met mijn handen:
Dan weder daer in, en kort weêr uyt na desen:
Ten laetsten liet ickse branden, om dattet so most wesen,
Seggende, na dat ickse menighmael had gekust:
‘Ghy moet verbrandt zijn om dattet haer so lust:
Want ick wil haer liever gehoorsaem, met druck en pijn,
Dan ongehoorsaem met alle vreughde zijn.’
Siet, hoe tot stof en asch is gekomen
Die meeste vreught die ick oyt heb vernomen!
Om ons derde tydvak te sluiten, dienen wy hier onze ernstige aendacht te vestigen op het grootste figuer uit dien tyd, op Philips Van Marnix, Heer van Sinte Aldegonde. Niet alleen als verdienstelyke letteroefenaer, maer ook als vrye Nederlander, dient hy by de laetste nageslachten in eere voort te leven. Marnix was, neven Willem de Zwyger, de grootste Man der nederlandsche omwenteling. De rol, dien hy, in den stryd voor licht en vryheid, speelde, is merkwaerdig. - Toen het Vaderland, overlast van moeijelykheden, in zich zelve geene redmiddelen meer vindt, weet Marnix er in Duitschland te zoeken. In de kerk- | |
[pagina 66]
| |
vergaderingen verdedigt hy de gewetensvryheid met al de overtuiging eener mannelyke ziel; in de synode te Dordrecht doet hy Willem van Oranje tot stadhouder uitroepen; hy reist naer Engeland om de bataefsche Republiek onder de bescherming van Elisabeth te stellen; aen hem is men het vredeverdrag van Gent verschuldigd, by de Diëte te Worms verdedigt hy zyn land op de waerdigste wyze en door de Unie van Utrecht bevestigt hy het bataefsche Vaderland. België heeft eindelyk zyne magtige hulp noodig; hy wordt tot gouverneur van Antwerpen aengesteld en behoudt gedurende dertien maenden de stad, terwyl Alexander Farnese die met eene ontzaggelyke magt belegert. En by die talryke, by die verbazend groote staetsbezigheden, voerde hy de fransche en de vlaemsche pen. Hy schreef de Tableau des différends de la religion, en de Bijencorf der Roomscher kercke; verders hebben wy van hem, onder andere losse stukken, 't Wilhelmus-Lied en het Eedverbond der Edelen. Onlangs is er te Brussel eene volledige uitgave van 's mans werken in het licht gekomenGa naar voetnoot(1). De schriften van Marnix dragen gansch eigenaerdige kenmerken, zoo voor styl als uitdrukking en vorm; zyne tael is de zuiverste, welke men tot dan toe geschreven heeft; zy is om zoo te zeggen de tael van onzen tyd; met eene gewoone kennis der oud vlaemsche tael, kan men zonder uitleg te behoeven, Marnix vloeijend lezen. Wy laten hier, ten bewyze daervan, eerst een stael van zyne proza volgenGa naar voetnoot(2). ‘Na dien nu V.L.Ga naar voetnoot(3) den goeden wille sijner Vorstelijcker Ghenaden aengaende dese vergaderinghe hier uyt hebt connen bemercken, ende de Commissie aengehoort die my syne Vorstelijcke Ghenade belast heeft, soo wil ick V.L. syner Vorstelijcker Ghenaden meeninghe een weynich breeder verhalen. Als namentlijck dat syne Vorstelijcke Ghenade genoechsaem bericht is gheweest | |
[pagina 67]
| |
ende oock metter daet claerlijck ghesien ende gemerckt heeft die goede ghetrouwicheydt ende goetwillichheydt die de Steden in Hollant sijne Vorstelijcke Ghenade dragende zijn, daer in dat zy haer te deser tijt soo vrijmoedelijck ende oprechtelijck verclaert hebben teghen den Hertoghe van Alva ende synen aenhanck, met syner Vorstelijcke Ghenade, als met haren wettelijcken ende rechten Gouverneur onder den Coninck van Spaengien te willen houden, ende met hem goet ende bloet opsetten tot verlossinghe hares Vaderlandts uyt dese wreede ende grouwelijcke Tyrannie der vreemde Spaensche Knechten, die dit Landt nu ettelijcke jaren jammerlijck onderdruckt ende gespolieert hebben, ende noch daghelijcx soecken van alle hare welvaert te berooven ende te blooten; soo heeft syne Vorstelijcke Ghenade niet willen nalaten my alhier te schicken ende in synen Name, ende van sijnen weghen V.L. ende de voorschreven Steden vriendelijck daer over te bedancken, ende gunstichlijck bidden dat ghy ende de selve Steden wilt daer inne volherden ende altijt voortgaen. Daerenteghen oock V.L. aen te dienen die groote getrouwigheydt die syne Vorstelijcke Ghenade tot alle dese Nederlanden ende insonderheyt tot Hollant ende andere provincien, onder syn Gouvernement resorterende, altyd ghedraghen heeft ende noch draghet. Begheerende oock V.L. aen te dienen dat ghylieden sulcx syner Vorstelijcke Ghenade van gantscher herten wil toe vertrouwen, dat hem in syn herte leet gheweest is, ende noch leet is den grooten moetwil, onrecht ende gewelt die den Hertoghe van Alva ende synen aenhanck den voorschreven Landen ende Steden heeft aenghedaen, om de selve van alle hare Privilegien, Rechten ende gherechticheden te berooven ende te spolieren, van alle hare welvaert te jaghen, ende te brengen in eene schandelijcke ende jammerlijcke slavernie onder sijne Spaensche Knechten, die doch van manieren ende conditien altijt vyanden deser Nederlanden gheweest zijn, ende de selve altijt ghesocht hebben onder hare Tyrannelijcke subjectie te brenghen. Ende en soude zyne Vorstelijcke Genade niet lievers in dese werelt sien dan den dach dat den Nederlanden wederomme in haren ouden fleur ende voor- | |
[pagina 68]
| |
spoedicheyt ende tot hare oude vryheyt, daerse onse Voorvaders door hare vrome loflijcke daden ingebracht ende onderhouden hebben, mochten wederkeeren. Tot desen eynde heeft syne Vorstelijcke Ghenade van der eerster uere dat den Hertoghe van Alva in de voorschreven Landen met syne Spaensche Knechten inghevallen is, alle middelen, oncosten, arbeyt ende moeyte met grooter neersticheyt ende aller getrouwicheyt aenghewent, om de selve Landen van dese grouwelijcke Tyrannie ende gheweldighe moetwillicheydt te mogen ontslaen ende bevryen. Waer toe syne Vorstelijcke Ghenade over drie jaren herwaerts met groote sware oncosten eenen schoonen hoop Ruyteren ende Knechten opghebracht heeft, ende is daer mede int Landt ghevallen, doch overmidts daer geene alsulcke correspondentie en was van de Steden als syne Vorstelijcke Ghenade wel ghehoopt hadde ende daer billijck soude gheweest syn, en is daer mede niet vele uytgherecht gheweest, alleen heeft syn Vorstelijcke Ghenade alle het gene dat hem noch overghebleven was daer aen ghehanghen, ende hem selven gantschelijck uytgheput ende ontbloot van allen middelen die hem noch waren overghebleven. Niettemin soo heeft syne Vorstelijcke Ghenade daerom den moet niet verloren ghegheven, noch en is oock syne getrouwe goetwillicheyt tot de Ingheseten des Landts, dieshalven niet vermindert gheweest, maer heeft alle middelen nacht ende dach gepractiseert om syne eerste voornemen, streckende tot de verlossinghe des Lants, te weghe te moghen brenghen. Ende nae dien het Godt almachtich nu gelieft heeft, nae vele zware verdruckinghe ende onverdraghelijcke bezwaringhe de ooghen der Inghesetenen te openen, ende haer een hert te gheven dat vele onder hare steden, sich opentlijck hebben verclaert zyner Vorstelijcke Ghenade toeghedaen, ende den Tyran vyant te wesen, waertoe zy hulpe ende bystant by synder Vorstelijcke Ghenade in alle onderdanicheyt seer vlijtich versocht hebben; Soo is syne Vorstelijcke Ghenade met een hertgrondelijck medelijden over haer beweecht gheweest. Doch nae dien hy van allen middelen ontrooft was ende derhalven de macht niet en hadde om eenen Crijch teghen den Hertoghe ende | |
[pagina 69]
| |
synen aenhanck te voeren, heeft hy menichmael verclaert hem sulcx onmoghelijck te wesen, waer op zy seer ernstichlijck ende op verscheyden tyden ootmoedelijck gebeden ende versocht hebben, dat syne Vorstelijcke Ghenade hun in eenen alsulcken noot niet en wilde verlaten, met ghewisse toesegghinghe ende belofte, dat soo wanneer syne Vorstelijcke Ghenade met Ruyteren ende Knechten op den tocht ware, daer gheen ghelt en soude ontbrecken. Waer op syne Vorstelijcke Ghenade in syn hert beweecht wesende, over haer aenstaende perijckel, heeft wederomme op een nieuwe alle diligentie, moeyte, arbeyt ende vlyticheyt aengheleyt, ende alle syne vrienden ende maghen aenghesproocken, ende ten laetsten met groote swaricheyt soo vele te weghe ghebracht, dat hy nu ter tijt eenen schoonen hoop van uytghelesene Ruyters ende Knechten heeft int velt ghebracht, ende al ghenoech bereyt is om daermede in het Landt te vallen, ende dit aenghevanghene werck Gods der ghewenschede verlossinghe des Landts gantschelijck van nooden is, datmen de selve Ruyteren ende Knechten monsteren sal ende in den Eedt brenghen, ende te doen hun hare behoorlijcke betalinghe; soo is sijne Vorstelijcke Ghenade ernstich begheeren ende gunstich bidden aen u luyden, ghy willet doch aensien die groote getrouwicheydt ende goede gheneghenheyt die syne Vorstelijcke Ghenade hier inne tot u luyden bewesen heeft, ende in stede vande selven te verschulden met verstreckinghe der voorghenoemder betalinghe en willet synen Vorstelijcke Ghenade in eene eeuwighe schande ende u selven met het gantsche Vaderlandt in een eeuwich verderf, jammer ende ellende niet brenghen: Maer u selven ende uwe steden met een vrijmoedicheydt des herten daertoe verwecken, dat zy alle dingen te rugge stellende, een yeder naer zyn vermoghen syne goetwillicheyt bewyse, om syne Vorstelijcke Ghenade uyt dese noot te helpen. Ghewis wesende dat soo ghylieden het niet en doet, ende dat door ghebreck van ghelde syner Vorstelijcke Ghenade Ruyteren ende Knechten tot den Vyant wijcken, ofte immers syne Vorstelijcke Ghenade verlaten: soo sult ghy dat gantsche Landt ende u selven in die aller jammerlijcxste catyvicheydt ende ellende brenghen, die noyt ghesien noch ghehoort en | |
[pagina 70]
| |
is gheweest. Daer en teghen soo ghyluyden u hier inne ghewillich thoont ende synder Vorstelijcke Ghenade de middelen uytrechtet, dat hy voort in het Landt vallen mach eer den Vyant hem meer stercke, soo is onse verlossinghe voor handen, ende wy staen in gewisse hope, dat het Landt in corten tyden in grooter voorspoet, fleur ende welvaren comen sal, dan het oyt gheweest is. Ende op dat ghy moghet beter weten waer op dat ghyluyden u te schicken hebt, so is syner Vorstelijcke Ghenade verhandelinghe met den Ruyteren ende Knechten aldus gheweest, dat hy hun op de monster plaetse, eer sy souden voort trecken, soude, ofte de gantsche betalinghe van drie maenden op de handt gheven, ofte neven de betalinghe van een maent eenighe verschrijvinghe ende verseeckeringe van vreemde Potentaten, inder Christenheydt, ofte immers eenighe Steden des Nederlandts tot borghe stellen. Aengaende het eerste poinct dat is nu onmoghelijck, alsoo ghy gehoort hebt: Het andere, en is op dit pas noch oorbaerlijck noch doenlijck, Want souden wy by vreemden Potentaten, als den Coninck van Vranckrijck ofte Enghelandt, sulcx versoecken, soo soude 't Landt in groot ende opentlijck perijckel staen onder vreemde Heeren te comen, dewijle zy dat ghelt niet en souden willen tellen, oft zy mosten wel verseeckert zijn op eenighe steden, dat syder niet en souden aen verliesen: Waer door zy eenen voet int Landt souden crijghen ende namaels daer uyt niet te brenghen zijn, alsoo by meenighe exempelen soude connen bewesen worden. Beneven dat syne Vorstelijcke Ghenade genoech versocht heeft, dat sulcx op dit pas niet doenlijck en is. Derhalven en blijft er anders gheen middel dan dat de Steden haer verbinden ende verobligeren voor de betalinghe van de drie eerste maenden aen den Oversten ende Ritmeesteren syner Vorstelijcke Genade, ende hierentusschen alle middelen aenwenden van promptelijcken sonder vertreck op te brenghen een somme van hondert duysent Croonen, tot betalinghe der eerste maent. Dit is het ghene dat syne Vorstelijcke Ghenade op uluyden seer ernstlijck versoeckt ende begheert, verhopende dat ghyluyden in aenmerkinghe syner getrouwicheydt ende goede gheneghenheydt tot welvaert ende oock uwer eyghen salicheydt | |
[pagina 71]
| |
ende welvarens, hem dat selve gheensins en sullet willen afslaen, noch weygheren. Hier op begheer ick dat de Heeren haer beraet nemen ende mijn hare antwoorde willen verclaren.’
Zyne poëzy heeft geene mindere waerde; als proef gelooven wy hier niets beters te kunnen mededeelen dan het bekende Wilhelmus-Lied. Er bestaet eene copy van, eigenhandig door Marnix geschreven en gedagteekend 1568. Alle twyfel is dus wegens de echtheid van het stuk geheven.
Wilhelmus van Nassouwe
Ben ick van Duitschen bloet,
Den vaderlandt getrouwe
Blijf ick tot in den doedt,
Een Prince van Oraengien
Ben ick vry onverveert,
Den Coninck van Hispaengien
Heb ick altijt gheëert.
In Godes vrees te leven
Heb ick altijt betracht,
Daerom ben ick verdreven,
Om landt en luyd' gebrachtGa naar voetnoot(1);
Maer God zal my regeren
Als een goet instrument,
Dat ick sal wederkeeren
In mijnen Regiment
Lijt u mijn ondersaten,
Die oprecht sijn van aert,
God sal u niet verlaten
Al zijt ghy nu beswaert.
Die vroom begeert te leven
Bidt Godt nacht ende dach,
Dat Hy my cracht wil gheven
Dat ick u helpen mach,
| |
[pagina 72]
| |
Lijf end' goet al te samen
Heb ick u niet verschoontGa naar voetnoot(1);
Mijn broeders hoogh van namen
Hebbent u oock vertoont;
Graef Adolf is ghebleven
In Vrieslandt in den slach:
Sijn siel int Eeuwich Leven
Verwacht den jongsten dach.
Edel en hoogh gheboren
Van Keyserlijcken stam,
Een Vorst des Rijcks vercoren
Als een vroom Christen-man,
Voor Godes Woort ghepresen,
Heb ick, vry onvertsaeght,
Als een helt, sonder vreesen,
Myn Edel bloedt ghewaeght.
Mijn schildt en mijn betrouwen
Zijt ghy, o Godt mijn Heer!
Op u soo wil ick bouwen,
Verlaet my nimmermeer?
Dat ick doch vroom mach blijven
U dienaer talder stont,
De Tyranny verdryven
Die my mijn hert doorwondt.
Van al die mij beswaren,
End' mijn vervolgers zyn,
O Godt wilt doch bewaren
Den trouwen dienaer dijn,
Dat sy my niet verasschen
In haren boosen moedt,
Haer handen niet en wasschen
In mijn onschuldig bloedt,
Als David moeste vluchten,
Voor Saül den tyran,
| |
[pagina 73]
| |
Soo heb ik moeten suchten
Met menich Edelman:
Maer Godt heeft hem verheven,
Verlost uyt aller noot,
Een Coninckrijck ghegheven
In Israël seer groot.
Nae 't suer sal ick ontfanghen
Van Godt, mijn Heer, dat soet:
Daer naer soo doet verlanghen
Mijn vorstelijck ghemoet.
't Welck is, dat ick mach sterven
Met eeren in het Veldt,
Een eeuwich Rijck verwerven,
Als een ghetrouwe Heldt,
Niets doet my meer erbarmen
In mijnen wederspoet,
Dan dat men siet verarmen
Des Coninghs Landen goet;
Dat u de Spangiaerts krencken,
O edel Neerlandt soet,
Als ick dat gaen bedencken,
Mijn edel hert dat bloet.
Als een Prins opgheseten
Met mijnes heyres cracht,
Van den tyran vermeten
Heb ick den slach verwacht,
Die, by Maestricht begraven,
Bevreesde mijn ghewelt!
Mijn ruyters sach men draven
Seer moedigh door dat velt.
Soo het den wil des Heeren
Op dien tijt had gheweest,
Had ick wel willen keeren
Van u dit zwaer tempeest;
Maer de Heer van hier boven,
Die alle dinck regeert,
| |
[pagina 74]
| |
Die men altijt moet loven,
En heeft sulcx niet begheert.
Seer prinslijk was ghedreven,
Mijn Princelijck ghemoet;
Stantvastigh is ghebleven
Mijn hert in teghenspoet;
Den Heer beb ick ghebeden
Uyt mijnes herten gront,
Dat hy mijn saeck wil reden,
Mijn onschult doen oirkont.
Oorloff, mijn arme schapen,
Die zijt in grooten noit!
U Herder sal niet slapen
Al zijt ghy nu verstroit:
Tot Godt wilt u begheven!
Sijn heylsaem woort neemt aen,
Als vrome Christnen leven:
tSal hier haest zijn ghedaen.
UoorGa naar voetnoot(1) Godt wil ick belijden,
En sijner grooter macht,
Dat ick tot gheenen tijden
Den Coninck heb veracht;
Dan dat ick Godt den Heere,
Der hooghster Majesteyt,
Heb moeten obediëren,
In der gherechtigheyt.
Het groote beeld van Marnix kondigt ons, in den reusachtigen stryd der xvide eeuw, den dageraed aen van dat glorieryke tydvak waerin wy Vondel, Hooft en Cats zullen begroeten! |
|