Critiek op de tweesprong

[p. 27]

S.D. aan D.A.M.B.

Nu ik enkele malen gelegenheid gehad heb je mondeling mijn excuses te maken voor deze schandalige vertraging, behoef ik het niet hier te herhalen. Je weet wat ziekte, examens en andere drukte betekenen, welk een demoraliserende invloed deze zaken hebben en hoe weinig er nodig is om een behoorlijk mens uit zijn zo moeilijk verworven evenwicht te brengen. Ik schrijf je nu - zulks om je te waarschuwen! - tussen een eindexamen, dat ik net in Den Haag heb afgenomen en een ander, dat morgen in Amersfoort zal beginnen. En overal de pelgrim, die maar sterft in zijn ‘bezielde rhetoriek’, en Potgieter over Dante, en Coster, en de kentering der tijden van Henriette R.H., dat je waarachtig nog een beroerd gedicht zou gaan vinden ook.

Desondanks hebben deze examens een belangrijk voordeel, zodat er hier over gesproken kan worden. Je wilt namelijk in deze briefwisseling dikwijls de nadruk leggen op de culturele functie en betekenis der literatuur. Terecht! Maar wat is dat nu precies? Toch zeker niet dat deze gedichten (en ik heb ook wel eens Bloem, Vasalis en Nijhoff voor deze jongens en meisjes zien gooien!) voor het culturele doel der examens zouden kunnen dienen. Dat is één treffend feit, de inadaequaatheid van de gedichten, zoals ze geschreven zijn, en het doel waarvoor zij gebruikt kunnen worden. En jij mag uitmaken wanneer er van gebruik, wanneer van misbruik sprake is. Soortgelijke afbakeningen lijken mij bijzonder moeilijk, ook op andere eventueel waardevollere gebieden van de culturele werking der literatuur. Nog een ander verschijnsel is het volgende: men examineert bijna altijd bij deze ‘explicatie’ op de betekenis van het gegedicht. Daarmede wordt naar mijn gevoel de wezenlijke waarde der poëzie verkeerd gezien. Immers de dichtkunst krijgt haar geheel eigen glans door de bundeling van een aantal betekenissen, die even zeer mogelijk zijn en nooit definitief waar of werkelijk, kortom nooit definitief zijn. Dit geldt niet alleen voor de symbolistische poëzie, maar eigenlijk voor alle gedichten. Op een examen miskent men deze fundamenteel poëtische structuur, zodat de candidaat altijd verkeerd gericht (en dikwijls ook wel afgericht) is. Wanneer men zich nu afvraagt waarom de goede gedichten

[p. 28]

deze halo van mogelijkheden in zich bergen, dan kom ik tot het uitgangspunt van onze correspondentie. In een goed gedicht wordt een verschijnsel authentiek geraakt, zou ik willen zeggen. Zo wezenlijk is dit treffen, dat het menselijk zijn zich in dit werk onthult en manifesteert. Maar dit menselijk zijn is wezenlijk tweeslachtig, dubbelzinnig en paradoxaal. De authenticiteit ligt nu juist hierin bij de dichter, dat hij deze ambiguïteit weet te handhaven, en aldus een werkstuk weet te geven, dat het élan en het échec van het leven zelf (een vaag woord overigens!) in zich bevat.

Je zult bemerkt hebben, dat ik hier zinspeel op de paradoxale situatie van het literaire werk, en, wanneer ik je laatste brief overlees, geloof ik dat we het hierover eens zijn. Het verschil is daarbij, dat jij deze paradox door de culturele straling van het werk wilt doorlichten en mijn bedoeling meer individueel, op ieder geval, van dichter tot dichter benaderd, gericht is. Als ik het eerlijk mag zeggen, geloof ik dat we beiden gelijk hebben en het ene niet zonder het andere mogelijk is. Er is inderdaad niets tegen te zeggen, dat zelfs de dichter, die zijn gedichten niet publiceert, alleen al door het gebruik van de taal een culturele verschijning is. Er blijft evenwel nog over, dat ook het gebruik van de taal zich welbewust kan afwenden van zijn culturele en communicatieve functie. Men heeft niet geaarzeld Valéry in het Frans te vertalen, en hetzelfde, dacht ik, met Rimbaud gedaan. Wat verder te denken van Gorter's sensitivistische verzen, die mij altijd in hoge mate gefascineerd hebben, en die ik eigenlijk nog altijd lees met een zeer vreemd gevoel, bijna een lichamelijke trilling, die ik vrijwel nooit heb, (wel bij muziek!). In al de genoemde gevallen heeft een duidelijke afwending van de cultuur plaats; welke mogelijkheden blijven er dan voor de culturele uitstraling over? Moet men dan niet altijd in de literaire critiek deze elementen verwerken?

Ik blijf er voortdurend op hameren, ook al geef ik je verder gelijk, dat een literair werk bij uitstek individueel is, als zodanig door de criticus opgevangen moet worden, dat er bij gevolg weinig in het algemeen over literatuur en literatuurcritiek te zeggen valt. Daarmede zou het einde gekomen zijn van dit literaire onderzoek, voor zo ver het mij betreft, en ook van deze correspondentie, want we zijn het hierover, als ik je goed begrepen heb, eens. In werkelijkheid kan hiervan geen sprake zijn (ik weet niet of ik je hiermede een plezier doe dan wel het tegendeel), aangezien het probleem verplaatst is naar een voor mijn gevoel fundamenteler plan. Immers, wanneer ik beweer, dat er in het algemeen weinig te zeggen valt

[p. 29]

over deze zaken, en er toch een toegang tot ieder individueel geval is, dan vraagt men zich af welke toegang dit kan zijn, en hoe men dan de individuele structuur daardoor kan benaderen. Als ik dit probleem mag aansnijden, dan zou ik in één woord willen zeggen, dat deze toegang tot het literaire werk de stijl is. Ziehier dan dat ik stilisticus schijn te worden! Het is ook al weer schijn, want voor mij (het spreekt bijna van zelf langzamerhand) reikt dit stijlonderzoek verder dan het louter literaire. Deze literaire stijl waar ik van uitga mondt uit in een verder onherleidbare levensstijl! Dit onderzoek zou ik, wat zijn resultaten betreft (en hier verder theoretisch gehouden) willen samenvatten in twee uitdrukkingen: ‘Zo is de schrijver X’ en ‘Zo is de schrijver X nu eenmaal’. De eerste aanduiding is dus uitsluitend belangrijk om het resultaat van het onderzoek, uitgaande van de werken, aan te geven; de tweede wil mededelen, dat dit resultaat zelf onherleidbaar tot andere elementen is, en bovendien alleen voor X geldt. Dit resultaat zou dus (al weer theoretisch gesteld) absoluut zijn. Men bereikt het niet, en wel daarom niet, omdat de gegevens waarmede men werkt zelf niet absoluut zijn.

Moet voor mij de stijl uitmonden in de levensstijl, dan ben ik geen stilisticus in de zin van Hellinga, maar veeleer anthropologisch werkzaam. Ik meen, dat dit juist de enige mogelijkheid is, aangezien de stijl van een schrijver toch ook een levensuiting is, een vorm van dit mens-zijn, en niet alleen van het kunstwerk zoals het er ligt. Hellinga zegt wel, dat dan het gebied van de taalkundige overschreden wordt, maar ik moet toegeven, dat iets dergelijks mij maar matig interesseert. Ik wil iedere willekeurige grens overschrijden, als ik maar het werk leer kennen. En ieder werk veronderstelt een maker, bekend of onbekend. Het is dus zelfs van de kant van de taalkundige volkomen arbitrair, te doen alsof deze maker van geen belang is, ja zelfs alsof hij er niet geweest is.

Het zou de moeite waard zijn ook hier weer na te gaan waarom deze stijl-levensstijl een absolutum is. Allereerst vat ik dit absolutum op zoals vroeger eens aangegeven is. Ieder individu is dus in deze zin een absolutum, maar uitsluitend het individu in zijn meest authentieke vorm, dat wil dus zeggen een vorm, die men uiterst zelden vindt. (Plotinus spreekt daarover en beweert deze structuur twee of drie keer in zijn gehele leven ‘geschouwd’ te hebben; op geheel andere wijze ook bij Heidegger c.s.). De meest eenvoudige omschrijving van deze levensstijl wordt dan misschien: het zo-zijn in de zuivere en echte vorm van het individu. Ik per-

[p. 30]

soonlijk heb de overtuiging, dat dit zo-zijn uitsluitend paradoxaal uit te drukken is, omdat het in zich zelf, zoals al het menselijke, verdeeld is. Ik stuit misschien al te veel op dit paradoxale; in ieder geval is het hier niet de betrekkelijk gemakkelijke paradox van het vernuftige gedachtenspel, maar, als ik het zo mag zeggen, een vitale, oorspronkelijke (in de betekenis van oer-sprong, of dit nu etymologisch verantwoord is of niet), onvermijdelijke, onuitputtelijke paradox. Vroeger sprak ik, in navolging van vele anderen, over ‘oorspronkelijke keuze’; ik kom daarvan terug, omdat de keuze wel te veel bewustzijn veronderstelt, terwijl deze gehele zaak zich zou moeten afspelen au delà de la conscience.

Op deze problematiek ben ik de laatste maanden terecht gekomen, en jij hebt er hierbij de eerste versie van. Ik heb, hoewel het me tot bij het in slaap vallen achtervolgt, geen tijd om het uit te werken. Eens komt het misschien, maar als jij het goed vindt, kunnen we wellicht een tijdje hierover door gaan. Je laatste brief was een synthese van het voorafgaande, en bovendien voor mij volkomen aanvaardbaar. De bovengenoemde uitzondering dreef mij naar het probleem van deze stijlgeschiedenis. Ik hoor graag van je en, om de brutaliteit ten top te drijven, laat mij niet zo lang wachten als ik jou!

Leiden, 14-6-1950