Critiek op de tweesprong

[p. 23]

D.A.M.B. aan S.D.

Het uitgangspunt van onze schriftelijke gedachtenwisseling - wij dreigen dit allengs uit het oog te verliezen - is geweest: de vraag naar de mogelijkheid van literaire critiek. Wij zijn het er over eens, dat literaire critiek, wil zij aan deze qualificatie beantwoorden, rekenschap heeft af te leggen van de literatuur, in die zin, dat zij vooreerst de vraag naar het literatuurzijn heeft te onderzoeken of op zijn minst het probleem der literatuur zuiver dient te stellen. Deze problematiek resulteert, naar mijn mening, uit de fundamentele onzekerheid omtrent de grenzen, waarbinnen het taalgebruik door de term literatuur kan worden aangeduid en hangt samen met de doelstelling van dit taalgebruik, m.a.w. met de vraag waarom de auteur de taal zo en niet anders heeft aangewend en of hij zich met zijn taalvormen tot zijn medemensen richt dan wel tot zichzelf. Aangezien een schrijver, die zich tot zichzelf richt, reeds door het enkele feit van zijn taalmiddelen zijn medemensen naar het veld zijner zelfbevestiging, zelfverheldering, zelfverwezenlijking, zelfvoltooiing trekt, heeft hij zich niet minder dan degene, die het oogmerk heeft zijn medemensen ‘toe te spreken’ of hun iets ‘mede te delen’, blootgesteld aan het oordeel dier levenslotgenoten over het werk, dat zij nu eenmaal niet anders kunnen opvatten dan als voor hen bestemd, omdat het zich in hun aller ‘verstandhoudingsmiddel’ aan hen voordoet. Bij het bepalen van het wezen der literatuur - al of niet als ‘kunst’; dit is nog niet aan de orde - zal men zich nooit van dit feit kunnen vrijmaken en dit houdt dan ook in, dat geschriften hun wezen slechts prijsgeven in en door de betrekking, waarin zij vanwege hun taal-zijn tot iedere lezer (niet de lezers) staan. Prijsgeven? Neen: hun wezen ontstaat eerst door het contact van lezer en geschrift en waarschijnlijk is dit wezen telkens anders, naar gelang de een of de ander deze relatie tot stand brengt. Als beschouwer van het verschijnsel literatuur treed ik niet buiten het werk, maar het werk wordt pas wat het is (of kan zijn), indien het, buiten zichzelf tredend, beter: buiten de fictie der zelfstandigheid getrokken, zijn functie waarlijk vervult.

Je schrijft, dat je inderdaad niet weet wat literatuur is en dat je vermoedt, dat ook de schrijvers het zelf niet goed weten. Zolang je poogt -

[p. 24]

gelijk de schrijvers, die in de inspiratie een verontschuldiging voor hun onwetendheid zoeken - met geringschattende erkenning van de ‘weg vooruit’, de weg terug te vinden, zal het je uiteraard nooit gelukken iets meer omtrent de literatuur te weten te komen. Niet de regressieve of retrospectieve psychologie hiedt hier uitkomst, doch alleen de progressieve psychologie verschaft althans een kans op een begrip aangaande het fenomeen ‘literatuur’ als deel van de cultuur. De weg terug is volkomen gebarricadeerd: het is niet mogelijk op te sporen wat de schrijver heeft gewild, omdat hij het zelf niet heeft geweten of, als hij heeft geschreven uit bewuste wil, zal die wil de leiding bij het scheppen nooit hebben behouden. Op die weg terug strandt het onderzoek bij de ‘auteur X’ en is men bij dit grensstation aangekomen, dan blijkt dat de onderzoeker (de lezer van dat ogenblik) deze X heeft ontmoet op een weg die vooruitleidt: de weg van het werk naar de lezer, een weg die door de lezer zelf moest worden vrijgemaakt voor het ‘ontvangen’ van het werk. Hier, bij de zich rekenschap gevende, onderzoekende lezer, komt van de literatuur de eigenlijke ‘ontvangst’ - receptio en conceptio tegelijk - tot stand. In hem leeft de auteur X, niet als een abstractum dat zich in het concretum realiseert zoals de Idee in de Werkelijkheid, niet als een absolutum dat met het werk zou verdwijnen, maar concreet, identiek met de momentane lezer die hem concipieert tezamen met het werk, zodat de lezer zich allerminst buiten het werk plaatst, maar het werk binnen zichzelf tot ‘zijn’ verwekt. Indien je erkent, dat het nooit mogelijk zal zijn, te weten wat ‘literatuur’ is, laten wij dan daaruit de enige conclusie trekken ten aanzien van literaire critiek, die vruchtbaar is, omdat zij overeenkomt met de werkelijkheid. Onzekerheid omtrent literatuur brengt mede: onzekerheid inzake literaire critiek. Ik durf, na veel nadenken, de bekentenis voor mijn rekening nemen, dat ik niet slechts niet weet wat literaire critiek is (laat staan: moet zijn), maar zelfs dat het mij niet kan schelen. Er is voor hem, die zich criticus wenst te noemen en die als ‘lezer’ de schepper is van de volledige functie der literatuur, althans deze vrijheid, dat hij een standpunt tegenover het literaire werk mag innemen, tegelijk met het a.h.w. continuë moment der vereenzelviging met het werk. Hij is dus, meer dan de door jou geprojecteerde, de auteur X, - in tegenstelling tot de werkelijke auteur -, terwijl hij als auteur X tevens criticus met zijn werkelijke naam is. Aldus zie ik een complex ontstaan dat critiek mogelijk maakt:

[p. 25]

Een paradoxale situatie dus, waarbij lezer B de schepper is van auteur X van het werk van auteur A, waarvan hij de criticus is. Voorzover B de schepper van auteur X is, vindt hij zijn uitgangspunt in het werk van A, maar voorzover B de criticus is van het werk van A, vindt hij zijn uitgangspunt in de totaliteit van zijn eigen persoonlijkheid, d.w.z. in de situatie waarin hij als B verkeert, in de wijze waarop hij zich die situatie bewust is en in de wijze waarop hij, dientengevolge, die situatie wenst te beoordelen. Door dit laatste factum wordt de weg van de criticus naar het werk geheel geopend, onafzienbaar gemaakt, en het te critiseren werk in een relatie tot de criticus betrokken, welke in haar subjectief karakter toch het geheel der cultuurconstituerende elementen tot zijn recht laat komen.

Ik ben van mening, dat deze zienswijze, ofschoon niet in iedereen bewust geactiveerd, in de hedendaagse literaire critiek de houding tegenover het literaire werk bepaalt, vooral blijkend uit de veldwinnende afkeer van het stellen van de vraag: wat is literatuur; is dit werk literatuur? Deze vragen verliezen haar belang immers, zodra de criticus beschrijvendbeschouwend - dus als essayist - speelt met het ‘geschrift’ (van welke aard dit volgens voorheen gebezigde onderscheidingen ook moge zijn), echter met de volledige inzet van zichzelf in dit spel. Geschiedt dit aldus, dan zal het waarde-oordeel als kunstwaarde-oordeel plaats maken voor een waardering uit een vrijere gezichtshoek. Die gezichtshoek kan, in een bepaalde situatie der persoonlijkheid van de criticus, zó zijn, dat auteurs, die voordien als onbelangrijk - van het tweede plan - werden beschouwd (om redenen, die wij thans wel buiten-literair mogen noemen), voor de criticus de betekenis blijken te bezitten van schrijvers van de eerste rang. Nu meen ik, dat jij dit ook hebt bedoeld met de formule: ‘In zekere zin zijn voor mij alle auteurs even belangrijk’. Iedere auteur immers houdt de kans open, dat jij een gezichtspunt voor hem vindt, vanwaaruit hij eersterangs kan blijken te zijn. Niet zijn verdienste is het, als zijn werk die gelegenheid biedt, maar het is de jouwe, als je in staat bent, zijn werk te ervaren als een vorm van zelfvoltooiing, omdat je het in je eigen streven naar zelfvoltooiing hebt weten te integreren. Dan is ook niet meer het waarde-oordeel over het werk aan de orde, maar de waarde van het oordeel is een nieuw, zelfstandig feit, dat voor beschouwing van weer andere critici vatbaar wordt. De literatuur als kunst wordt hierdoor, dat geef ik toe, onbepaalbaar. Maar door die onbepaalbaarheid wordt een vrijheid gewon-

[p. 26]

nen voor de criticus en daardoor voor de literatuur, die haar aan iedere ‘kunstmatige’ aesthetica onttrekt, om haar de ruimte te schenken, welke door de spanning van het in haar ontdekte ‘interne leven’ wordt vervuld en... bepaald.

Amsterdam, 26-3-1950