Critiek op de tweesprong

[p. 18]

S.D. aan D.A.M.B.

Je verwijt, dat mijn laatste brief eigenlijk geen antwoord op jouw opvattingen inhield, is ongetwijfeld waar. En dit verwijt treft te scherper, omdat het laatste wat jij schreef wel degelijk een antwoord is op een ‘theorie’ van mij. Ik zal nu proberen wat dichter bij je critiek te blijven, die weinig schijnt over te laten van wat ik beweerde. Daarná kunnen wij misschien overgaan tot wat jij vroeger poneerde.

Inderdaad is het niet onaardig mij tegen mijzelf uit te spelen door het citaat, dat je aanhaalt. Het is een feit, dat ik vroeger een beetje te vlug de phase werk-imaginaire auteur doorliep om tot een naspeuren van het scheppingsproces te komen. Desondanks blijf ik dit laatste als zeer fundamenteel zien, maar dan met dien verstande, dat, om het goed te kunnen doen, allereerst de werkzaamheden, die ik beschreef, moeten plaats vinden.

Mag ik dan eerst nogmaals even ingaan op het probleem van de imaginaire auteur? Jij haalt hier namelijk met iets te grote gretigheid uit, dat het (je ziet de aarzeling tussen ‘het’ en ‘hij’) een abstractum is. Natuurlijk, ik heb het zelf gezegd, maar ik heb er aan toegevoegd, dat het geheel een paradox blijft. Het merkwaardige is nu, dat jij in het geheel niet meer ingaat op dit paradoxale moment, dat mij juist - het is je bekend - buitengewoon dierbaar is. Vandaar dan ook, dat jij me verwijten kunt een soort Idealisme met mystiek tintje op te stellen. Allereerst nog iets over dit verwijt. Het mystiek tintje is zeker wel depreciërend bedoeld? Ik vind het niet zo erg, integendeel, het is zeker geen toeval, dat ik me sinds mijn studententijd, zij het ook met onderbrekingen, toch geregeld met mystici van allerlei kaliber heb bezig gehouden, en de invloed van hen dus ook ondergaan heb. Wat het Idealisme betreft slechts één opmerking: ik word voor existentialist gehouden, wat ik nooit juist gevonden heb zonder te weten waarom. Jij maakt het me duidelijk: de reden is dat ergens een idealist aarzelt ook een woordje te mogen zeggen. Dit Idealisme zal op zijn beurt nooit volledig aan het woord komen, omdat het existentialisme dan de kop opsteekt. Ik weet, dat dit alles zeer schematisch en misschien vaag-naief is, maar het is in ieder geval voldoende om duidelijk te

[p. 19]

maken, dat voor mij het paradoxale moment zeer wezenlijk is, zo wezenlijk, dat men door het te verwaarlozen het gehele complex van mogelijkheden, dat ik opstelde, wel moet misverstaan. Daardoor ook ontstaat de gekke situatie, dat ik je gelijk geef tegen mezelf en op hetzelfde ogenblik ook ongelijk moet geven. Wanneer je zegt, dat het absolute niet bestaat, dan antwoord ik: zeer juist. Het kan niet bestaan, zoals wij bestaan, maar het kan wel zijn, en zich realiseren in het kunstwerk. Dit moet inderdaad wel toegelicht worden. Ik geloof, dat ieder kunstwerk alleen al door het er-zijn zijn eigen absolutum poneert, dat ook alleen voor dat kunstwerk geldt. De tragedies van Racine stellen een absolutum, dat met het bestaan van deze tragedies verbonden is, en wel in zo sterke mate, dat, wanneer door een of ander toeval alle tragedies van R. verdwenen, ook dit absolutum verdwenen zou zijn. Je zult opmerken, dat het dan een fraai absolutum is waarover ik zo veel te schrijven heb, maar daar zit nu juist de (vooral voor mijzelf) onbegrijpelijke moeilijkheid: dit aesthetisch absolute moment is vergankelijk en toch absoluut, het is dus paradoxaal. Je ziet hoe weinig ik in zekere zin bereid ben buiten de horizon van het concrete kunstwerk te treden. Ook voor mij staat en valt alles met het concrete bestaan van dit werk. Ik accepteer dus niet het verwijt dat jij mij maakte, en dat mij inderdaad tot een idealist zou stempelen. Ik wil dus ook geenszins, zoals jij me in de schoenen schuift, aan het object ontsnappen en daarvoor het absolute in de plaats stellen. Er is immers ook voor mij geen absolutum zonder object!

Hier ligt naar mijn mening het radicale onderscheid met de mystiek in de gebruikelijke zin van het woord. Deze religieuze mystiek wil, welke de verdere verschillen ook mogen zijn, altijd ‘boven de objecten uit’. Het verschil met het wetenschappelijke absolutum is dat de wetenschap zich in bepaalde uitingen beperkt tot de objecten in hun tijdelijke en wereldlijke verschijningsvormen. Ik ben er dus wel degelijk op uit hier zeer karakteristieke verschillen te aanvaarden. Maar anderzijds wordt, dunkt me, pas in deze denkbeelden (althans mij) duidelijk, waarom men zo veelvuldig bij voorbeeld poëzie in de buurt heeft kunnen plaatsen van wetenschap (werken van Servien etc.) en van mystiek (Renéville en vele anderen).

Ik geef je toe, om tot een ander punt over te gaan, dat deze opvatting voornamelijk philosophisch gericht is en buitengewoon moeilijk dienst kan doen bij literaire critiek in de oude betekenis van het woord. Maar ook

[p. 20]

hier een opmerking. De vraag is niet of iets ergens bij past of niet, maar hoe de critiek in haar eigenlijke structuur zijn moet. Daarbij mogen geen wezenlijke momenten om welke reden dan ook verwaarloosd worden. Zodra iemand mij aantoont, dat het absolutum niet behoort tot het kunstwerk, ben ik bereid dit alles te laten vallen. Zolang het niet het geval is, moet ik wel, wil ik een adaequate critiek beoefenen, een ‘methode’ zoeken om dit absolutum tot zijn recht te laten komen.

Het is desondanks waar, dat met deze methode en dit gezoek andere eveneens zeer belangrijke momenten te lang op de achtergrond blijven, ja zelfs kans lopen in het geheel niet in het licht der analyse te verschijnen. Ik weet, dat het ontzettend moeilijk blijft, uitgaande van mijn standpunt, de literatuur in haar zo-zijn te bepalen. Jij hamert daar zeer terecht op, en het aardige is juist, dat wij beiden iets heel anders willen en voldoende van elkaar begrijpen om te zien wat de ander wil. Laat ik mij in het hol van de leeuw wagen en je zeer vaag, vrees ik, uiteen zetten waarom het mij zulk een moeite kost over de eigen-aard van de literatuur iets te zeggen. Dat ligt om te beginnen niet aan de methode, die ik hier verkondig. Een methode is misschien altijd, maar zeker in deze correspondentie, de projectie van een persoon. De aarzeling, waarmede ik op het ogenblik aan het schrijven ben, zou dat al kunnen bewijzen. De moeilijkheid is voor mij dan deze: in zekere zin zijn voor mij alle auteurs even interessant! Of zij nu meesterwerken maken, of derde- en vierderangs schrijvers zijn, zij streven allen op zeer verschillende wijzen naar hetzelfde doel: de zelfvoltooiing. Het is een banaliteit te beweren, dat nooit één schrijver zich heeft voorgenomen een middelmatigheid te worden of de voorloper van een groot dichter. Toch is deze banaliteit voor mij van belang. Immers, de onderzoeker heeft dan ook geen recht (laat ik er bij zeggen: voorlopig!) om dit waarde-oordeel in zijn analyse te betrekken. Hij heeft maar één taak: na te gaan wat de schrijver wilde, en, daarmede vervlochten, hoè hij het wilde. Naar mijn mening kan dit een min of meer zakelijk gericht (dus objectief) werk zijn. Daarna is zijn persoonlijke verhouding tot het werk niet onbelangrijk, maar zeer subjectief. Bepaal ik me nu even tot het eerste, dan blijkt, dat alle schrijvers eigenlijk even belangwekkend zijn. Laat ik daarvan één voorbeeld geven, dat door jou met tientallen vermeerderd kan worden: de Franse Romantiek had tot 20 jaar geleden een vast aspect. Er waren vier grote dichters en een grote hoeveelheid ‘petits romantiques’, die niemand las en die ook door niemand gewaardeerd werden.

[p. 21]

Plotseling komt uit deze kleine goden Nerval te voorschijn. (Ik spreek bij dit voorbeeld over de academische literatuurgeschiedenis; de andere is overigens niet wezenlijk anders). Door velen wordt Nerval nu als veel belangrijker beschouwd dan Hugo etc., maar bovendien worden ook de andere ‘kleintjes’, onder invloed van het surrealisme ongetwijfeld, meer en meer gelezen (Rabbe, e.d.). Zij blijken in het geheel niet zo klein te zijn, psychologisch dikwijls zeer interessant, enz.

Dit feit maakt het mij gemakkelijker in te gaan op wat jij noemt: de weg terug en de weg vooruit. De weg terug, die leiden moet naar een absoluut beginpunt, maakt het steeds minder mogelijk om karakteristieke verschilpunten van de literatuur in haar eigen-aardigheid aan te geven. Integendeel, als deze weg geen dwaalweg is, moeten de verschillen steeds meer verdwijnen, en de criticus moet (ik zie je kwaad worden!) misschien wel daarnaar streven. Ik aarzel dus altijd, omdat ik inderdaad niet weet wat literatuur is en waarom de auteur zich nu juist op deze wijze uitdrukt. (Ik heb dikwijls een vaag vermoeden, dat de schrijvers zelf het ook niet goed weten, en daarom de theorie van de dwingende inspiratie hebben uitgevonden!).

Jij geeft een andere weg aan: ‘het werk, geplaatst in het geheel der cultuur, heeft een uitwerking op de mensen’. Natuurlijk, wie zou het kunnen ontkennen? Maar komt men hiermede nader tot een volledige analyse van het werk als zodanig? Het vreemde is, dat jij mij verwijt uit het werk te treden, terwijl ik op grond alleen van deze zin geneigd ben jou hetzelfde verwijt te maken (op vermoedelijk even ongerechtvaardigde wijze!) Het voorbeeld van de ‘petits romantiques’ bewijst al, welk een rol de lezer in dit proces, deze weg vooruit, moet spelen, d.w.z. hoe deze opvatting dwingt tot een naar mijn gevoel onjuiste subjectiviteit. En ik zie dan nog af van het probleem, dat deze weg vooruit pas in eer en geweten bewandeld kan worden, wanneer de andere weg een heel eind begaan is. Kortom, ik vrees, dat iedereen tot literatuur kan maken wat hij wil, en men uitloopt op het fameuze ‘over smaken valt niet te twisten’. Terwijl dus op de weg terug de literatuur meer en meer vervluchtigt, wordt op de weg vooruit alles en daarmede niets tot literatuur.

Is het mij dus onmogelijk te zeggen in het algemeen wat de literatuur is, omdat iedere schrijver zijn geschriften op een geheel eigen wijze als stadium in een proces ziet, ook jou zal het moeilijk vallen op de andere weg palen aan te brengen, waarbinnen de literatuur zich te houden heeft. Of

[p. 22]

zie jij in je opmerkingen geen criterium en alleen een beschrijving? Mocht dit laatste het geval zijn, dan wil je dus het literaire werk als cultuurverschijnsel in zijn verhouding tot de lezers analyseren. Hoe kun je in het algemeen iets over de lezers zeggen en bij gevolg het kunstwerk bepalen in zijn verhouding tot iets onbepaalbaars? Ik weet, dat men wel iets kan beweren over de invloed van een werk naar aanleiding van het aantal uitgaven dat het gehad heeft, maar zo zal jij het niet bedoelen, verwacht ik. Wat je wel wilt, is mij echter niet duidelijk geworden. Ik vermoed eigenlijk, dat je inhaerente formele eigenschappen van het literaire werk bedoelt, die, wanneer zij aanwezig zijn, het werk onvermijdelijk tot literatuur maken. In ieder geval hoor ik graag hierover!

Leiden, 13-3-1950