De crisis der humanistische staatsleer in het licht eener calvinistische kosmologie en kennistheorie

Bijlage E (zie blz. 170)

In hooge mate merkwaardig is v. Idsenga's standpunt ten aanzien van de onderscheiding tusschen publiek- en privaat recht. T.a.p. blz. 15 beroept hij zich op Engeland, waar men wel steeds zou hebben weten te onderscheiden de private zaak van de publieke, zonder echter een opvatting van het ‘publieke recht’ te huldigen als een ‘andere orde van regten’, berustende op ‘eene andere soort van wetten’, door andere beginselen geregeerd, dan het ‘privaatrecht’. De schrijver poneert dan de volgende eigenaardige stelling: ‘Het verschil te hebben miskend, dat bestaat tusschen de publieke zaak en een private aangelegenheid, is inderdaad een middeneeuwsche fout en het behoort ongetwijfeld het streven te zijn van het moderne staatsrecht, die fout te herstellen en te vermijden, maar het middel hiertoe ligt elders dan in een kunstmatige verdeeling van het Recht.’ Ik laat de vraag, of in het Engelsche rechtsleven inderdaad geen onderscheid tusschen publiek- en privaatrecht bestaat, hier terzij. Het wil mij voorkomen, dat men de zaak veel te simplistisch stelt, door alleen op de formeele proceduren (b.v. de ultra vires procedure) te letten. Maar wanneer v. Idsenga schrijft: ‘Tusschen beide zaken moge een hemelsbreed verschil bestaan, het Recht, dat beide beheerscht, is volkomen één en vormt een geheel, waarvan de deelen zoo zijn saamgeweven, dat het niet mogelijk is dit weefsel in tweeën te scheiden’, dan verstrikt hij zich in een innerlijke tegenspraak, welke het consequente individualisme althans ontgaat. Want, wanneer er inderdaad ‘een hemelsbreed verschil’ bestaat tusschen de ‘publieke’ en de ‘private’ zaak, hoe kan dan het recht, dat de ‘publieke zaak’ regelt van volkomen gelijk karakter zijn als dat, 't welk de ‘private zaak’ reguleert? Aan het consequente rechtsformalisme ligt althans een consequent individualisme ten grondslag. Maar hoe moeten wij v. Idsenga's standpunt begrijpen? Ongetwijfeld speelt hier

[p. 194]

de merkwaardige, sterk door v. Gneist beinvloede staatsopvatting van v. Idsenga een belangrijke rol. Volgens hem is in de constitutioneele monarchie de koning zelf de staat, wiens geheele positie in de rechtspraak zou opgaan.

De aldus met de ‘overheid’ vereenzelvigde staat wordt door v. Idsenga gelijkelijk onderscheiden van de ‘maatschappij’ als het individualistisch spel der persoonlijke belangentegenstellingen en van de ‘volksgemeenschap’.

De staat is de ‘in de geschiedenis der menschelijke beschaving optredende, ethische macht(!) die den persoon de mogelijkheid eener zelfstandige ontwikkeling verschaffende, hem tevens gebonden houdt aan de gemeenschap door zijne zelfstandigheid slechts in zooverre te waarborgen als de vervulling harer eischen is samen te voegen met die der gemeenschap, opdat bij beider noodwendige differentiatie onheelbare scheuringen worden voorkomen, en de mensch langs dezen weg des vredes - d.i. de weg van het Recht - gerake tot een vrijheid, die de basis eener hoogere, geestelijke gemeenschap en louter innerlijke zedelijkheid zijn kan. En in geen anderen vorm heeft deze macht haar ware wezen en functie meer geopenbaard of hare taak als Rechtsstaat beter volbracht dan in den vorm der Constitutioneele Monarchie, die in Engeland is opgericht.’ (II, 361.)

Zoo wordt dus de staat gerechtvaardigd als bevorderaar van de persoonlijke moraliteit door het middel van het recht! (t.a.p.) Deze in wezen personalistisch-humanistische kijk op staat en recht heeft helaas v. Idsenga's Christelijk-historische staatsleer diep geinfecteerd, ook al werkt hier anderzijds evenzeer duidelijk Stahl's lutheraansch persoonlijkheidsbegrip door (zie blz. 340), dat op zich zelve even weinig met het humanistische van doen heeft als de Christelijke vrijheidsgedachte het heeft met de humanistische der Kantiaansche autonomie.

Wat bij v. Idsenga, ondanks zijn scherpe aan v. Gneist ontleende tegenstelling tusschen ‘maatschappij’ en ‘gemeenschap’, geheel ontbreekt, is een behoorlijke analyse van de zin-structuur der verbanden en maatschapskringen. Vandaar zijn wonderlijke staatsconstructie! Want hoe kan de ‘staat’, gelijk v. Idsenga zelf zegt, identiek zijn met een gezagsorgaan èn zoo tegenover het staatsvolk worden gesteld?