|
| |
| |
[pagina t.o. 268]
[p. t.o. 268] | |
Een korte Historie Aengaende Hollandt
Ende
Eenige seer seer aenmerckelijcke Geschiedenissen des selfs, doch in 't besonder ende voornamentlijck aengaende het Eylant met sijn Dorpen, als Schermer, Graft, Schermerhorn ende de Rijp.
Waer in
Aengaende de Aert, Zeden ende Godtsdienst van desselfs Inwoonders, ende van haer Neeringen, ende principael, raeckende den Haring- ende den Walvisch-vangst, getracteert ende gehandelt wort.
| |
| |
| |
Een korte Historie Aengaende
Hollandt ende eenige seer aenmerckelijcke Geschiedenissen des selfs, doch in 't besonder ende voornamentlijck aengaende het Eylandt met sijn Dorpen, als Schermer, Graft, Schermerhorn ende de Rijp: &c.
AAngaende Hollandt nu, 't welck tegenwoordig met Westvrieslandt een Republyk uytmaeckt, ende eertijts Batavien genaemt, ende in later tyden, onder de naem van Vrieslandt begrepen wiert; schijnt, volgens de Historien, de naem van Hollandt ontfangen te hebben van een Dorp, eertijdts op de Grensen van 't Sticht Uytrecht gelegen, welck door de Noormannen ofte Deenen, na gelijckenisse van een plaetse in haer landt, alsoo genaemt wiert. Wanneer zy omtrent Anno 865. een bloedigen inval, op dese landen doende, in verscheyde volgende jaren, niet op en hielden, alles te verwoesten ende uyt te roeyen, na hare gewoonte; roovende, plonderende, ende medeslepende wat sy maer bekomen en krygen konden, tot datse Anno 885. dit lant | |
| |
verlieten, ende na Henegouwen, ende vervolgens na Vrankryk trocken. Omtrent welcken tydt eenen Dirk, die eerst alleen Graef van 't gemelde Dorp, leggende op de Grensen, gelijkwe seyden, van 't Sticht Uytrecht, was, naderhant Graef van 't gantsche landt, door goetkeuring ende versoeck van de Staaten wiert gemaeckt, by welck geval, de naem van dit gemelde Dorp, zijnde het eerste gebiedt van dese Vorst, tot het geheele landt, zijnde nu oock aen sijn gebiedt onderdanig gemaeckt, soude overgegaen zijn. Gelijckmen siet, dat dit by de vermaerde Mannen, Hugo de Groot, Symon van Leeuwen, en meer andere, alsoo aengemerkt wordt. Waer mede dan van selfs die gedachten moeten vervallen, dat de naem van Hollandt, uyt de overvloet van hout, hier eertijdts wassende, als of men Holtlandt seyde, soude spruyten ende ontstaen: of dat de selve sijn beginsel ende oorsprong uit de losse en seer bewegelycke gront des aerdrijcks alhier soude nemen, als wildemen met dese naem, een landt, zijnde hol van onderen, beduyden.
Hollandt is gantsch kleyn, alhoewel in sijn macht ende uytwerking, tegenwoordig uytnement, voortreffelijck ende groot. Het begrypt in sijn lengte van 't Marsdiep ofte Texsel af, tot de Maesse toe, maer achtien mylen. Ende het is oock gantsch niet breedt, alsoo men in 't selve oock van waer dat men wil, in een enckelen halven dag selfs reysen en komen kan waar dat men begeert te zijn. Wesende dit gantsche landt, na dat sommige meten en reeckenen, niet meer dan tsestig mylen in den omring groot.
Eertijdts lag het voor de Zee, met des selfs bruysende golven en baren, sonder behoorlijcke dycken en | |
| |
dammen, door de laegte van zijn gront, op veel plaetsen t'eenemael bloot ende open, staende voor het meerendeel menighmael onder water, als een volkomen zee. Waar van den vermaerden Plinius, maer omtrent hondert jaren na de geboorte van Christus seyt: In den Ryn ligt het vermaerde Batavische Eylandt, tot omtrent hondert duysent schreeden in de lengte. In het Noorder gedeelte van het Landtschap vinden wy de Gouksen, die Hooge ende Neder Gouksen genoemt worden, daer de Ebbe ende Vloet, met twee poosen tusschen nacht ende dagh een wyde zee maeckt. Daer hem een wonder ende twyffel der natuure ontdeckt, of men 't selve landt, of water soude mogen noemen: alwaer die arme luyden haer op de hooge duynen onthouden ofte andere burgten, by haer, tegens den hoogsten water-vloet opgeworpen, in enckele hutten bewoont, min noch meer of zy in 't midden van 't water dobbelden. Gelijck dit den Heer Symon van Leeuwen, in zijn Oudt Batavien, alsoo getoont ende bygebracht heeft. Groote veranderingen is dit kleyne waterige landt veeltijdts ende doorgaens onderhevig geweest. En om hier van nu maer eenige op te noemen:
Omtrent hondert en tien of twintig jaren, voor de geboorte van Christus, was hier te lande, sulck een vreeselijcken ende vervaerlijcken stormwint, ende vervolgens oock soodanigen Zee-vloet, dat alles byna verdronk ende onderging wat leven ontfangen hadde. En doen wierdt oock het landt, op veel plaetsen, als het onderste boven gesmeten, daer de boomen, leggende met de tacken na het Zuydt-Oosten, ses of seven speeten onder de aerde, noch klare gedencktekenen van zijn, welcke noch tegen- | |
| |
woordigh in Vrieslandt, in Zuydt-Hollandt, ja selfs tot aen Keulen toe op die wijse gevonden worden, ende daer men selfs ook in de Starnmeer, onder de Veenen, duydelijcke blijcken ende bewijsen van sien ende speuren kan. Doch andere brengen desen swaren storm, met sijn besondere gevolgen, tot een veel later tijdt, willende dat de selve met sware aertbevinge verselt, niet voor omtrent Anno 860. sou voorgevallen zijn. Evenwel zijnder oock, die, om de klaerheydt der bewijsen, soo wel voor het eene als voor het ander, het beyde gelooven ende toestemmen. Houdende datter omtrent 120 jaren, voor de geboorte van Christus, soo swaren storm is geweest, en omtrent Anno 860. een diergelijcke wederom, 't welck niet onmogelijck soude zijn.
Was het dan van oudts van omtrent Texsel, Wieringen, en van Medenblik, ende Enkhuysen af, tot aen Staveren in Vrieslandt toe, ende daer nu de Zuyderzee is, meest al vast landt, soo dat men alleen met het behulp van een stock of planck, hier van de eene Stadt, tot den anderen te voet konde gaen? Nochtans omtrent Anno 1170. gelijck Govert een Monnick van Sant-pantaleon, in dese tijdt levende, getuygt, was 'er sulck een vreeselijcken storm, dat het landt, voor een groot gedeelte, als in een openbare zee verandert wierdt. Als wanneer de zee boven gewoonten swellende, over de dycken en duynen, dieder van natuuren zijn voorgeleyt, heenen vloeyende, haer over de vlacke en open velden heeft verspreyt, de huysen wierden om verre geworpen, Kasteelen wech gespoelt, ende van het water ingeslockt, de Dorpen vernielt, met een grouwsaem | |
| |
verderf van menschen ende beesten, die verdroncken; landen die te vooren maer door een kleyne boesem van malkanderen waren afgescheyden, zijn door het geweldig instorten van het water so van malkanderen gescheurt, dat 'er nu noch om die reden een volle Zee tusschen doorloopt. Ettelijke stucken van het vaste landt zijnde afgerukt, hebben den naem en gedaente van Eylanden gekregen: de hartste Oorlogen hebben dese landen noyt so veel schade aengebragt: het water wies soo hoogh, dat de zeebaren tot Uytrecht tegen de muuren sloegen, soo dat de Historien getuygen, dat de Zee-visch daer voor de Poorten wiert gevangen: En na dat het water wederom afliep, is veel visch selfs op het drooge blijven leggen. Doch de Vriesen leden noch verre de meeste jammerlijckste schade, daer alle het landt gelegen, tusschen Texsel, Medenblick en Staveren t'eenemael verdroncken ende met water bedeckt is: de Zuyderzee heeft daer benevens noch seer toegenomen. De landen van Texsel ende Wieringen, die tot die tijdt toe aen het vaste landt waren vast geweest, zijn door de Zee tot kleyne Eylandekens geworden, soo als men dat noch heden siet. Gelijck dit den vermaerden Matheus Vossius, in sijn Jaerboecken van Hollandt ende Zeelandt, pag. 94. 95. aldus aanwijst. Ende wat is dit beginsel anders dan een droevige voorbode van noch grooter en meerder swarigheden geweest, aengesien de vreeselijcke zee, met sijn geweldige baren en stroomen, als een verslindende wolf niet op en hield, om het lant al verder ende verder te verslinden ende te verteeren: stellende selfs de alderschoonste velden en weyden tot een enckelen bracken gront. Want de Noordtzee, volgens de Hi- | |
| |
storien, omtrent Anno 1400. meer en meer kracht krygende, heeft sijn ingang in dit schoone en goede landt soodanig gemaeckt, dewijl veel innundatien en overvloeying van water, tot merckelijcke en groote aenwassingen van de Zuyderzee, onvermydelijck dienen moesten, allenskens tusschen Staveren en Enckhuysen een soo wyden en diepen zee wierdt, dat men hier een ruymen vaart verkreeg, om voorby Staveren, Enckhuysen en Medenblick, selfs met groote scheepen in de Noordtzee te konnen loopen: Zijnde de inwoonderen deses landts, niet buyten grooten angst ende bekommernis, dat de zee dus krachtig alle dagen voortgaende en toenemende, in korten tydt het geheele landt overloopen, en alles wegnemen soude. En daerom men slaat de hant aen den ploeg, ende men doet alles wat men kon, om desen grooten vyant tegen te gaen; op dat de schade, die veele soo smertelijck viel, doch niet grooter en soude worden.
Was dan nu de Ryn, welck Julius Cesar, den alderbreetsten ende alderdiepsten onder de revieren noemde; ende die Batavien, nu Hollandt van het Zuyden tot het Noorden met sijn stroom pleeg door te snyden, al omtrent Anno 860. by Katwyck op Zee, door eenen duyn, daer van de zee van selfs opgeworpen, toegestopt: Onse Voorouders, om het landt van het water te bevryden, die deden in volgende tyden ook alles wat daer toe verder sou dienen konnen.
Hadde dan Graef Floris de Vyfde, welck Anno 1299. door Gerart van Velsen omgebracht wierdt, door de Staaten van den Lande, de macht bekomen, dat hy in hun landt, dycken ende bequame wegen mocht maken: Men siet oock dat omtrent dese | |
| |
tijdt, het maken van dycken en dammen op allerleye plaetsen, met rechten ernst begon aen te vangen. Anno 1253. wierdt den eersten sluys tot Sparendam geleyt, en omtrent Anno 1300. wierden die van Rynlandt met Dyck-graven ende Heemraden, dienende tot een ordentlijke bestieringe, versien.
En omtrent Anno 1280. dat is by de 20 jaren eer dat de Stadt Vroonen wierdt uytgeroeyt, wierdt de Noorderdam en Sluys (nu Knollendam genaemt) soo eenige willen, al geleyt, en dat om de landen aen den Zaan gelegen, te beter tegen het water van den Ryn te beschermen.
Het was oock Graef Floris de Vyfde, vooren gemelt, welck de Kromendyck, ende den Sint Aegtendyck by Sint Aegtendorp, nu Beverwyck genoemt, dede slaen. Het blijckt oock uyt een Giftbrief van Aelbrecht van Beyeren, Graef van Hollandt, dat den Dam tot Saerdam Anno 1396. al eenige jaren geslagen geweest was. Wanneer nu dat den eersten sluys tot Saerdam is geleyt, en is ons niet seer klaer; doch het selve al voor, ofte omtrent Anno 1436. is geschiet, is daer uyt openbaer: om dat in dit gemelde jaer, dese sluys ofte des selfs inkomsten, door Phillips van Bourgondien, Graef van Hollandt, geschoncken is aen eenen Pieter Symonsz. Doch andere meynen dat den eersten sluys hier, al is geleyt omtrent Anno 1396. 't welck niet onwaerschynelijck is. Dan de Heeren van het Hondtbosch, hebben hier oock een sluys geleyt Anno 1544. doch ziet hier van breeder in de Saenlandtse Arcadia, pag. 219. 220. 221. 229. Anno 1357. gaf Graef Willem een handtvest, om de Kromenye over te dycken, 't welck men tegenwoordig den Nieuwendam noemt.
| |
| |
En in 't selfde jaer consenteerden hy oock, om sluysen te mogen maken en leggen tot Schaerdam, welcke dam die van Schermer aldereerst geleyt hebben. Wanneer nu ook het lant ten Noorden, tot Petten, tegen de Noortzee is afgedamt, en blijkt ons niet ten alderklaersten: maer evenwel dat het al voor Anno 1421. voor de eerstemael geschiet was, is, volgens het getuygenis van den vermaerden Vedelius, in sijn beschryving van de Stadt Hoorn, pag. 21. gantsch seecker, aengesien na sijn verhael, doen den Dyk by Petten doorbrack, ende het geheele Dorp, met meest alle sijn inwoonderen verging. Misschien is dese Dyck, indien niet al te vooren, met de bedycking van de Zyp, Anno 1552. wederom gerepareert ende verbetert: of het moest noch wel vierentwintig jaren daer na geschiet zijn, dat is Anno 1577. waer van P.C. Hooft in sijn Nederlandtsche Historien seyt, pag. 511. Dapper drock hadden 't in dese dagen die van Hollandt en Zeelandt, met het hermaken der dycken, die soo door onweder, als uyt sake der oorlogen, grootelycks beschadigt, en af ofte deurgesteken waren: en hoewel de kosten ondragelyck, en 't krackeel daer over ontstaen, nauwelyks te slyten scheen, soo werdt nochtans alles door 's Prinsen voorsicht ende achtbaerheyt geredt. Nochtans dat dese gevaerlijcke Zeebreeuck selfs, voor het groote gewelt van de gantsche Noordtzee, en dat met den Noordtwesten wint, die hier te lande soo veel wayt, op een louteren lagerwal, soo langen tijt sou bloot en open gelegen hebben, en dunkt sommige niet eens waerschynelijck. Dan alsoo Koninck Eduardus de Vierde van Engelandt, welck Anno 1483. overleed, | |
| |
uyt sijn Koninckryck vluchtende te scheep, omtrent de Stadt Alckmaer aenquam, gelijck de historien van Baxter, ende oock van andere getuygen: soo zijn eenige van bedencken, dat het by Petten al vry lang open bleef.
En aengesien, dat de Hooft Ingelanden van 't Hontbosch, Anno 1539. in 't Konvent der Predikaren, binnen den Hage t'samen quamen, om aengaende de onkosten des selfs, een nieuwen lyst te maken, soo en waer 't niet geheel vreemt, dat de toestoppinge des Ryns by Petten, omtrent dese tijdt, hervat ende vernieuwt sou zijn geworden.
Van overlangen tyden is dit landt, voornamentlijck op de hoogtste plaetsen, al bewoont geweest: alsoo de inwoonderen des selfs, onder de naem van Batavieren, den eersten Monarch van Roomen, te weten Julius Cesar, omtrent 90 jaren voor de geboorte van Christus, ende ook verscheyden Romeynsche Keyseren na hem, al voor Guardens ende Lyfschutten dienden, 't welck buyten verloop van merkelijcken tijdt, ende veel proeven van trouw ende dapperheyt, niet geschieden en kon.
Uitmuntende Mannen waren sy, boven allerleye andere volckeren, in den Oorlog: soo dat alles byna voor haer wijcken en beeven moest. Zijnde sy uytgelesene te paart, ende soo kloeck in 't swemmen, dat sy selfs met geheele troupen, in volle wapenen, den Ryn konden overwaijen: ende dewijl datse heydenen waren, siende voornamentlijck op het geen voor oogen was, soo durfden sy (de krygsmoedigheyt, met eenige spranckelen van deugt onder een mengende,) vrymoedelijk selfs tegen de Romeynen seggen: Dat de Germans nooyt eerst het
| |
| |
Roomsche volck den oorlog aendeden, doch daer toe gevergt, niet en souden ontsien: dat het een oude gewoonte der Duytsche volckeren was, alle de geenen die haar den oorlogh aendeden, te wederstaen ende niet te ontsien. De Wet des vreedsamen Euangeliums, doenmaels noch niet genoeg gepredickt, behelsende, datmen door te bedencken, niet het geene dat beneden, maer dat boven is, het quade door het goede overwinnen en te boven moet komen, en was haer noch niet bekent.
De Christelijcke Leere, in tegenstellinge van 't ongeloof des heydendoms, is hier te lande niet weynig gepredickt ende verkondigt, omtrent Anno 690. door eenen Willebrordus, overal vermaert, waer van den heer Hugo Grotius aldus seyt: Ook is bekent dat Willeboort, uyt Engelandt overgekomen is, ende onse Voorouders de waerheyt der Christelyke Godsdienst heeft verkondigt, in geen andere tale, als de Engelsche in die tydt gebruyckte. Alhoewel ook niet te ontkennen is, dat het H. Evangelium al omtrent de tyden, selfs der H. Apostelen in de contreye van dese landen, door de H. Maternus, een van de eerste discipelen van de Apostel Petrus, mach verkondigt zijn: gelijck dit de Autheuren, selfs onder de Roomsche Kercke van geen kleynen naem, alsoo bevesticht hebben.
Omtrent Anno 1560. doen begon meer ende meer de kracht der Reformatie ende der verbetering, in de Kercke van Christus, zijnde hier te lande niet weynig verbastert ende verdorven, door te breken. Eenen Jan Arentszoon, deed Anno 1566. de eerste openbare Predikatie der Gereformeerde in Hollandt, dicht by Hoorn, voor 't Reguliers Klooster, op het
| |
| |
velt, datmen over moet, als men van Blokert na Swaeg, en de Bangert te voet wil gaen: ende na een korten tydt wederom, niet verre van de Haerlemmer Poorte der Stadt Amsterdam, buyten de vryheyt der stadt, nochtans ter plaetse de Rietvinck genaemt, recht over 't Kathuyser Klooster, op 't buytendycks rietlant, op den derden Kamp, gelijck Gerart Brandt daer van spreeckt in sijn historie der Reformatie, 1 deel pag. 318. 325. En deden dit omtrent dese tijdt de Gereformeerde? De Doopsgesinden waren hier te lande omtrent het selve oogmerck en voornemen niet minder wacker, arbeytsaem ende neerstig, komende selfs in donckerheyt en duysternisse, door hagel ende sneeuw, in bosschen en wildernissen, tot de aenhooringe van Godts Woort dickwils t'samen. Zijnde oock door een ongemenen yver der Godtvruchtigheyt, somtydts op de solders van de huysen wel soo naby vergadert, datse door de vensters haer medebroeders voor het geloove sagen staen branden aen de staecken; 't welck in veele soo grooten overtuyging maeckten, datse, niet tegenstaende de alderbloedigste en jammerlijckste vervolgingen ende wreetste tormenten, die men dese onnosele en wereloose menschen aendede, haer evenwel tot des zelfs gemeynschap ende belydenisse vrywillig overgaven; gaende dus van staet, ryckdom, eere ende wellust uyt, alleen om na haer beste geweten aen Godt, ende haer eygene conscientie getrouw te zijn. Zijnde dit dingen van soo grooten insicht en verwondering voor alle de werelt, dat selfs de alderbitterste vyanden en partyen van dit volk, daer door niet weynig aen 't herte getroffen en geraekt zijnde, daer van dus belyden moesten: Geen Kette- | |
| |
rye is 'er ooyt ten viere soo vervolgt geweest als dese, en geen is 'er oock in twaelf hondert jaren, die soo stantvastelyck voorgestaen is geweest als dese. En is 't dat gy wilt insien de kloekmoedigheyt der genen, die vervolgt zijn, de Herdoopers gaen de Luytersche ende de Swingelianen verre te boven: gelijk dit selfs een geleert Roomsgesinde, onder de naem van Florimondt Remands aenwijst, in 't eerste Boek van de Ketteryen deser eeuwe, pag. 81.
Ende maeckte de Reformatie, aengaende de Religie en Godtsdienst in dese landen een overgroote vernieuwing ende verandering in veelerleye saken: de segening des hemels is sedert dien tijdt, hier oock soo wonderlyck ende sichtbaer geworden, dat yder een dit van selfs, als met de handen voelen en tasten kan: Want is dit landt, alleen uyt 29 bemuurde steden ende uyt omtrent 400 Vlecken of Dorpen bestaende, de macht des selfs nochtans is in omtrent hondert jaren soo groot ende wonderlijck toegenomen, dat men selfs over de gantsche aerde, in allerleye gewesten des werelts, aengaende Hollant, niet genoeg en weet te roemen noch te spreken: want als hare Groot Mogentheden, de Heeren Staaten van Hollandt ende West-Vrieslandt, nu tot een vrye Regeeringe, sonder iemants bedwang geavanceert zijnde; als waerdige Vaderen des Vaderlants vast stelden, de koopmanschap voor alle dingen, als in dit seer kleyne landt, wesende over al van menschen opgevult, ten uytersten noodig zijnde, met veel liberteyten, vryheden en toegevingen, wel te onthalen, ende te koesteren: soo zijn allerleye menschen, selfs uyt alle gewesten van de werelt, zijnde genegen tot de koopmanschap, ende om een eerlijcke winninge te doen, | |
| |
herrewaerts aen, als tot een aldergrootst Tonneel van koopmanschappen, en de Kooplieden in een seer groote menichte dagelijks toegevloeyt: te meerder om datmen onder dese regeering, welck in wysheyt ende bescheydentheyt, selfs aen die van de gantsche werelt, tot een seer doorluchtig exempel en voorbeelt kan dienen, aengaende het poinct van Godsdienst, niemant en prangt; maer aen elk soo veel vryheyt gaern overlaet, als om eerlyk ende Godsdienstig te leven, selfs maer na eenigen schyn van reden mag noodig zijn: hebbende hare Groot Mogentheden de wysheyt ende goetheyt van den Hemel ontfangen, om na gelykenisse van de geluckige dagen des Roomschen Keysers Trajani, een staet op te rechten, daer 't vry staet te gevoelen wat men wil, en te seggen wat men gevoelt, gelijck den vermaerden Tacitus daer van soo sprak, in zijn historien pag. 416. Een krachtig middel voorwaer, om alle vroome ende oprechte menschen, die Godt ende de deugt meer dan de werelt beminnen, en daerom aen een Staat grooten dienst konnen doen, herrewaerts aen als na een veylige schuylplaats ende herberg heen te trecken: waer van de geluckkige uytkomsten, tot een onschuldige afbreuck van andere, ende tot vastigheyt ende sterckte des Vaderlandts, selfs voor alle die maer matelijcke kennisse hebben, seer openbaer ende sichtbaer zijn. En boven al staet de liberaelheyt ende barmhertigheyt niet te vergeten, welck volgens de goedertierene voorsorge ende bestieringe deses landts, aen de arme ende nootdruftige, soo wel vreemdelingen als eygene inwoonders bewesen wordt: want het zijn de beste wapenen des waren Christendoms, soo wel om beschermt als om gesegent te worden, wanneer | |
| |
de tranen en gebeden met aelmoessen ende weldadigheden vereenigt worden. De hooge Machten des Vaderlandts, zijn met haer plakkaten ende uytschryvingen, als oock eygene exempelen en voorbeelden, in 't besonder hare onderdanen, in sulcke cierlijcke en noodige dingen, selfs na vereysch van saken, op een extraordinarie ende ongemeene wijse, dickwils soo wel voorgegaen, dat alle vroome onderdanen het gemoet van vreugde ende blijdschap daer over moest open gaen. Van herten hoopende ende vertrouwende, dat de Heere die selfs geen kroes kout waters sonder loon en laet, daer over uyt loutere genade, hare persoonen ende hare onderdanen, gelijck in voorgaende tyden, niet minder oock in 't toekomende sal bewaren, segenen ende gebenedyen.
En wat ongemene proeven en teeckenen van Godts vaderlijcke gunst en segening over dese landen, en heeft men van tijdt tot tijdt niet wel gespeurt? ons ingetrockken voornemen en laet niet toe, om van dese dingen nu in 't breede te spreecken: maer hoe grootelijcks is de zegenrijcke schipvaert, ende de daer uytvloeyende ryckdom hier te lande, niet alle dagen aengewassen en toegenomen.
Een oudt ende voortreffelijck Historie-schryver van ons Vaderlandt, namelijck Emanuel van Meteren, getuygt, dat men in een jaer duysent groote schepen binnen Hollandt ende Zeelandt maeckten. En tot een nader bewijs van de groote menichte der schepen, die in dese landen zijn, Anno 1587. wierden alleen in de Zondt, meer dan ses hondert schepen, (den vermaerden Hugo de Groot seyt wel van seven hondert,) door den Koning van Deenemarcken aengehouden op eene reys. Ende het was den vermaer- | |
| |
den Kardinael Bentivogilio selfs, zijnde Pauselijcke Gesante van Paus Paulus de vyfde, welcke getuygde, dat het getal der schepen hier soo groot is, dat het selve, na 't gemeen gevoelen vergeleken kan worden by alle de overige schepen van gantsch Europa gesamentlijck. Ja, segt hy, de schepen zijn byna oneyndelijk, van de welcke de armen, die inhammen, ende de havenen van Hollandt werden vervult. Ende hy voegt 'er aengaende Amsterdam, als oock wegens de binnenlandtsche schepen ende schuyten by: Alle dese schepen komen sigh te versamelen en te samen wieten (om soo te spreken) in Amsterdam, van alle gewesten der wereldt, ende met alderhande sorteringe van Koopmanschap; invoegen dat dese Plaetse op dees tijdt kan gehouden werden als voor de meest begaenste Koopstadt niet alleenlijck van Europa, maer van de gantsche werelt. Ende eenige scherpsinnige hebben geseyt, datter meerder huysen binnen Hollant op 't water als ten platten lande zijn. Gelijck men dit vindt in sijn verhael van Nederlant, I. Boek, pag. 38, 39, 42.
Anno 1599. in April quamen tot Amsterdam in eene reyse ende te gelijk wel ses hondert ende veertigh schepen uyt Oostlant aen, zijnde meest alle groote schepen; mede brengende wel vijftien duysent lasten goederen van alderhande soort, waer voor het eene door het andere genomen wel ontrent veertig gulden tot vracht voor het last betaelt wiert; makende te samen wel ses hondert duysent guldens alleen voor dese eene reyse.
Anno 1601. voeren uyt dese Landen en dat maer in twee ofte drie dagen tijdts, wel tusschen de agt en negen hondert schepen na Oostlant alleen.
Uyt welke exempelen men kan afnemen de groo- | |
| |
te schipvaert welke hier te Lande gehanteert wort. Want is het getal der schepen alleen na een gewest gedestineert, soo geweldig ende uytermaten groot, immers als men dan daer noch by sou nemen, die alle, welke in een seer groot getal noch na veelerhande andere gewesten van de werelt gaen, soo soude het voor andere volckeren, die weynig van de scheepvaert weten, veel te groot ende wonderlijck worden, ende byna alle geloof te boven gaen.
Maer is de schipvaert niet alleen een teecken van groote magt ende van veel vermoogen, alsoo het selve buyten overvloet van gelt ende goedt niet wel te doen en is; maer oock onder de zegen des Hemels daer benevens een uytnemendt middel, waer door veel winning ende profijt dickwils bekoomen ende verkregen wort.
Hoe seer nu is Hollant ook door sijn menigvuldige ende groote handeling ter zee, niet alle dagen, voornamentlijck in de laetste hondert jaren herwaerts, in rijckdom ende overvloet van silver ende goudt, aengewassen ende toegenomen? alles wat hier toe dienen soude, by te brengen, en soude voor ons niet wel doenbaer zijn: ende ten desen eynde sou men veel eer een groot boeck, dan alleen eenige aenmerckingen te maken hebben: maer om in desen deele kort te zijn, ende alleen eenige seer aenmerckensweerdige dingen, ten voorbeelde aen te raecken.
Anno 1573. doen Maximilianus, Grave van Bossuw, Admirael van Hispangien, tot Hoorn gevangen sat, verklaerden die van Noorthollant, ten bewijse van haer overgroote armoede ende gebreck, datse geen drie boots ende een boeyer ten oorloge, tot beveyling der zee, tegen de zeeroovers en kaapers uytrusten | |
| |
ende ter Zee brengen konden. Maer siet eens hoe dat dese Landen, alleen in dertien jaren tijts, en dat staende een alderswaerste oorlog met Hispangien, in magt ter zee geweldig waren toegenomen: want het wiert bevonden dat Anno 1588. de scheepen van 100 tot 400 vaten toe in Hollant, Zeelandt ende Vrieslant wel tot seven en twintig hondert toe in getal beliepen. Ende doen wert selfs op informatie verklaert, dat men hier alleen in veertien dagen tijts hondert schepen ten oorloge konde uytreden, om de vyanden in 't Engels Kanael te konnen wederstaen.
Konden Anno 1599. de Staten van Hollandt en Westvrieslant, volgens haer Placcaet van Februarius des selven Jaers van hare onderdanen, niet bekomen eenen halven hondertsten penning alleen, niet in een jaer te gelijck, maer in vier jaren by verdeeling te betalen: wat siet men nu in desen deele, door Godts segen een over groote ende alderwonderlijckste verandering; aenmerckende dat de Hooge Machten des Vaderlandts, volgens de noot der saken, en evenwel niet geheel boven de macht der Onderdanen, door hare plakkaten gevordert hebben, boven de ordinare verponding, die altoos eenen hondertsten penning bedraegt; noch driemael hondertsten penning, niet in vier jaren, als Anno 1599. over een enckelen 200 penning geschiede, en doenmaels door Hollandt niet betaelt kon worden; maer binnen de tijdt van een jaer alleen, 't welck als men 't na den tijdt verdeelt, nu selfs vierentwintigmael meerder is, dan als in die voorgaende tijdt noch niet betaelt kon worden. Ende om de groote macht van Hollandt, noch onderscheydentlijcker te sien, niet om als onverstandige menschen, ons selven te ver- | |
| |
heffen ende te roemen; maer alleen om den Hemel over des selfs segeningen te looven ende te dancken: In de lasten van de Seven Vereenigde Provintien, betaalt Hollandt meer alleen, dan alle de overige Ses Provintien te samen doen. Want moet'er hondert duysent gulden betaelt worden voor 't gemeen, soo betalen de Provintien yder voor zijn:
Aendeel als volgt.
| Gelderlandt | 5612 | 5 | |
| Hollandt | 58312 | 10 | 6 |
| Zeelandt | 9183 | 13 | 5¼ |
| Uytrecht | 5829 | 4 | 9 |
| Vrieslandt | 11662 | 13 | 9½ |
| Overyssel | 3570 | 8 | 9 |
| Groeningen en Ommelanden | 5829 | 4 | 9 |
| somma | 100000 | 0 | 0 |
Ja als hare Groot Mogentheden, de Staaten van Hollant ende Westvrieslandt, hare Onderdanen boven de ordinarie verponding, noch eenen hondertsten penning, van alle hare vaste goederen, huysen, landen, renten-brieven, en anders doen betalen, gelijk tegenwoordig nu nog geschiet, so en was het ons niet geheel vreemt, om te denken, sonder evenwel in sulcke groote dingen iets te sullen vast stellen, dat alleen dese twee Posten voor Hollandt jarelijcks meerder dan vyfentseventig tonnen gouts beloopen mogen. En dan wordt den Impost, den 20 en 40 penning, mitsgaders de lasten en konvoygelden, ende veel andere dingen meer, noch niet eens genoemt.
Uyt welck alles dan, voor yder een licht af te leyden ende te begrypen is, wat al groote en menigvuldige zegeningen en weldaden, den Hemel van tijdt
| |
| |
tot tijdt, aen desen Staat, ende des selfs Onderdanen voornamentlijck, zedert de Reformatie, betoont ende bewesen heeft.
Ende is dese Republyck, als een overheerlijcke ende schoone lelie onder de stekende doornen, door haat ende nyt, selfs van de aldergrootste Prinsen ende Vorsten der aerde menigmael, ende dat somtijdts tot het uyterste toe, aengevallen, besprongen ende benauwt geweest: den Hemel nochtans heeft de selve, als een herbergh der vroomen, ende een veylige schuylplaetse der gener die van haer eygen Vaderlandt, onnoosel ende wredelijck uytgestooten, anders ten uytersten radeloos ende verlegen waren, overwonderlijck bewaert ende beschermt: ende hoe veel alderduydelijckste proeven ende blycken sou men ten desen eynde, niet al op noemen konnen?
Anno 1572. quam in de winter in Hollandt een seer stercke ende onverwachten Vorst, waer door de schepen, (zijnde meest alle des selfs macht,) in het ys tusschen Amsterdam ende Hoorn, op Pampus bevroosen: de Heeren des landts, niet minder als alle andere goede Patriotten, seer bekommert zijnde, uyt vreese van den vyandt, (te weten den Spangiaert,) die hem hier en daer vertoonden, hebben groote neerstigheyt gedaen, om de selve schepen, elders binnen een goeden haven in te byten. Maer eendeels door het lage water, ende anderdeels door dien het ys uytermaten dick was, hebben niet of weynig konnen uytrechten. Doch in dese alder-radelooste noot geresolveert zijnde, om dese groote en kostelijck vloot scheepen, selfs in brant te steecken, op dat de vyandt die anders niet rooven, ende tot verderf de landts aenleggen sou; siet soo | |
| |
laet Godt, die doch geen ding te groot noch te wonderlijck kan zijn, een stercken Noordtwesten wint waijen, waer door het water is opgevloeyt, ende het ys terstont geborsten is; makende een open reviere, streckende tot aen de Steden Hoorn ende Enckhuysen toe, als of het met bylen ware gebyt ende gekapt geweest: komende met gemack de scheepen alsoo in de haven. Des anderen daegs smorgens sloeg de wint, als hebbende met dese kours nu zijn werck gedaen, wederom om, en schoof het ys wederom soo dicht, datmen geen water eens sien en kon: vriesende het op nieuws niet minder sterk als te vooren. Ziet hier van by Bor, deel 6. pag. 307. waer van eender seer wel gerymt heeft op dese wyse:
Een wonder werrick Gods geschiet in dese tijdt,
Hier op de Zuyderzee, den vyandt tot een spyt.
Daer leyt al onse macht nu in het ys bevroosen,
Men heeft de beste raet aen alle kant gekoosen:
Den vyandt leyt en loert, het perijckel dat is groot,
De scheepen leggen vast, men is in hooge noot.
Godt geeft een stercke wint, het ys begint te splijten,
En houdt dien selven streek gelijck men wilde byten.
Sy komen in de Stadt: en siet dien anderen dag
Men in de gansche zee geen water meer en sag.
Het vriest weer even sterk: ô Goetheyt boven maten,
Uw tweede Israël en hebt gy niet verlaten.
Wierdt het landt Anno 1576. door den Koning van Hispangien soo bang ende benaeuwt gemaekt, welck doenmaels de aldergrootste Prins was van de gantsche Christenheyt; hebbende een gebiedt, soo wydt uytgestreckt, dat de Son daer over nooyt
| |
| |
onderging: dat selfs het manhaftig herte des Prinsen van Orangien, Willem de eerste, daer door der mate beangst wierdt, dat selfs zijn spitsvinnig vernuft schier ten eynde van raet scheen; en nauwelijks wist werrewaerts sich heen te keeren. Waer van den vermaerden P.C. Hooft, in zijn Nederlantse historien, pag. 452. verder aldus spreeckt: Het docht hem, (te weten Orangien) soo na om gekomen, dat hy voor sloeg, van mannen, wijven, kinderen, die de vryheyt eeniglijck lief hadden, met al 't best der tilbare haven, in scheepen te laden, alle dijcken en dammen deur, molens aen brant te steecken, en 't gantsche landt met water te verwoesten, om gelijck by verscheyde volcken ouwelincks gepleegt is, ergens eenen anderen hoeck werelts in te nemen, daer men buyten slavernije van lichaem en gemoet sage te leven. Maer doch, als het water dus na op de lippen quam, doen gaf den Hemel, die groot ende wonderlijck in alle sijn wegen en wercken is, een gantsch onverwachten uytkomst, die beyde sichtbaer ende seer geluckig voor den lande was. Want dese Koninck van Hispangiens Krijgsvolck, in plaetse van het onse nu verder af te maken, en gantsch uyt te royen, slaet onder sich selven tot muyterije ende oproer, ende het gantsche Nederlandt, dat voor een goed gedeelte, uyt schroom van des Konings wapenen, sich dus lang noch wat stil ende achter gehouden had, dat viel tot sware afbreuck des vyandts, den Prinse tot groote verstercking van dien, van selfs toe. Een geval soo seer opmerckelijck, dat den voorgenoemden P.C. Hooft, ter gemelder plaetse, in sijn historien, daer van seggen moest: In het dobberen dus, op de wagen eener zee van sorgen, siet hy (te weten
| |
| |
den Prins,) soo te seggen? den hemel open gaen, ende hoope van 't heyl verschijnen, dat de dingen der Bontgenooten, uyt het voetsant heeft opgebeurt, ende gesweept met de binten, die hen tot noch toe staende houden. Ende siet dus bleeck, hoe dat het licht in de alder-donckertste duysternisse, aldereerst pleeg door te breecken ende op te dagen: nemende de goddelijcke hulpe en bystant dan haer rechten aenvang, wanneer die van de menschelijcke ten eynde is, ende gantsch geen raet meer weet.
Anno 1588. viel een wonder, tot groot geluck van desen Staat, ende in 't besonder van Hollandt voor: waer van selfs de oore des gantschen aertbodems ruyschen en tuyten moesten. Want het was in dese tijdt, dat Philippus de tweede, Koning van Hispangien, welck den vermaerden Hugo de Groot, den machtigsten in Christenrijck, ende den rijcksten aller Vorsten noemde, die gebooren worde, een vreeselijcke vloot, op alle kusten van Hispangien, en in alle havenen van Italien, onder sijn gebiedt staende, toerusten, in getal wel van hondert en veertig schepen: en onder dese het merendeel van een ongeloovelijke grootte, ende veele die sy Galioenen en Galeassen noemden; waer in, na de gedaente van Kasteelen en Steden, selfs toorens en solderingen opgerecht waren, die met wel drie hondert roeijers wierden voortgeroeyt: versien met twee duysent vijf hondert stukken geschuts, en gelt in groote menichte, met proviant en voorraet des levens voor ses maenden, en voorts alle behoeften die men gewoon is in een landt-oorlog mede te voeren, en daer onder stroppen, en allerleye andere middelen, tot moort en jammerlijcke slavernije: zijnde verder dese vloot noch gesterckt | |
| |
met ontrent twintig duysent krygsknechten, om alles wat men wreedt en boos noemt, daer door uyt te voeren: en waer toe dit alles anders, dan om eerst Engelandt, en daer na dese landen, ten gronde toe te verwoesten ende uyt te roeijen, ofte ten minsten des selfs inwoonders tot een alderellendigste ende droevigste slavernije wech te voeren. Zijnde de Spangiaerden, in dit groot ende boos voornemen te stouter, om dat den Hartog van Parma, voorsien met omtrent vierhondert platbodemen, dienstig om op allerleye vlacktens te konnen aenkomen, in Vlaenderen met een leger van over de dertig duysent man, te voet ende te paert te velde lag, ende op voorraedt noch achtentwintig scheepen van oorlog, tegen de aenkomste van dese vloot uyt Hispangien, gereet hielt: om alsoo met een Armade van hondert acht-en-sestig vreeselijke schepen van oorlog ter zee, ende met een Krygsheyr van meer als vyftig duysent mannen te lande, hier alles voort aen sijn eynde te brengen ende af te maken: zijnde, na men voor waerheyt segt, in dese ydele waen ende hoogmoet soo seer verheugt ende verblyt geweest, datse aengaende dese landen, alvoorens de ampten, lantgoederen, wooningen, ende alle verdere Oorlogs-winsten onder malkanderen reets al verdeelt hadden.
Maer siet eens, als dese vervaerlijcke strick dus vast gespannen scheen, hoe datse den Hemel selfs, welck alle ydelheyt ende opgeblasentheyt des menschen, als in de wint doet verstuyven, vernietigt ende verbrooken heeft. Parma wordt in sijn Vlaemse haven beslooten, sonder daer eens uyt te komen. De Spangiaerden, die veel dingen noodig ten oorlog hadden mede genomen, hadden nogtans veel an- | |
| |
dere versuymt, onder waen van die door Parma te sullen ontfangen.
De Engelschen en Hollanders, die sy meynden door soo ontsaghelijcke macht te vermoorden ende te keelen, als schapen en lammeren, siet, die door de hoogte des noots, ende van 't ongelijck getergt, vochten ende streeden als brieschende leeuwen. Nauwelijcks oock waren de hoovaerdige Spangiaerden aen den proef van den slag gekomen, of sy maeckten gedachten om te vluchten: want door angst benepen, ende al te naeuw in een gedrongen, soo stieten haer eygen scheepen, door het gewelt der zee malkanderen selfs aenstuckken: een seer machtig schip van Seville, op hebbende acht hondert mannen, moest sich in der haest aen den Engelschen Onder-Admirael Draeck overgeven: 't grootste schip van Biskayen dat vloog al ten eersten in brandt ende verging, daer van maer weynig menschen het leven geborgen wierdt: het schip van Moncado, zijnde het grootste van allen, wierdt door de Engelschen vermeestert, ende wel drie uuren geplundert; waer in wel vyftig duysent dukaten van Konings gelt wiert tot buyt gemaeckt: verscheyde scheepen der Spangiaerden, jammerlijck van 't geschut gebryselt ende doornagelt, gaen te gronde, ende worden ingeswolgen door de zee. Twee scheepen der Portugysen hebben de Hollanders bemachtigt, en door dese en andere alderswaertste ongevallen benepen ende geperst, wierden de Spangiaerden soo bang ende verlegen, datse te rade wierden, als 't maer doenbaer konde zijn, wederom na huys te keeren. Zijnde den angst en schrik in 't algemeen soo groot, dat selfs den Hertog Medina Sidonia, opperste Admirael der
| |
| |
Vloot, (nadat verhaelt wort) overlegt sou hebben of hy niet de vloot in 's vyandts handen (dat is aen de Engelsche ende Hollanders) overgeven, ende alleen het leven daer af bedingen wilde. Maer of men de menschelijcke handen ontwijkt, voor de Goddelijcke wraecke en valt geen ontvluchten. Swaer is den strydt, maer seer ongelijck is de uytkomst geweest: als de partye van dese zyde, niet een schip van eenigen naem, ende nauwelijcks hondert mannen, in alles so heeten batalje of gevegt, duerende wel acht dagen lang, verlooren hadden; ende de Spangiaerden in 't tegendeel, wel omtrent vyf duysent menschen in 't getal, ende niet weynig van hunne schepen van den swaertste rang; soo setten sy 't met haer vloot, zijnde verschrickt voor meerder slagen, na 't Noorden, achter Engelandt, Schotlandt, ende Ierlandt om, schoon doen een kours, nauwelijcks ooyt bevaren, om maer wederom t'huys te komen. Maer waren sy voor menschen bevreest, dese reyse door sware stormen en winden, haer door Gods wreeckende handt toegesonden, was voor hun noch veel vreeselijcker: want hebbende dese lange reyse om te ontvluchten aengevangen, soo worden sy door swaren noot der zee, soo seer besprongen; dat paerden, lastbeesten, pack ende sack over boort moesten, om 't hol der schepen tegen het ingolven der zeebaren te lichten. Sommige van hun schepen zijn op de kusten van Engelandt ende van Vranckryck gestrant ende vergaen: andere zijn op de klippen van Noorwegen aen stucken gestooten, ende eenige oock soo verre, door sware dwarrelwinden, aen 't uyterste van 't Noorden geraakt, als ofse voor hadden, daer, na een onbekende werelt te soeken. Selfs twee-en-dartig
| |
| |
van dese schepen zijn op de droogten van Ierlant aengejaegt, of in de naburige zee te gronde gegaen, ende het volck, 't welck hoopten noch behouden te worden, onder voorwending dat hare veelheyt niet te vertrouwen was, voort ter neder gemaeckt. De overige heeft de gramschap des Hemels tot aen haer Vaderlandt toe vervolgt; twee van de selve zijn in haer eygen haven, als by ongeluck in den brant gevloogen, ende verscheydene door sware toevallen droevig verongeluckt. Ende van alle dese schepen, ende van dese seer groote vloot, daer de onverstandigheyt der menschen, den Hemel byna mede trotsen wilde, zijn in alles maer dertig schepen, die den lyftocht en andere behoefte hadden gevoert, ende van de Oorlog schepen maer een behouden in Hispangien aengekomen. In der waerheyt, een werck ende uytkomst soo seer van Godts macht, rechtvaerdigheyt ende goedertierentheyt, aen alle kanten doorstraelt, dat Elisabeth, die groote Princes ende Koningin van Engelandt, haer selven in persoon, opentlijck ten toon liet dragen, om voor alle den volcke, ter eeren van Godts groote naem, daer over dese aenmerckelijcke woorden uyt te roepen: Dat nooyt eenig voorval sich had opgedaan, waer in de gunste der eeuwige voorsorge Gods, door soo tastbare bewysen had doen blycken, hoe swack alle menschelycke macht ende steunselen zijn, om de Opperste Mogentheyt te bestryden. Siet in de Nederlantsche Historien van den vermaerden Hugo de Groot, pag. 130, 131, 132, 133, 134, 135. Ende als men dese, en veel andere wonderlycke dingen, tot sichtbare bescherming onses Vaderlandts, van tijt tot tijt voorgevallen, maer eenigsints overweegt ende aenmerckt; moet men dat | |
| |
niet gaern bekennen, dat de geschiedenisse van Amurathes de derde, Monarch van 't Turckse Keyserryck, hier omtrent seer wel te passe komt, waer van de historie behelst: als dese groote Vorst, op seeckeren nacht niet konnende slapen, by hem selven in sijn gedachten lag te peynsen ende te maelen, hoe dat sulcke seer kleyne landekens, als Hollandt ende Zeelandt zijn, die men in de kaert om haer kleynte wil, nauwelijcks eens sien of beoogen kan, konden wederstaen het groot gewelt, ende de machtige wapenen van sulck een machtigen Koning, als die van Spangien was; die soo veele Koningrycken, Hertogdommen en Ryckdommen besat: hy smorgens sijne Bassaes of Raden by een geroepen hebbende, en willende, datse hem hier van bequame oplossinge ende verklaringe souden doen, soo vonden sy haer des aengaende alle verlegen; maer dachten dat den Ambassedeur van Venetien, doenmaels aen 't Turckse Hof, als de gelegentheyt deser landen beter kundig dan sy, sijne Majesteyt hier van veel beter en klaerder bericht soude geven konnen. Dese ten hove ontboden ende verscheenen zijnde, gaf op dese vrage ten antwoorde ende voor reden, dat de Koninginne van Engelandt, ende den Koning van Vrankryck, dese landen machtige onderstant deden in den Oorlog; dat dit een gebroocken landt, vol van wateren, stroomen ende revieren was, ende oock versien ende beset met stercke steden ende vestingen. Maer den Keyser dit alles, als gantsch niet genoegsaem zijnde, verwerpende, hief zijn handt op, en wees na den hemel toe, en riep in dese seer aensienlijcke vergadering, selve uyt: Myn Heeren, 't is Godt, 't is Godt! die dese landen behoudt, anders waer't on- | |
| |
mogelijck. Siet soo uytnement bleeck de machtige hand Godts, tot verwondering selfs van de gantsche werelt, in dese landen te behoeden ende te beschermen; dat men selfs in 't verre afgelegen Turckyen, en onder de blinde Mahometanen, daer van tot grootmakinge van de name Godts, dus op een alderbesondertste wyse spreecken en roemen moest.
Ende om dit ten aensien van den Spaensen Oorlog, ten besluyte noch verder te sien: of dan den Koning van Hispangien, Anno 1576. alleen tien of elf jaren tegen dese landen geoorlogt hebbende, reets al twee en veertig milioenen dukaten was quyt geraekt, ende noch dagelijks, boven de eygen inkomsten des landts, alle jaren meer als twintig tonnen goudts uyt Hispangien herrewaerts versondt: Sulcks dat ten laetsten hem den oorlog, selfs wel veertigmael meerder gekost hadden, dan dit gantsche landt in den gront konde waerdig zijn, gelijck de Nederlantse historien dese dingen aenwijsen: Soo heeft dien doorluchtigen Prins, ende grootsten Monarch nochtans, dit kleyne ende geringe landt, zijnde in veele opsichte niet waerdig, om eens by 't groote Koninkrijck van Hispangien vergeleecken te worden, selve om vrede moeten bidden, willende, dat meerder is, desen Staet niet eens in handeling treden, of den Koning van Hispangien, welcks voorgeven in dit geval was geweest, niet dan om sijn eygen erfdeel te spreecken, moest by eygen hant-teeckeningen, uytdruckkelijck verklaren: dese vereenigde Provincien voor vrye landen te kennen, daer hy noch alle zyn nakomelingen tot in eeuwigheyt toe, niets op te pretenderen noch te seggen hadde: en dit by den Koning, tot een voorbeelt van overwonderlijcke | |
| |
vernedering gedaen zijnde, soo is op dit fondament, den negende dag van April, Anno 1609. het bestant voor twalef jaren, na een veertig jarigen oorlog, binnen Antwerpen geslooten ende geteeckent: daer Anno 1648. een vaste en volslagen vrede op volgde: zijnde door Godts segen van soo geluckigen uytkomst tot noch toe geweest, dat selfs veele Koningen, Vorsten en volcken, uyt dese en andere middelen, van de wysheyt deser landen oordeelende, niet weynig na des selfs gunst ende bondtgenootschap hebben omgesien ende sich daer aengelegen lieten.
Ende wat proeven van gunst, ende overwonderlijke bestiering, den Hemel sedert dien tijdt, noch al verder aen de Inwoonderen deses landts, te gelijck onder veelerleye kastydinge, van des selfs vaderlijcke handt, door onse sonden en misdaden overvloedelijck wel verdient, gegeven ende geschoncken heeft, is uyt veelerleye duydelijcke middelen openbaer en seecker. Ende om nu een weynig van den Fransen ende Engelsen oorlog tegen desen Staet, sedert den aenvang van den jare Anno 1672. te spreken; was het dan den machtigen Lodivicus de veertiende, Koning van Vranckryck, wiens Koningrijck alleen achtienmael soo groot is, als alle de seven Provincien te samen, wiens hoogmoed ende voornemen, om dese landen uyt te roeyen, hem medalien met dit opschrift dede stempelen: Ick hebse (te weten de Nederlanden) in de hoogte opgetrocken, ick salse wederom te niet maecken: ende aen de andere syde; Sy zijn geslagen door den blicksem van den Fransen Godt. Ende op een ander, aen de eene syde: Nergens is my een perk gestelt: ende aen des selfs andere kant; Alleen bestendig tegen veel. Gelijck den | |
| |
vermaerde Heer Valckenier, in sijn verwerde Europa, dese dingen aenwyst, pag. 314. Ende trock desen Prins uyt van Parys, op den 27 dag van April, des selven jaers, met een aldervreeselijckst heyrleger, van omtrent hondert en vyf en veertig duysent Krygsknechten in 't getal, alleen om dese landen tot een alderjammerlijckst bloedt-badt te stellen, ende alles uyt te roeyen, te verwoesten ende te verdoen? siet hoe dat den Hemel desen trotsen ende verscheurenden leeuw, een haeck in de neuse ende een gebit op de lippen heeft gelegt: als of hy seyde, tot dus verre ende oock verder niet. Hy heeft het voorwerp van sijn principale benydiging, namelijck het segenrijck Hollandt, met sijn eygen oogen van verre misschien mogen aenschouwen; maer sijn voeten daer in te setten dat vermocht hy niet.
Want was by den Fransen Koning, in sijn groote Krygsraet een resolutie genomen, die uytgevoert zijnde, na alle menschelijcke aparentie, tot een uyterst verderf deser landen gedient soude hebben: daer in bestaende, dat twintig duysent ruyteren, elck met een man achter haer te paert, den Yssel of Neder-Ryn doorwadende, in aller spoet, ende sonder eenig tijdt verlies, op het machtig Amsterdam aen soude trecken; om dese partye, zijnde het hert ende aldernotabelste van 't gantsche landt, door een alderuyterste ontsteltenisse ende verwerringe, die sy uyt een soo subyte verschyning verwagtede, overvallen ende ingenomen hebbende, het overige van dese Provincie, als zijnde dus van zijn voornaemste kracht ende sterckte gantschelijck afgesneden, in korte tijdt, ende als met een sprong, voort t'eenemaal meester te zijn. Maer alsmen dit groot desseyn en | |
| |
voornemen, op een nacht tusschen den tienden ende elfden Junius, soude aenvangen uyt te voeren; gaende den Koning selve met alle zijn Grooten, onder het lichten van wel 200 flambouwen, mede, om het doorwaden van den Yssel, door soo veele sijnder ruyters, met soo grooten menichte mannen noch daer en boven gesterckt, met sijn eygen oogen te sien ende te aenschouwen: Wat gebeurt 'er doen? in der daet iets dat seer aenmerkelijck is, en gantsch klaer doet sien, hoe dat den Hemel selfs de aldergrootste toeleggen ende raetslagen der Koningen en Prinsen menigmael door de aldergeringste en kleynste dingen ende tusschen-vallen bespot, ende t'eenemael te niete maeckt. Want als de Françoisen, hebbende de Vriesche regimenten, om den Yssel te decken, aen dees syde gelegen, met hare wapenen gedwongen om pardon te roepen; nu in groote menichte, ende met een ongemene furie doende waren, om de reviere te passeren, soo was het losbranden van maer een eenig pistool, buyten toeleg ende alleen by ongeluck, de besonderste gelegentheyt, waer by dit groot desseyn t'eenemael te niete liep. Want als de Vriesen dit voor een teeken opnamen, van dat de overige Franse ruyters maer hadden aen te trecken, ende haer voort sonder genade te kapotteren ende om te brengen, soo vatten sy als desperate menschen, om voor haer doodt noch soo veel wraeck van haer vyanden te nemen als sy souden konnen, hare wapenen in alderhaest wederom op, en schieten vuur en vlam, onder een kring van meer als dertig van de aldergrootste van gantsch Vranckryck: welcke de eene voor ende den anderen na soo getroffen wierden, datse doodelijck gewont zijnde, van den peerde af, in den | |
| |
revier maer nederstorten; sulcks dat byna niet een van al die Heeren niet doodt bleef, of gequetst wiert. Ende of den Koning selve met zijn broeder, staende hier maer een weynig af, by seecker wintmeulen, dit alles met groot ongedult en stampvoetende aensag, ten konde de Vriesen niet beletten om in 't aenrechten en uytvoeren van dese Tragedie maer voort te gaen, tot dat 'er meer als 500 mannen van de Fransen, ende daer onder seer veele van den alderhoogsten rang, in dese actie aen haer eynde quamen. Den vermaerden Duc de Langeville, zijnde in 't aenvaerden van desen toeleg, geensints een van de minste, wierdt met twee schooten door den borst soodanig getroffen, dat hy terstont doodt bleef, ende van sijn paert viel. Den doorluchtigen Prins van Condé, die als opperhooft van dit verderffelijck voornemen alles was toevertrouwt, wierdt met twee koegels in den slincker arm beneden aen de elleboog doorschooten, stuytende den derden koegel noch geluckkig voor hem, op den knoop van den sadel af: en soo wierdt desen man, in plaets van soo groote aenslagen uyt te voeren, als was het machtig Amsterdam, en segenrijck Hollandt in te nemen, in een rosbaer, als een gewondede tot Emmerick gedragen, ende ten huyse van den Heer Burgermeester Christiaen Rademaker, om genesen te worden, gebracht: daer hem den Koning op den 16 dag van Junius, in plaets van aengaende dit groot desseyn van een geluckige uytkomst te hooren, in desen staet besoecken ging. Ende siet door Godts sonderlinge bestiering, by soo kleynen toeval, daer niemant eens op dacht, wierdt den Prins van Condé, benevens veel andere meer gequetst, en soo bleef dese re- | |
| |
solutie, om op Amsterdam aen te gaen, geheel achter, en wierden de concepten en voornemens gantsch verandert ende omgeset. Siet dit alles in 't brede by den heer Valckenier, in zyn Verwerde Europa, pag. 453, 454, 455, 456, 457, 458.
In de maent Junius des selven jaers gebeurden iets, tot heyl en bescherminge des landts, 't welck men geen mensch, noch menschelijcke macht, of wijsheyt in 't alderminste, maer alleen Godts machtige handt ende goedertierentheyt moest toeschryven: want als de Engelsche Vloot, leggende op onse kust gereet, een aenslag maeckte om 't Texel binnen te loopen, dat Eylandt ende dien haven, ende misschien by goedt geluck, gantsch Noordthollandt te bemachtigen; soo geeft den Hemel net op die stonde, als de vyanden doende waren, om dit desseyn werckstellig te maken, als wilde hy de Poorte en haven onses landts voor hare schepen toesluyten; dat de ebbe der zee niet op de kusten van Zeelandt, maer alleen van 't Texel, in plaeats van alleen ses uuren, dat anders de vaste regel is van de natuur, selfs tweemael soo lang, dat is twalef uuren aen een duurde: dienende tot een groote verwondering van alle Zeelieden, daer omtrent niet alleen, maer oock van alle andere menschen, die soo wonderen sake, soo net op dese tijdt, ende dit geval toegepast, soude hooren ende vernemen. Daer dan noch by quam, dat hier op, in 't alderschoonste van den somer, soo geweldigen storm-wint van den hemel verwekt wiert, dat de vyanden, welcke gekomen waren, om met soo een boos voornemen ons lant aen te doen, voortaen niet en wisten, hoe sy het selve selfs genoegsaem souden vlieden en myden konnen. | |
| |
Want hebbende twee oorlog schepen, daer onder een van wel tachentig stucken, op onse stranden verlooren, ende zijnde verscheyden van haer proviand en ammunitie schepen verongelukt, ende andere groote schade hier te beurt gevallen; soo zijnse, na wel drie weecken in storm en onweder op de kusten van Noorwegen omgeslingert geweest te hebben, ten laetsten omtrent Solsbay, sonder iets uytgevoert te hebben, met schande en groote schade binnen gekomen; hebbende den Hemel in onse groote noot, de zee met sijn wonderlijcke stroomen, ende hooge en bruysende zeebaren, ons tot vaste muuren ende sterke voorschanssen gestelt: om door de ondervinding selfs, ons gantsch klaer te doen sien, dat men niet in de menschen, maer alleen in Godt te vertrouwen heeft.
In 't selfde jaer noch, op den 27 en 28 dag der maent December, trock den Hertog van Luxenburg, doenmaels van wegen Vranckryck, Gouverneur van Uytrecht, tegen Hollandt op, met omtrent veertien duysent Krygsknechten; met intentie ende voornemen om te verwoesten ende te verderven, alles wat sy maer souden konnen; maer voornamentlijk Leyden ende den Hage, daer hem de schoonste en wenschelyckste gelegentheyt toe scheen aen te bieden, die hy verhoopen kon; alsoo het vriesent weder ende een stercken vorst was; waer door de stroomen en wateren dese landts, welcke anders het selve voor dusdanige invallen, van selfs niet weynig plegen te hoeden ende te decken, tot vaste heyrbanen ende effen wegen hadden gemaekt, om het landt, leggende nu dus bloot ende open voor alles, te voet ende te peert, buyten alle posten en fortressen, om gantsch ge- | |
| |
mackelijck te vier ende te sweert maer in te trecken. En in der daet een geval, dat gantsch Hollant deed tsidderen en beeven, ende de hayren te bergen rysen. Ende indien 't vriesent weder maer noch een vierentwintig uuren hadde geduurt ende aengehouden, wie weet hoedanig het selfs met het gantsche landt soude afgeloopen hebben. Maer te recht wort geseyt: Hy wordt wel bewaert die Godt bewaert. Want als desen Hertoch, welk, meer gelijck een monsterdier dan een mensch, meermalen pleeg te seggen: Dat hy Godt hier over danckte, dat hy hem sonder deernis en medelyden had doen geboren worden, om te bequamer te zijn tot dienst van sijnen Koning, en tot executie van sijn desseynen, nu vast besig was, om sulcke boose en bloedige dingen aen te vangen, ende by der handt te vatten; soo doet den Hemel even op dese tijdt, het weder subytelijck veranderen ende omslaen; het sette sich tot doyen, selfs met een Noordt-Oosten windt, waer mede het anders hier, omtrent dese tijdt des jaers hart pleeg te vriesen: daer viel een dicken sneeuw, welck haestelijk tot water smolt. Het ys dat nam handt voor handt in dickte ende sterckte af, smeltende de Fransen onder de voeten; en soo wiert dese weg als een brugge, om tot ons verderf daer over te passeeren, by haer uitverkoren, alleen door den Hemel voor haer aller oogen afgebroocken, ende haer te onbruyck gemaeckt; zijnde dit soo kenbaer voor alle menschen, maer van eenige opmerckinge, dat verscheyde Switsers van desen toeleg, tot hare Guarisoen zijnde wedergekeert, daer over met dese woorden uytriepen: Wy sien 't, Godt wil Hollandt, Hollandt noch bewaren. En wat was't dat dese Fransen, van soo grooten op- | |
| |
hef en swaren voornemen, onder des Hemels toelating ende bestiering noch overschoot, anders dan dat sy de onnosele huyslieden van Bodegrave en Swammerdam, tot eeuwige blame en schande, van de gantsche Franse natie, jammerlijck tyranniseerde, vermoorden ende ombrachten, ende des selfs huysraet en goederen als groote dieven, onder een cierlijck kleet steelende en roovende, maer mede namen, en binnen Uytrecht met een kleynen buyt, maer met groote spot ende verachting moesten wederkeeren.
Als Anno 1688. tusschen Lodevicus de veertiende, Koning van Vranckryck, en Jacobus de tweede, Koning van Engelandt, bleeck een soo naeuwen verbintenisse van vrientschap ende aliantie te zijn, dat den eene sonder den anderen niet te raken noch aen te tasten was; en dat derhalven het voornemen van dese twee machtige Koningen, na alle aparentie en waerschijnelijckheyt was, om den eene den anderen sterckende en helpende, Hollandt uyt te roeyen, ende Engelandts vryheyt en voorgaende gedaente van regeeringe om verre te rucken, ende het onderste boven te werpen: Doen ging zijn Vorstelijcke doorluchtigheyt, Wilhelmus de derde, Prinse van Orangien, die men tegenwoordig, om aen sijn verdiende eere en glorie niet te kort te doen, ten aensien van sijn wysheyt ende voorsichtigheyt, en andere Vorstelijcke bequaemheden, gaven en deugden, onder alle Koningen selfs de aldergrootste moet noemen; op den elfden dag van de maent November, van hier op Engelandt over, om soo bedroefden intentie, van beyde dese groote Vorsten, was het onder Godts segen doenbaer, te verydelen ende te niet te maken: versterkt met een seer ontsagbare magt van desen Staat, | |
| |
bestaende uyt tien duysent ses hondert en twee en tnegentig man te voet, ende drie duysent ses hondert en tsestig ruyters, vyf en tsestig schepen van oorlog, vyfhondert fluyten, tsestig pincken ende tien branders, makende te samen ses hondert en vyfendartig schepen in 't getal, komende op den vyftiende van deselve maent omtrent Turbay in Engelandt te landt: daer de vrouwlieden en andere hem te gemoet diep in 't water liepen, op de knien nedervielen, hem de handen kusten, ende met het roepen van Godt blesiou, Godt blesiou verwelkomden: toonende noch allerleye andere teeckenen en uytdruckselen van vreugde en blijdschap meer, van wegen de aengenaemheyt sijnder overkomst. Den 21 dito vluchte de Koninginne van Engelandt, met de Prinse van Walles na Vranckryck, ende den 28 December vertrock den Koning van Engelandt selve, die anders vryheyt genoeg hadde, om in 't Ryck te mogen blijven, mede van Engelandt over op Vrankryck. Zijnde hem, als hy dese reyse aenving, op zijn eygen versoeck, door zijn Hoogheyt een escorte van des selfs troupen mede gegeven, omtrent hondert man sterck, tot sijn securiteyt ende bescherminge, tot aen Rochester toe. Seggende den Koning, dat seer aenmerckelijck is: Dat hy hem daer op beter vertroude, dan op sijn geheele armee, ja gantsche natie.
Den 23 van de maent Februarius, 1689. wierden de Prins ende Prinsesse van Orangien geproclameert, ende uytgeroepen voor Koning ende Koninginne, van Engelandt, Vrankryk ende Yrlandt, en alles wat daer meerder toe behoort: daer de krooninge van hare Hoog-gemelde Majesteyten op volg- | |
| |
de binnen Londen, op den elfden dag der maent April, daer aenvolgende. Ende het is, ten desen opsichte ongemeen waerdig te bedencken, het geene den Heer Aytsma, in 't vyfde deel sijnder historien, op pag. 592, 593. wel omtrent 19 jaren te vooren, al eer dese Kroning van de Prins Orangien voorviel, aenwijst, hier in bestaende: dat wanneer het Prinsdom Orangien, door den Koning van Vranckryck, aen sijn Hoogheyt op den 9 dag van de maent Majus, Anno 1665. gerestitueert ende weder gegeven wiert, in handen van den Heer Konstantyn Huygens, Ridder, Heere van Zuylighem, Zeelhem, Monikelandt, enz. eerste Raetsheer van zijn Hoogheyt, ende zijn eerste gedeputeerde, om de saken van den staat van Orangien, ende het Hof te regulieren; dat doen, als de amnestie op een tooneel, daer toe gedresseert ende toegestelt, soo even gepupbliceert ende uytgeroepen was; op het midden van den dag, by heel schoon weder, in de lucht een gedaente van een kroon, zijnde van een gemengelde koleur, te weten, geel, blaeuw ende wit, recht boven het tooneel, by seer veel menschen is gesien ende aenschouwt: roepende deselve met groote verwonderingh verscheydemael uyt: een Kroon een Kroon. Het welck den Heer Aytsma bevesticht, niet alleen met een attestatie van 14 getuygen van namen, die het selve binnen Orangien selver mede aenschouwt ende gesien hebben; maer oock met een Carmen van den Heer van Zuylighem, enz. vooren gemelt, in 't Latyn doenmaels daer op gemaeckt; 't welck door iemant in 't Nederduyts vertaelt zijnde, aldus luyd:
Het stondt een machtig Kroon van 't volck, en 't jubiliert.
| |
| |
Als men Orangiens Kroon met nieuwe trou verciert:
Sulcks sag den Hemel aen en stiert de derde Kroon.
't Blyckt dat den Hemel selfs bekroont de vree met loon.
Waer op dese vertaelder dit heeft toegepast:
My dunckt gy treft het niet, het is een heel ander wesen,
Gy moet uyt Hemelsch Schrift veel hooger dingen lesen.
De Kroon die driefout kleurt, beduyt drie Britsche Kroonen,
Met welcken Godt besloot, Orangiens hooft te loonen.
Maer hebbende nu dus verre aengaende Hollandt, ende verscheyde van des selfs aenmerkelijckste voorvallen, in 't algemeen een weynig gehandelt ende gesproocken, soo staet tegenwoordig in 't besonder, na inhoudt van ons voornemen, de gelegentheyt van 't Eylandt met sijn Dorpen, als Schermer, Graft, Schermerhorn, ende voornamentlijk van de Ryp, oock noch wat in te sien.
Nadien 't by alle ordentlijke Autheuren, in 't beschryven van Landen, Steden en Plaetsen, een gemeen gebruyck is, met het ondersoecken ende overwegen van des selfs benamingen aen te vangen. Dit gedeelte landts van overlang, in sijn omring of bedryve, omtrent agtienhondert vyfentwintig morgentalen, en dryhondert en vierendartig roeden begrypende; is van oude tyden af, onder de naem allomme van 't Eylant bekent geweest: als zijnde genomen van de | |
| |
conditie ende gelegentheyt des selfs van oudts: want eer dat de meyren hier omtrent bedykt waren, soo lag het selve even als een Eylandt, daer men niet van gaen noch ryden, maer alleen met de schuyt van varen konde, in 't midden van het water; als hebbende ten Oosten de Beemster, ten Noorden ende ten Westen de Schermer, ende ten Suyden het Kamerhop ende den Starnmeer.
Lang lag dit Eylandt, gelyck veel andere lage landen in dese Provintie meer, als een wildernis ende rietbos, sonder eenigen dyck of dam, met de zee gemeen, ende voor alle vloeden en stroomen bloot ende open: tot dat het selve met 'er tijdt, door slyck en slibber, welck de ongemeene vloeden en stroomen aenbrachten, verhoogt ende tot vaster ende bequamer landt gemaeckt zijnde, allenskens by somer dag begon gebouwt ende gebruykt te worden; waer toe, alsoo hier doen noch geen eygen Inwoonders waren, de lieden van Aeckersloot ende Limmen overquamen, om de velden met beesten te beweyden, ofte te bebouwen ende te beplanten, ende alsoo de vruchten van taruw, rogge, koorn, en diergelijcke te versamelen, ende in te oogsten; welcke hier en ginder in 't velt eenige kleyne vlie-bergskens ofte heuvelkens, die men nu noch op sommige sanden kan aenwijsen, opwierpen, om daer door voor de hooge vloeden, die somtijdts invielen, ende voor een korten tijdt de velden blanck ende alles onder water setten, met hare persoonen, beesten ende goederen beschermt ende bevryt te zijn. Welcke, het somersaysoen verloopen zijnde, ende de insameling der vruchten van dese velden gedaen hebbende, tegen den winter wederom na de hooger ende vaster landen, anders de Geest- | |
| |
kant genaemt, te huyswaert keerden. Latende dese contreye des winters, ende derhalven in de kortste dagen ende langste nachten, aen de waterbaren ende hooge vloeden, die in dit saysoen des tijdts, door sware stormen verweckt, veeltijdts alles onder water setten, gantschelijck overig. Ende ten bewijse dat dese lieden, dit ons Eylandt wel eerst eenigsints bewoont ende gebruyckt mochte hebben, wordt bygebracht, dat volgens Octroye, in des selfs eerste bedyckinge, die van Aeckersloot hier twee Heemraden moesten hebben; ende datmen in 't Dorp van Limmen, heden noch een plaets onder de naem van 't Grafter en Ryperpadt, aldaer bekent, kan aenwijsen. Misschien dus genoemt, om dat men tot het gebruyken van dese landen uyttreckende, omtrent dese passagie pleeg heen ende weder te keeren, ende af ende aen te varen.
Wat aengaet de eerste bedycking deses Eylandts, sich na alle waerschynelijckheyt, streckende door Schermer, Schermerhorn, ende bewesten de Beemster om, door de Ryp (ofte anders langs die streeck, daer de Ryp naderhant mach getimmert zijn,) door Graft ende Noord-eynt, tot dat men wederom quam tot aen Schermer toe, die is al over veele jaren geschiet: dan dat het na den jare Anno 1200. is voorgevallen, is niet alleen uyt den Rymkronyck openbaer, welck daer van getuygt:
't Jaer doen men twaelf hondert schreef
Het Eylandt onbewoont meest dreef.
Maer oock voornamentlijck uyt seecker Octroye, van Hertog Willem, Grave van Hollandt, op den
| |
| |
derden dag van Maert, Anno 56. dat is, soo wy oordeelen 1356. behelsende dat de goede luyden van Graft, ende van den zuyd eynde van Schermer, oorlof gegeven wierdt, eenen dyck te maken binnen den Schout Ambachte, aldaer het den geswoorenen van dien lande, met twee Heemraders van Aeckersloot, duncken sal dat hy oorbaerlyckst is, den gemeenen lande dat daer onder gelegen is: 't welck wy meenen den eersten dyck geweest te hebben, die de Dorpen van 't Eylandt, onder malkanderen in gemeenschap geleyt hebben. Wat nu aengaet den dyck, die bewesten om van 't zuydt-eynde van de Ryp af, tot aen Schermer toe sich streckt, 't is waerschynelyck, dat die om de laegte der lande wille, voor de konst ende het gebruyck der watermeulens niet en is geleyt geworden. De watermeulens nu, en zijn niet bekent geweest, volgens de historien, voor de Regeeringe van Keyser Karel de vyfde, welck veertig jaren als Grave van Hollandt geregeert hebbende, Anno 1555. dit Graefschap, benevens het Koningryck van Hispangien, aen sijn Soone Philippus de tweede overdroeg, 't welck dan met de tijdt, van de eerste watermeulen in Noordthollandt, zijnde, na men segt, en oock eenigsints rekenen kan, omtrent Anno 1550. ten dienste van de Opdammer ende Hensbroecker Polder opgerecht, niet qualijck overeenkomt: ende het is niet ongeloovelijck, dat het leggen van desen tweeden dyck, na het vinden van de kunst der watermeulens, noch wel eenige jaren aenliep; alsoo sulcke sware dingen, tot haer voortgang, doorgaens tijdt ende beraet noodig hebben. Te meerder, om dat de Ryper sluys, op dese nieuwe aendyckinge geleyt, ende zijnde doenmaels van hout,
| |
| |
volgens de beste memorien, niet voor omtrent Anno 1595. is gebouwt geworden, alhoewel de selve Anno 1625. in een sluys van steen verandert wierdt.
Onder de Dorpen van dit Eylandt, is buyten twyfel Schermer, ('t welk misschien door het uytmuntent stryden en schermen, van des selfs inwoonders, na het gebruyck der tyden van outs, te water, dese naem ontfing) het oudtste van allen: des selfs naem en wordt niet alleen gevonden in de Graeffelycke Octroyen van Anno 1356. als te vooren is gemelt, maer selfs al, volgens de historien, omtrent Anno 1062. Doch dit laetste waer zijnde, soo moesten sy haer al seer vroeg, om by winter niet in 't water te sitten, met kaydycken afgedyckt hebben: 't welck wel soo wesen kon. En om de oudtheyt van dit gemelde Dorp noch nader te bevestigen, 't gantsche Eylandt, hebbende van oudts maer een koornmeulen, soo stont die tot Schermer, daerse om te malen alle moesten komen. Haer Dorpswapen bestaet uyt twee Snoeken; genomen, soo het schijnt, om dat die soort van visch van oudts, als oock noch, daer veel te vangen was.
Terwijl eenige willen dat de inwoonders van Schermer, ten minsten voor een goed gedeelte, van adelycke afkomste zijn, soo wordt daer van in de Saenlantse Arcadia geseyt: pag. 245. Datse uyt den ouden adel afkomen, en behoeft ons niet te verwonderen; alsoose spreken, te hebben veele vryheden, die de eedelen toebehooren. Doch dat hier van oudts een Edelman, onder de naem van Heer Mentinga bekent, heeft gewoont, en lydt volgens de historien weynig twyffel te; meer, om dat men nu noch, omtrent de kromte van den dyck, een plaetse aenwijst, | |
| |
den Heer Mentingswerf genaemt, daer een deftig Slot opgestaen sou hebben.
Den eersten Gereformeerden Predikant van Schermer, doch met Schermerhorn gemeen, was eenen Symon Paulus, beroepen omtrent Anno 1574. ende vertrocken na Uytgeest Anno 1583.
Onder het Dorp Schermer, soo veel Noortschermer aengaet, moet men begrypen Schermerhorn ende de Laen, ende onder Zuydschermer Driehuysen; zijnde ten aensien van den Kerckendienst, ende de gemeenschap des selfs, om de afgelegentheyt der plaetsen, van den anderen onderscheyden.
Schermerhorn is, gelijck de naem van selfs oock aenwijst, een dochter of spruyteling van Schermer. Men segt, datse, sullende in oude tyden, als de binnenlantse oorlogen, selfs Dorp tegen Dorp, noch in swang gingen, een swaer geschil met die van Oosthuysen, slechten en nederleggen, doen, om goede conditien te bedingen, op de recommandatie van den Heer Mentinga, een Edelman van Schermer, haer eynde soo seer vast hielden, gestadig aenwroetende, dat men na het eyndigen der dingen, haer daerom de wroeters noemden; en datse uyt dese reden, ende tot des selfs gedachtenisse een wroetent molleken, ('t welk oock noch soo is) tot haer wapen namen. Sy zijn in 't stuck van Kerckendienst van Schermer gescheyden Anno 1620. Haer eersten Predikant, te vooren met Schermer gemeen, maer voortaen aen haer in 't besonder gebleven, die was eenen Jan Jansz. Steengracht.
Driehuysen, doch met de Schermeer gemeen, ende Anno 1656. daer van afgescheyden, hadde tot sijn eerste Predikant Cornelis Reusius, zijnde beroepen Anno 1651.
| |
| |
Wat het Dorp van Graft aengaet, 't welck wel eer uyt omtrent 620 huysen pleeg te bestaen, is naest Schermer het oudtste Dorp van allen op 't Eylandt. Eenige willen dat des self naem uyt een graft in 't bouwen van des selfs eerste Kerck, daer rontom gegraven, sijn beginsel en eerste oorsprong nam: waer van de Rymkronyck op dese wijse spreeckt:
Aen d' Abt van Egmond werdt versocht,
Een plaets van Godtsdienst wierdt gebrocht.
Een Kerck hy bouwt rontom een gracht,
Daer uyt kreeg't Dorp de naem van Graft.
Doch andere meenen dat men dese naem van een water, onder de naem van de vuyle graft bekent, ende bewesten het Dorp gelegen, moet afleyden. Dan of dit water de naem aen 't Dorp, of het Dorp de naem aen 't water gaf, en valt niet licht met sekerheyt aen te wijsen.
Wat des selfs oudtheyt en eerste bevolcking betreft: de Rymkronyck wil dit omtrent tot den jare van Anno 1200. brengen, seggende:
Een huysgesin van de Geestkant
Heeft de eerste wooning daer geplant.
Dit was omtrent, neem hier op merck,
Daer nu tot Graft staat de Hooft-Kerck.
't Landt dat daer lag, heel vruchtbaer was,
Voor koeyen die daer gaen in 't gras.
't Volcks welvaert quam daer op de baen:
Men timmerde doen Oostwaert aen.
Onlangs daer na, soo men vernam,
Dat Hollandts Graef uyt Engelandt quam.
| |
| |
't Jaer doen men twaelf hondert schreef
Het Eylandt onbewoont meest dreef.
Doch andere souden dencken, dat men het eerste beginsel van Graft, als oock van des selfs Kercke, wel tot omtrent Anno 1100. souden te brengen hebben; maer de bewijsen om dat te konnen vast stellen, en zijn voor ons tot noch toe niet klaer genoeg: Te meer, om dat de vermaerde Leegwater, welck Anno 1575. gebooren wierdt, ons een overlevering van een deftig man, selfs woonachtig ende Secretaris tot Graft, ter handt stelt; welck hier mede niet wel en sou te accorderen zijn: Behelsende, dat hy selve in sijn jeugt, eenen Jan Lubbertsz., zijnde Secretaris tot Graft, ende een man seer ervaren, om van oude historien ende geschiedenisse te spreken, wel hadde hooren verhalen, aengaende een oudt Man tot Graft, die gedencken mocht, dat het gemelde Dorp, noch heel weynig bevolckt ende seer kleyn zijnde, ten aensien van de kinder-teeling, geen vier wiegen kon gaende houden, ende dat het fondament van de Steenen Tooren niet hooger dan een mans lengte was.
Maer evenwel, dat Graft al voor den jare Anno 1355. een bevolckte plaets ende een bequaem Dorp was, dat is, gelijckwe te vooren aenwesen uyt een Octroye, op die gemelde tijdt, door Graef Willem van Hollandt, aen Graft ende Schermer verleent, gantsch klaer en seker.
Dit Dorp is, als een groenen, cierlijcken ende seer wasselijcken boom, sedert omtrent Anno 1580. in 60 jaren tijdts alleen, bykans de helft, in veel schoone gebouwen ende huysen aengetimmert: ende was in die tijdt, ende noch verscheyde jaren daer na, uyt- | |
| |
nement florisant en welvarende, in koopmanschappen, in rederyen en visscheryen ter zee, voornamentlijck op den haringvangst.
Des selfs inwoonders, alhoewel dat 'er na het seggen van Cerialles, dien vermaerden Romeyn, gebreken soo lang, als'er menschen sullen zijn, die zijn doorgaens van een oprechten en vroomen aerdt; seer wel om mede om te gaen: haer door Godts segen geneerende en onderhoudende met koopmanchappen, met netten ende kanefas te maken; als oock met de kaeskoperye, ende veele oock met beesten te weyden ende vet te maken, en de koeyen te melcken, waer toe oock hare vruchtbare en wasselijcke weyden ende velden seer bequaem zijn. Een neering, die na alle memorien, selfs met het eerste begin van Graft daer sijn aenvang nam: waerom dat men oock noch ondervint, dat de principale buert van 't gemelde Dorp, zijnde als een verheven Zeeburg tegen de noot des waters, van oude tyden geweest, selfs met de mest der koeyen, niet weynig en is opgehoogt. Sy voeren ook noch ter gedachtenisse, so het schijnt, van die oude neeringe by haer Voorvaderen, in den beginne gepleegt, tot een DorpsWapen, een Bonte koe, onder een groenen boom geplaetst.
De Ingesetenen maken hier een soo groote Gemeente van de Gereformeerde belydenis uyt, zijnde de besluyten van 't Synodus Nationael tot Dordrecht toegedaen, dat 'er in de Dorpen van 't Eylandt geenen en is, die daer iets by halen kan. Sy zijn oock in 't bywoonen van hare openbare vergaderingen, ende in 't plegen van des selfs devotien, ten spiegel ende tot overtuyginge van anderen, in 't gemeen seer yverig en neerstig.
| |
| |
Haer eerste Predikant die sy beriepen, doch met de Ryp gemeen, was Pieter Hendricksz. 't welck voorviel omtrent Anno 1574. welck vertrock na Koedyck en Pancras, Anno 1575.
Den tweeden was Kornelis Meynartsz. zijnde beroepen omtrent Anno 1587.
Den derden is geweest Pieter Poppens Edesz. beroepen omtrent Anno 1587. vertrocken na Ouderkerck en Amsterveen, Anno 1588.
Den vierden was Wouter Adriaensz. beroepen Anno 1591. welck in 't scheyden van de Ryp, dat Anno 1623. aengaende de Kerckendienst voorviel, tot Graft gebleven is, zijnde gestorven Anno 1645. in het 53ste jaer van sijn Predickdienst, oudt 82 jaren. Zijnde by zijn Gemeente seer bemint geweest in sijn leven, en daerom oock seer beklaegt in sijn doot: want of hy in geen uytheemse talen, en menschelijcke konsten en wetenschappen, die men, wel gebruykt zijnde, geensints verachten moet, sonderling ervaren was, soo ging hem nochtans die eere na, dat hy was geweest een vroom en godsalig man, wel ervaren om tot stichting ende verbetering te spreken.
Doch dewijl wy voor hebben om kort te zijn, soo sullen wy aengaende hare volgende Predikanten, die men anders met veele eere soude te melden hebben, swijgen.
De Doopsgesinden zijn hier oock, als men 't Noort-eynt, 't welk soo wesen moet, onder Graft begrijpt, vry talbaer; gelijck oock de Roomsgesinde, welcke haer vergaderplaetsen beyde hebben in 't Noordt-eynt.
Oost ende Westgraftdyck, welcke aen den Ring- | |
| |
dyck van 't Eylandt, in de Banne van Graft getimmert zijn, en waerschynelyck voor den gemelden dyk, noch geen beginsel en hadde, die zijn beyde als kleyne Dorpen, gehoorig onder Graft. De Gereformeerde, om de afgelegentheyt der plaetsen, hebben hier twee Kercken, waer in de Kerckendienst by elck afsonderlyck geoefent wordt.
Den eerste Predikant by haer beroepen, Anno 1644. doch doen voor beyde gemeen was, Gulielmus Grasmeer, welck op de scheyding, die Anno 1650. voorviel, daer, doch van sijn dienst ontslagen, noch bleef.
Den eersten Predikant, voor Oostgraftdyck alleen, was Petrus Heringa, beroepen Anno 1649. overleden Anno 1683.
De Doopsgesinden, die hier niet, dan maer matelijk in 't getal en zijn, die houden soo wel in de eene als in de andere plaets hare vergadering. Doch de Roomsgesinde, die hier mede niet groot in 't getal en zijn, die en vinden niet nader, dan om in 't Noordt-eynt hare devotien te gaen plegen.
Graft is de moeder ende oorspronck van de Ryp, zijnde van oudts af, als te samen een Dorp makende, onder den anderen een ende gemeen geweest, tot datse Anno 1605. om gewichtige redenen, soo te gelooven is, verstonden van malkanderen te scheyden, ende een Dorp tot twee Dorpen te maken.
Wat nu het Dorp de Ryp belangt; verscheyden plaetsen komen ons onder die benaming voor, in Italien, in Jutlandt, in Vrieslandt, ende selfs in Noort-hollandt. By het Dorp Sanct Marten, beoosten de oude Zyp, weet men oock van eenen Ryp te spreken: doch wy hebben nu te handelen van het Dorp
| |
| |
de Ryp genaemt, tusschen de Beemster ende Graft in gelegen. De rechte oorsprong en reden van des selfs benaming, is door de oudtheyt des tijdts, ende by gebreck van goede memorien, duyster ende uyt die reden oock niet wel doenlijck, om met volle sekerheyt aen te wijsen. Eenige die willen dat men de selve van een water, bewesten Dorps gelegen, ende van oudts onder de naem van de Rypsloot bekent, moet afbrengen: gelijck men siet dat veel Plaetsen in ons landt van de wateren daer omtrent gelegen, haren naem ontfingen: als ten voorbeelt: Rotterdam van de Rotte; Schiedam van de Schie; Amsterdam van den Amstel; Sanerdam van de Dam, ende van de Saen; waer toe oock noch veel meer andere exempelen by te brengen waren. Maer wie sal ons konnen versekeren, of dese naem van die Sloot wel eens soo oudt is als het Dorp van de Ryp selve, en of men die, als het Dorp nu al begon gebouwt te worden, niet soo en noemden, om dat de selve door die van de Ryp veel gebruyckt wierdt, of voor een vaerwater diende om daer heen te komen.
Andere waren van oordeel, dat dese naem van een eygentlijcken Rups ofte Ryp sijn aenvang ende oorsprong nam; willende dat de Roomsgesinden, hebbende, om hare devotien daer by te pleegen, omtrent de plaets daer nu de Kerk staet, een Kruys onder een Lindeboom opgerecht, dat als sy daer quamen, om na haer gebruyck den omgang te doen, doen by 't geval een grooten en overwonderlijken Ryp uyt dien boom viel; waer na toe een ygelijck van Graft ende elders, door nieuwsgierigheyt ende het gerucht opgeweckt, heen liep om dese Rups of Ryp te sien; ende dat doen ende by die gele- | |
| |
gentheyt, de naem van 't dier tot de plaets overging: Waer van in den Rymkronyck op dese wijse gesproken word:
Beoosten Graft set men een huys,
Daer by werdt opgerecht een Kruys.
Men schreef doen veertienhondert vier,
Doen Hertog Karel als Graef regier.
Een Lindeboom stont daer in 't velt,
Alwaer dit Kruys was by gestelt:
Een Ryp viel uyt de boom in 't gras,
Men dee den omgang op dat pas.
Van die tydt af de plaets beroemt,
Die werdt noch huyden Ryp genoemt.
De Kerck staet noch op die grondt
Daer 't Kruys eerst tot den Godsdienst stondt.
't Is waer, dit mach verstandige lieden wat fabulachtig ende overgeloovig schijnen; maer evenwel als men insiet de gelegentheyt der tyden doen, ende hoe onervaren in de selve de menschen waren, soo staet licht te begrypen, dat men 't selve niet al te vrymoedig, geheel en al te verwerpen heeft.
Het kan oock zijn, dat hier omtrent tot een vermakelijcken uytgang voor de jeugt van Graft, en andersints, een huys tot een herberg gebouwt wierdt; hebbende in sijn uythang bort de gedaente van een ryp; ende dat soo, als in 't gevolg hier meerder huysen wierden by gebouwt, de naem van 't eerste huys, oock tot de andere overging, ende dat op dese wijse de selve noch het gantsche Dorp aenkleeft: Gelijck den vermaerden Vedelius wilde, dat dus uyt een huys, waer voor de hoorn uything, de gantsche | |
| |
Stadt Hoorn allenskens benoemt sou zijn. Maer dewijl dat men van dese saeck alleen by gissingen kan spreken, en dat men noch veel meer andere bedenkingen op dit onderwerp ter toetse sou brengen konnen, soo sal dit verder alderbest aen de overweging van den gunstigen Leeser bevoolen blijven.
De Ryp en heeft van sijn oudtheyt, waer van sommige Steeden soo seer pleegen te roemen, gantsch niet veel te seggen. Volgens de historien, is de Kerk van Westwoud, tusschen Enckhuysen en Hoorn gebouwt, Anno 333. ende Schagen Anno 334. zijnde Anno 1415. door Hertog Willem van Henegouwen, Grave van Hollandt, met Stadts Previlegien, voorrechten ende vryheyt beschoncken. De Stadt Alckmaer is beginnen gebouwt te worden Anno 720. en men segt het Hof van 's Gravenhage door Koning Willem, Grave van Hollandt, getimmert te zijn Anno 1253. of gelijck oock andere willen een weynig later. Maer de beginselen van de Ryp, daer wy nu van spreken, en sullen na alles wat waerschynelijck is, niet veel hooger dan omtrent Anno 1400. te brengen zijn: want dewijl dat de aldereerste huysen des selfs, langs den gemeenen Ringdyck van 't Eylandt, sich streckende van de Beemster af, westwaert op, tot aen Graft toe, als nu noch eenigsints te sien is, getimmert zijn; soo volgt dat dese bedycking voor ging, ende dat de timmering der huysen noch eenigen tijdt daer na eerst gevolgt is; maer het Octroye, om dese bedycking te mogen doen, en wierdt, gelijck men te vooren aengewesen hebben, niet eerder dan Anno 1356. bekomen: 't welck oock met de aenwijsinge des tydts door de Rymkronyck, aengaende het beginsel van de | |
| |
Ryp gemaeckt, uytnement wel acordeert en overeenkomt. Stellende dat het eerste huys alhier omtrent Anno 1404. gebouwt wierdt, en dat 'er doen noch geen Kerck, maer alleen een Kruys was opgerecht, daer het Gedenckschrift in de Kercke van de Ryp opgehangen, oock seer wel op past, te kennen gevende, dat men de eerste Kapel, zijnde tot oeffening van de Godsdienst, een kleyne plaets niet voor Anno 1467. bequam.
Het staet te dencken, dat de gront, waer op het Dorp naderhant getimmert wiert, eertijts, ten aensien van verscheyde plaetsen, niet dan uyt rietbosschen en wildernissen bestont, zijnde in 't gevolg door modder en slyk opgehoogt: en dat men ook wel groene weyden en velden, om huysen daer op te setten, gelijck sulks in 't aenwassen en toenemen der Dorpen veeltijts geschiet, tot erven nam, en maekten. De benamingen van 't nieuwe landt, van 't Riet ende van de Ven, zijnde nu tegenwoordig alle welbetimmerde straaten, daer seer schoone huysen op staen, zijn daer al te klare memorien ende gedenckteeckenen van, dan dat men sulcks niet gelooven en sou: en zijn selfs de aldergrootste Steden eertijdts kleyn geweest, en hebbense tijdt noodig gehadt, om allenskens te mogen aengroeyen: of is Romen de Koninginne der werelt, nu wel dertien duysent schreden in haer omgang groot, of wierdt haer ringmuur eertijdts selfs op sesendartig Italiaense mylen beschreven; deselve is nochtans om groot te mogen worden, in 't beginsel eerst kleyn geweest; en ook Amsterdam, 't welck om veel redenen selfs een wonder der werelt is te noemen, en heeft nochtans voor den jare Anno 1200. niet meer dan voor een slot, ende eenige | |
| |
visscher huysen bekent geweest. En wat wonder is 't dan, dat de Ryp, niet meer dan maer een Dorp zijnde, mede uyt een kleyne gelegentheyt eerst aenving.
Omtrent Anno 1550. een weynig meerder of minder, warender noch menschen in 't leven, die uyt eygen ondervinding getuygen konden, te gedenken dat 'er in de Ryp, in 't geheel niet meer dan maer 27 huysjes stonden, ende op het Kerckhof noch Kerck, noch Kapel, noch Klockhuys, of iets dat daer na geleeck, dan alleen een root Kruys, daer men na het gebruyck van die tyden, des avondts het Vrouwe, ofte anders Marie lof by ging singen. Ende Anno 1604. overleed een getuyge van omtrent 90 jaren oudt, seggende, selfs wel te geheugen, dat noch by haren tyde, hier niet boven de 40 huysen waren. Ende de vermaerden Leegwater, welck eerst Anno 1650. zijnde doen omtrent 75 jaren oudt, overleed, die wist als een eygen oog-getuyge te seggen, wel te weten, dat men noch by sijne tydt, eenige jaren lang in de rechte Ryp of straet, niet boven ses of seven overhuysen en vond: ende niet een huys van de koornmeulen, op 't westeynde af, oostwaert aen, tot drie erven toe, beoosten de westerbrug van 't Dorp; ende dat 'er besuyden de buert het Vlaender, (soo men wil van een Priester dus genaemt,) noch gantsch geen huysen en waren, alleen dat men besyden de kaetsbrug, op de buert, die men nu, die van Klaes Baertsoon noemt, maer een huys vond: zijnde doen oock van van daer af, het gantsche Zuydt, langs den dyk, onbetimmert, bloot ende open; ende dus oock het riet, naderhant onder de naem van de Hardersstraet bekent: getuygende hy oock verder, dat de straet
| |
| |
van de Kerck af, oostwaert aen, die men nu de Tuynbuert noemt, misschien om dat hier eertijdts verscheyden bogaerthoven en tuynen waren, voor den jare van omtrent Anno 1625. noch gantsch onbetimmert lag.
Seer kleyn ende gering van middelen of vermogen, (gelijck oock de inwoonders van gantsch Hollant,) zijn die van de Ryp in den beginne geweest. Want men ging in die tijdt, zijnde de Ryp doen noch met Graft een ende gemeen, alleen met twee en dartig eyeren, ende drie koppen boter van Graft af, den hoogendyck om, tot aen Alckmaer toe; ende dese waren na gelegentheyt van de prys des marckts, in die tyden wel dier verkogt hebbende, ende van een soo verre weg, wederom t' huys gekomen zijnde, soo hadde men van dese eyeren maer een stuyver, ende van de boter niet meerder dan de selfde prys, beschoudigt: ook hadden de bueren onder malkanderen gemeen, maer een back-oven, staende op 't westeynde van de Ryp, daerse, om 't gelt te sparen, en elck huysgesin om sijn eygen broot te backen, na toegingen. En op het gantsche Eylandt maer een koornmeulen hebbende, welck, gelijck wy te vooren seyden, tot Schermer stondt, soo betaelde men voor elcken sack saet tot maelloon, niet meer dan een enckel oortjen: doch dewijl dat die gantsch kleyne somme om op te brengen, dese goede lieden noch dickwils te swaer viel, soo moesten sy om in plaets van met gelt met eyeren te betalen, die noch by de eyndens of hoenderen, eerst gaen soecken. Men was doen oock in de Ryp soo seer slecht ende eenvoudig, dat 'er onder alle de eygen vrouwlieden, niet een gevonden en wierdt, die een hooftdoeck (welck men doen | |
| |
eenigsints op de Joodsche manier, soo seer lang droeg, dat des selfs slippen op de schouderen hingen) met seep wasschen konde: dan dewijl dat 'er een Brabantsche vrouw woonde, die dese onnoosele kunst verstont, soo wierdt de selve, om dit gering cieraet te mogen hebben, maer met een ey, waer van twee en dartig maer een stuyver deden, voor haer arbeyt en moeyten betaelt. Oock kan men de geringe gelegentheyt van dese en andere Dorpen en Plaetsen in Hollandt, ten aensien van die tyden afnemen en oordeelen, uyt sekere ordinantie, rakende den prys van 't bier, gemaekt door Aelbrecht, Grave van Hollandt, op den 24ste dag van Januarius, Anno 1398. behelsende, dat geen buurman of vreemde bier tappen sal binnen den Ban van Graft, ('t welck oock de Ryp betreft,) dan by Alckmaers brande maet van hoppen bier, binnen onser lande gebrouwen, dan dat mengelen om een halven Hollandtschen groot, ende Hamborger bier 't mengelen voor ses penningen Hollants. Ende om nu de groote verandering der tyden te sien, ende uyt dit kleyne van alles na proportie, en evenredenheyt te oordeelen; neemt een halven groot op vier penningen, soo sal men doen selfs wel twee en dartig mael minder alleen voor een mengelen bier betaelt hebben dan tegenwoordig, alsoo de kours en prys daer van omtrent nu acht stuyvers is. Een klaer bewijs voorwaer, hoe schaers en weynig het gelt in die tyden, hier onder de lieden, geweest moet hebben.
Maer is de Ryp in sijn beginselen soo seer kleyn ende gering geweest, den Hemel, welck selfs de alderminste ende verachtste dingen, ten bewijse van sijn Goddelijcke macht ende goedertierentheyt, omtrent de selve, ende tot eere ende verheerlijcking | |
| |
van sijn Goddelijcke naem, menigmael op een seer sichtbare wijse, pleeg te verheffen ende groot te maken, die heeft oock de Ryp in de tydt alleen van hondert jaren, wonderlijck uyt den slyck opgenomen, ende in de hoogte gevoert. Want mocht de selve, zijnde voor dien tijt, de naem van een Dorp, als zijnde doen maer een gedeelte desselfs, niet eens voeren; deselve is nochtans, alleen in so korten tijt, soodanig aengewassen ende opgeklommen, dat deselve de minste onder sijn gebueren geweest, nu die alle verre te boven ging, ende voortaen door Gods seegen, onder de schoonste en heerlijckste Dorpen van gantsch Hollandt, buyten alle onmatigen roem, en sonder eenig tegenseggen te tellen viel. Want men sag dat de kleyne ende arme Visschers hutten en tenten, daer de Voorouders in pleegen te schuylen, welcke in haer armoede op de Beemster, om haer soberen nootdruft te winnen, te visschen gingen; nu in deftige Koopmans huysen en wooningen, versien met ryckdom ende overvloet van alles, in een korte stonde verandert wierden: dat de spin-banen, waer in dat de grootvaders ende grootmoeders, van sommige deftige familien en huysgesinnen, nu noch in wesen, des smorgens vroeg ende des avonts laet, pleegen te gaen slaven en arbeyden, om de kost te winnen, in groote packhuysen, versien met verscheyde ruyme solderingen, om daer in, ende op, een menichte van kostelijcke waren en koopmanschappen te bergen, wierden verandert ende omgeset: en in plaets van eenige kleyne ende enge schuytjens, tot de binnelandtsche visscherye, gaf den Hemel een groote menichte van segenrijcke haringbuysen, ende oock eenige koopvaerdy schepen; brengende in die tyden, de inwoon- | |
| |
ders alhier, geen kleyne winste aen. En daerom het gelt, daermen te vooren soo weynig kennisse aen hadde gehadt, nu alle dagen, na gelegentheyt der plaetse sterck aenwassende; soo gaf men sich tot timmeren, bouwen en planten, ende alle jaren kon men doen sien, dat het Dorp in getal van huysen ende in vermogen, handt voor handt, niet weynig toe en nam. Ende derhalven veele van de inwoonderen, hare eygene, ende Voorvaderen voorgaende kleyne staet gedachtig, hadden groote redenen, (gelijck wy gelooven dat sommige ook deden,) om van alle dese weldaden niet alleen, een matig ende godsalig gebruyck te maken; maer oock daer over met den H. Jacob, uyt een danckbaer hertte, tot den Heere uyt te roepen: Ick ben geringer dan alle dese weldadigheden, ende dan alle dese trouwe, die gy aen uwen knecht gedaen hebt: want ick ben met mynen staf over dese Jordane gegaen, ende nu ben ick tot twee heyren geworden. Gen. 32:10.
Ende wilde den Hemel sijn segeningen, in dese plaets overvloedig uytstorten, hy gaf oock dat de voorwerpen, om die te ontfangen, namelijck de menschen, niet weynig alle dagen vermenigvuldigt wierden ende toenamen. Ende om hier van uyt veele, nu maer twee exempelen te geven, eenen Combaert, zijnde een beroemt man geweest, onder de Voorouders van de Ryp, welck oock een seer groot geslacht tot bevolckinge van die plaets naliet; die alleen hadde twaelf kinderen, welcke getrouwt zijnde, alle, den een soo wel als den anderen, wederom noch by sijn leven kinderen teelden. Ende een vrouw overleden, 90 jaren oud zijnde, heeft in haer leven 6 van haer eygen kinderen gesien, 47 kindts- | |
| |
kinderen, 63 overkindtskinderen, ende noch 26 persoonen, zijnde aen de hare getrouwt, makende te samen een getal van 142 menschen uyt.
En als de Ryp dus sterck in menschen ende vermogen aenwies, soo heeft men, tot oeffening van de Godsdienst, de Kerck, na het toenemen der inwoonders, oock allenskens grooter ende grooter gebouwt, ende uyt die reden het kleyne houten Kapelken, dat Anno 1467. soo men wil, op approbatie van den Bisschop van Uytrecht gebouwt, ende daer na, om meerde ruymte wille, noch met een Steenen Choor verbeter wierdt, tot den gronde toe geslegt ende uytgeroeyt hebbende, soo heeft men Anno 1635. den Kerck, in een behoorlijcke groote, ende met veel cieraet wederom opgebouwt, zijnde de selve van vooren met een nette ende welgemaeckte toren versien, daer niet alleen een goedt uurwerk, maer oock tot een soete melody voor de inwoonders, een welgestelt speeltuyg op was. Zijnde gemelde Kerk, tot vermaeck van 't oog, achterwaerts oock verciert, met een kleynder toorentje van seer goeder konst. Maer dewijl dit alles door vier en vlam, tot asch en puyn verging, in die groote distructie ende brant van de Ryp, welck op den 6 January, Anno 1654. voorviel, zijnde doen de bloote wanden van de Kerck maer overgebleven, soo heeft men Anno 1654. de Kerck, en Anno 1661. den Tooren, alles wederom voortreffelijck en schoon gebouwt, gelijck noch huyden van yder gesien kan worden.
Ende als de Ryp, Anno 1605. aengaende de borgerlycke regeeringe, soo te dencken staet, om billijke redenen, van Graft gescheyden was, soo heeft men Anno 1630. het Dorps Raethuys, alhier beginnen | |
| |
te bouwen ende te timmeren, waer in boven, voor de Regenten, om de dingen des Dorps te besorgen, ende oock voor de inwoonders in 't algemeen, seer veel ruymte ende goede gelegentheyt is, zijnde beneden ten dienste van de Waeg, welcks gebruyck men hier in 't Dorp al omtrent tweehondert en tien jaren heeft gehadt, een seer wyde plaets.
En aengemerckt de haring schepen hier alle jaren toenamen, soo is omtrent Anno 1625. ten dienst der schepen, de eerste zuyderhaven, ende den tweeden Anno 1650. gegraven ende gemaeckt.
Aengaende nu de aerd ende de seden der inwoonderen alhier, welck wy om geen redenen te verachten, noch te pluymstrycken hebben, men moet bekennen, dat het onder de selve, de weelde ende de voorspoedigheyt der plaetse, boven die van veele andere, aengemerckt zijnde, niet sonder groote gebreken, noch oock uytmuntende deugden toe en ging, men heeft haer van overlang in 't algemeen, sonder evenwel iemant van andere Plaetsen te na te spreecken, voor bedachtsame menschen, niet lichtvaerdig noch onbesint, van 't een tot het ander overslaende gekent, en derhalven om onderling, ende met andere, in vrede ende vrientschap te leven, niet onbequaem, zijnde in 't bejegenen der menschen, wel niet onfatsoenelijck noch onbeleeft, maer echter liefhebbers van een geslooten ende voorsichtige tong, ende datse in 't koopen ende verkoopen wacker zijn, ende wel toesien; maer in 't betalen goedtwillig ende oprecht, nemende haer eygen dingen, sonder sich met die van andere menschen al te veel op te houden, gantsch vlytig waer. Zijnde seer besorgt, op datse hare dingen met goed fatsoen mogen | |
| |
uytvoeren, dat hare verteeringen, die van hare winste ende inkomste onder Gods segen, niet te boven en gaen. Een middel om veel rust, ende groot gemak onder de menschen aen te brengen. Ende dewijl dit het getuygenisse is, aengaende die van de Ryp by alle; soo heeft het den Autheur van de Saenlantse Arcadia, op pag. 502. gelieft van de selve te seggen: Datse in suyverheyt van dragt, in huyshouding ende beleefde t' samensprekinge, seer uytmuntende zijn. En derhalven in burgerlyckheyt ende geschicktheyt byna de volckeren van de andere Dorpen te boven gaen. Een getuygenis, of het na de saeck misschien hoog genoeg steygert, 't welck soodanig een eere behelst, dat die van de Ryp nochtans, daer na, benevens alle deftige menschen, te staen ende te streven hebben.
Wegens de neeringen en brootwinningen, waer uyt de goede Ingesetenen, alhier onder Gods seegeningen bestaen, die zijn veele ende verscheydene. Behalven menigerleye ambachten, winckelneeringen en andere handelingen, die men overal vindt, ende onder alderhande menschen noodig zijn; soo maken veele lieden hier, van de koopmanschap haer besonderste werck; het zy in hennip, in kaes, in granen en andersints, oock zijn de heeckelaryen, de kuyperyen, en 't maken van quardeelen, tot de Groenlantse visscherye noodig, hier oock niet weynig in fleur. Het maken en timmeren van haring schepen, en somtijdts oock van schepen die veel grooter zijn, is van overlang hier niet weynig in gebruyck geweest: doch boven al wort hier het uytreeden ende varen ter zee met schepen, ten haring ende op de walvisvangst, met geen kleyne lust ende yver betracht ende voortgeset; vermits dat men hier soodanige schepen, met | |
| |
de gelegentheyt, ten aensien van de natuur der plaetse, daer toe noodig niet weynig en vind.
De regeering van 't Dorp, ende des selfs Ingesetenen, wort hier aan veertien Vroetschappen, uyt een dubbelt getal, by den Heer Hooft Officier, ofte Balieuw te verkiesen, toevertrouwt. Het gerichte, doch alleen in burgerlycke saken, is den Heer Schout, met vyf Scheepenen gesterckt, aenbevolen; welck Collegie den Secretaris, om het noodige aen te teeckenen, is by gevoegt: Soo nochtans, dat de Schepenen, door de Vroetschappen vryelijck, alle jaren drie des vrydaegs voor Paesschen, worden aengestelt. Doch den Secretaris, als dat voorvalt, door alle de Regenten t'samen, gelijck de selve oock sonder iemants tegen seggen, de verkiesing van drie persoonen tot Weesmeesters, en vier tot Arme Voogden over de buyten armen, te maken hebben.
Aengaende nu het Dorps Wapen van de Ryp, hadden die van de Stadt Enchuysen van overlang, ten insichte van de groote haring-vaert, die aldaer plaets hadde, tot een wapen drie gekroonde haringen aengenomen. Die van de Ryp, zijnde de grootste naest Enckhuysen, in gantsch Noordthollandt, in de gemelde neeringe, hebben twee gekroonde haringen in een groen velt, tot haer wapen ontfangen: waerschynelijck ten tyde als de scheydinge van Graft voorviel, 't welck was Anno 1605. wanneer de Ryp aldereerst een Dorp op sijn selven wierdt.
De Ingesetenen alhier, gelijck oock meest in alle andere plaetsen, en zijn aengaende den Godsdienst, niet alle van een en de selfde belydenis, ende worden (vermits de Roomsgesinde hier gantsch geen getal van beduyden uytmaken konnen,) voornamentlijk | |
| |
in Gereformeerde, toegedaen in de besluyte van 't Nationale Synodus tot Dordregt, ende in Doopsgesinden, bestaende deselve in twee gelycke deelen omtrent, onderscheyden: welcke tweederleye gesintheden, schoon in verscheyden poincten van insicht ende gevoelen niet weynig verschillende, seer wel nochtans, om dat de Godsdienst anders wel bedagt zijnde, geen saeck van vyandtschap ende partydigheyt, maer van enckele liefde ende vriendelyckheyt, selfs omtrent de doolende, is, als minsame inwoonders van een ende de selfde plaets, in vrede ende vriendtschap konnen t'samen leven.
De Gereformeerde, als 't licht des Evangeliums, by vernieuwing onder haer, ende andere begon door te breecken, die hebben tot haren eersten Predikant gehadt, welck omtrent Anno 1574. beroepen wiert Pieter Hendricksz. doch doen met Graft gemeen, die na Koedyck ende Pancras overtrock, Anno 1575.
Waer na datse noch drie andere Predikanten, tot bedieninge van haer Gemeente, gelijck wy te vooren in onse aenmerckinge, rakende Graft, deden blijken, hebben bekomen, tot datse, zijnde Anno 1623. in den Kerckendienst van den anderen afgescheyden, voor haer selven in 't besonder tot Predikant bequamen, Antonius Haringhoeck, welck na Amisfoort vertrock Anno 1629. waer na datse vervolgens verscheydemael het geluck hebben gehadt, van deftige mannen tot den Predickdienst te verkrygen: zijnde beyde gelijck welsprekende, oock alsoo geoeffent ende ervaren.
Wat nu de Doopsgesinden, in dese plaetse in 't besonder aenbetreft, ende alhier, gelijck wy te vooren seyden, omtrent de andere helft der inwoonde- | |
| |
ren konnen uytmaken, die zijn soo talbaer, dat men haer van overlang, onder de grootste Gemeentens van gantsch Hollandt, onder die gesintheyt telde: alhoewel men niet ontkennen kan, dat 'er oock eenige zijn, voornamentlijck in de groote Steden, als Amsterdam ende Haerlem, die haer noch vry te boven gaen. Al vroeg in de tijdt van de Reformatie, wierden Doopsgesinden in de Ryp gevonden, alsoo in den jare Anno 1539. hier al drie persoonen waren, welcke voor hare belydenisse, gewillig tot Martelaren wierden, ende den doodt stierven: te weten Arent Jacobssoon, met sijn huysvrouw ende oudtste soone, waer van de nakomelingen hier noch aen te wijsen zijn: 't welck dan voorviel vyf en dartig jaren te vooren, al eer de Gereformeerde alhier haren eersten Predikant bequamen.
Onder de eerste ende voornaemste yveraers, om de belydenis der gemelde gesintheyt voort te planten, ende des selfs Gemeynte alhier te stichten ende op te bouwen, moet men buyten allen twyffel tellen, Symon Michielssoon, welck selfs den vermaerden Manhans de Ries, het H. Doopsel op sijn geloove heeft toegedient, daer men dan Cornelis Michielssoon als broeder, ende te gelijck als mede helper in den dienst des Woordts, van den boven genoemden Symon Michielssoon, voorseker heeft by te voegen.
Seer yverig, vuerig, en brandende waren dese lieden in 't waernemen van haren Godsdienst, ofse schoon als onnosele slachtschapen, over al ende aen alle kanten, ten uytersten met galg ende radt, met water ende vuer, wierden vervolgt ende benauwt: doende volgens de beste memorien die daer van zijn, hare Predikatien by nacht ende by ontyden, met kom- | |
| |
mer ende groot gevaer, onder den blooten hemel in het velt. Oock heeft men des aengaende een traditie, ofte overlevering van handt tot handt, uyt de Voorouders gesprooten, die seer aenmerckelijck is: hier in gelegen, datse, hebbende den anderen, het zy uyt de Ryp, van Graft en Noordteynt bescheyden, om op sekere tydt ende uure, tot oeffening van Godsdienst op de Matten, zijnde doenmaels een kleyn Eylandt ende rietbosch, rontomme in 't water van de onbedyckte Schermer gelegen, te vergaderen ende t' samen te komen: en of 'er ondertusschen soo swaren storm van weder ende wint ontstont, dat men dencken konde, dat 'er by dese groote ongelegentheyt, om te konnen varen, niemant verschynen of zich vertoonen soude; sy echter alle, sonder dat iemant achter bleef, brandende van lust om Gods Woort te hooren, ende konnende uyt een heyligen na-yver, in 't alderminste niet lyden, dat iemant haer in soo pryselijcken saeck voor by soude loopen, ter gestelder tydt ende plaetse wel vlytig ende eendrachtig waren opgekomen. 't Welck dan tot een uytnement baecken ende voorbeelt moet staen voor hare nakomelingen ende voor alle anderen, om omtrent de aenhooring des Goddelycken Woorts, nooyt traeg noch versuymelyck te zijn: maer ter contrarie, na het voorbeelt van dese loffelijcke lieden, yverig ende vierig.
Wanneer, ende op wat tydt dese gesintheyt haren eerste Tempel ende vergaderde plaets gebouwt hebben in de Ryp, en is niet ten aldernetsten aen te wysen: doch het staet te dencken, dat sulcks voor den jare Anno 1574. niet en is geschiet: want als de Dorps Kerck, zijnde sonder Predikant ofte Priester, | |
| |
omtrent dese tydt noch ledig stont: soo heeft een van de Doopsgesinde Predikers, soo te dencken staet, niet buyten goede ordre, daer in, volgens de memorien daer van zijnde, de Predikatie gedaen: 't welk, indien sy doen selve een bequame plaets om in te vergaderen hadden gehadt, met al te weynig reden hadde geschieden konnen. Evenwel, dewyl de Gereformeerde kort daer aen, hier de gedaente van een geordineerde gemeynte ontfingen, ende het gebruyck van de Kerck aenvaerden, soo is 't geloovelijck, dat sy niet lang getoeft en hebben, om de Name des Heeren ende tot sijnen dienst, uyt haer seer kleyne middelen ende weynig voorraet, oock een tempelken ofte huys te bouwen; doch het selve na den grooten aengroeye der Gemeente, van tydt tot tydt uytgeset ende vergroot hebbende, soo is het selve in den grooten ende jammerlijcken brant van de Ryp, op den 6 Januarius, Anno 1654. t' eenemael vergaen ende in der assche geleyt: gevende den Hemel, evenwel aen dese gesintheyt, wederom de genade, om in plaetse van 't oude huys, nu door den brant vergaen ende vernietigt, en zijnde maer van hout geweest, ende uyt verscheyde stucken en brocken bestaende, noch in 't selfde jaer eenen nieuwen tempel, zijnde enckel van steen, te bouwen en te timmeren; zijnde soo wyd, ruym, ordentlyck ende deftig in alles, ende boven met drie besondere kappen gedeckt, dat men een diergelijcke ten platten lande, in gantsch Hollandt, onder de gemelde gesintheyt, niet veel vinden en sal.
Op welks bouwen den Ryper Poeet, H.A. Hoejewilt, dit versken stelde:
| |
| |
Doen 't Preeckhuys dat hier plag te staen
Was door het schrickelyck vuur vergaen,
Brachten veel jongen ende veel ouden
Haer offerhand van hind en veer,
Dies binnen 't jaer tot Godes eer,
Men hier dit heerlyck werck weer bouwden.
De Doopsgesinde alhier, welcke van oude tyden af, in 't stuck der Leere, niet licht al te veel uyt noch in en sloegen, ende derhalven voor allerhande rauwe ende ongekoockte opinien en driften der menschen niet seer open stonden, hebben volgens een pryselycke, gematigde ende voorsichtige regeeringe doorgaens van den Hemel, het geluck gehadt, om als andere Gemeentens, door al te veel driften ende onkunde, tot geen kleyn nadeel, ergernisse ende blaem voor het gemeen, in droevige twisten, partyschappen en scheuringen onder sich vervielen: dat sy evenwel by haer selven, buyten verdeeltheyt, van den beginne af tot noch toe, in eendracht ende vrede te samen leefden, sonder ooyt scheuringen onder sich aen te rechten, of te moeten lyden datse van andere tegen haer aengerecht ofte gemaeckt wierden.
Aengaende de Leere, stellen sy benevens alle Protestanten, van 't Pausdom afgescheyden, vast, dat Gods Woort, vervat in de Schriften des Ouden ende des Nieuwen Testaments, soo volmaeckten ende klaren regel des geloofs is, datmen om salig te worden, daer buyten niets te gelooven noch te doen en heeft, en dat daer aen alle belydenissen ende leeringen der menschen te toetsen ende te proeven zijn.
Sy stemmen oock de 12 artyckelen des algemeenen Christelijcken Geloofs, benevens de | |
| |
gantsche Christenheyt, uyt geheelder herten toe.
Ende indien iemant genegen is, om haer gevoelens, aengaende allerhande verdere stucken des Christelycken Geloofs in 't besonder, te weten, soo wort sulcks kort, klaer ende beknopt gesien uyt hare Schriftelyck belydenis, al omtrent Anno 1581. door twee vermaerde mannen van hare gemeenschap, namelyck Hans de Ries, ende Lubbert Gerritssoon, ten versoecke van hare gesamentlijcke Gemeentens ingestelt, welck oock in de gesangboecken, by hare Gemeente gebruyckelijck, te vinden is.
Ende vermits dat men de Doopsgesinden in 't gemeen, aengaende de Leere van de H. Drie-eenheyt, of uyt al te veel partyschap, ofte om dat selfs eenige partikuliere onder haer, sich des aengaende, door onervarentheyt in soo hoogen stoffe, niet al te bequaem uyt en druckten, wel pleeg te verdencken ende te beschuldigen: de Doopsgesinden van de Ryp nochtans, volgens de schriftelycke belydenissen, aen die gesintheyt in 't algemeen, van oudts af eygen, en durven haer vertrouwen ter saligheyt, niet in eenig bloot schepsel stellen: Maer gelooven in Godt den Vader, in Jesum Christum sijnen Soone, ende in den Heyligen Geest, als zijnde den Vader van hem selven, maer den Soone ende den Heyligen Geest, van ende in den Vader, Godt van alle eeuwigheyt.
Den H. Doop wordt by haer voor een gebodt des Heeren erkent; maer durven deselve, om na haer oordeel niet buyten de H. Schrift te gaen, aen de onmondige kinderen niet bedienen.
Het Eedtsweeren, om dat de ware Christenen malkanderen na de natuur der ongeveynsde liefde, geheel gaern ende van selfs wel gelooven willen, is | |
| |
by haer, als waer het selve overtollig ende onnut, gantsch in geen gebruyck: oock oordeelen sy, dat sulcks met de H. Schriften des Nieuwen Verbonts niet wel is over een te brengen.
Het Magistraets ampt, als zijnde na haer gevoelen, in de drie eerste hondert jaren der Christenen, by de selve in geen gebruyck geweest, dat latensy, als zijnde dit voor haer het beste en veyligste, gantsch gaern aen andere over: en daerom sy verachten noch verwerpen dit ampt niet; maer de Overheden, sonder tegenstandt gehoorsamende, houden sy haer selven seer geluckig, datse in 't Evangelium, om de groote peryckelen en swarigheden daer aen vast, des te beter te myden, niet tot dese bediening, maer tot andere dingen beroepen zijn.
Het vechten, stryden ende bloedtvergieten der menschen onderling, als zijnde voor haer al te swaer, om het selve genoeg met de schuldige liefde der Christenen, nevens vrient ende vyant, te konnen overeen te brengen, achtense seer verre buyten haer beroep ende pligt.
Siet dus zijn de lieden van dese gesintheyt, aengaende dese poincten des geloofs, hier tot een voorbeelt ten kortsten ingevlyt, gewoon te spreecken, sonder datse evenwel andere, waer by men iets van Christus vint, soude versmaden, verachten ofte verdoemen willen.
Een lange reecks van vermaerde mannen, uyt de inwoonderen van de Ryp ontstaen, en kan men, mits de selve maer voor korten tydt haer opgang eerst ontfing, van ons niet verwachten. Nochtans dewyl de ware grootheyt des menschen, meer uyt des selfs deugt ende wetenschap, dan wel uyt andere | |
| |
dingen te waerdeeren ende te achten is, soo konnen wy mannen, ten dese opsichte, niet van de minste verdienste zijnde, niet gantschelijck overslaen. Arent Jacobssoon, welck Anno 1539. alleen om sijn conscientie ende de deugt niet te kreucken, voor het geloove, met sijn vrouw ende oudtste soon, tot Monnickedam, zijnde hier woonachtig geweest, met steenen om den hals, die hy ten dienste van den beul, tot een bewijs van sijn groote gewilligheyt, om dus voor Gods Naem te sterven, selfs holp opheffen, verdroncken wierdt, staet voor de inwoonders van dese ende van alle andere plaetsen voor eeuwig, ende altoos tot een uytnement ende leersaem voorbeelt ten toon, van dat men om de waerheyt ende vroomheyts wille, alles, ja sijn eygen leven selfs, als 't 'er op aenkomt, kleyn achten ende versmaden moet.
Pieter Pieterssoon de Oude, welck de oprechte Leere, met een eenvoudige ende Godtsaligen wandel, die op een uytmuntende wijse, selfs voor vrient ende vyant seer overtuygent ende aengenaem was, t' samen voegde, en moet oock hier, voor alle dingen doch niet vergeeten zijn: hebbende als hy binnen Sanerdam, sijn laetste woonplaets, Anno 1651. overleed, ende omtrent 77 jaren oudt was, de Gemeynte Christi meerder dan vyftig jaren uyt reyne liefde met Gods Woort bedient: nalaetende wel acht tractaetjes, by hem tot stichting ende verbetering der menschen, ende met allerleye krachtige middelen, tot devotie ende Godtvruchtigheyt opgevult, uytgegeven: daer dan noch by moet komen, dat hy in sijn leven die overwonderlijcke konst besat, 't welck in de gantsche werelt, ende door alle ty- | |
| |
den des selfs, soo uytermaten weynig te sien is geweest, namelijk, dat hy tot acht of tien vademen onder water konde gaen, en daer drie quartier van een uur, en misschien noch wel veel langer konde blijven, ende in dese gelegentheyt eeten, spreecken, singen, speelen ende schryven, brengende het pampier droog ende onbeschadigt, om van allen gelesen te worden, wederom boven ende voor den dag. Waer van hy, benevens de vermaerden Jan Adriaenssoon Leegwater, op den laetsten April, Anno 1605. verscheyde proeven heeft gedaen buyten den Hage, in tegenwoordigheyt ende ten versoecke van sijn Hoogheyt den Prinse Mauritius, vergeselschapt met sijn heer broeder Prins Henrick, Graef Willem van Vrieslandt, Graef Ernst, ende van veel andere meer.
Jan Adriaenssoon Leegwater, waer van wy aenstondts spraken, die verdient oock onder de uytmuntenste mannen van de Ryp getelt te worden. Hy wierdt Anno 1575. gebooren, ende het was Anno 1649. wanneer hy zijn memorien aengaende Graft ende de Ryp, benevens meer andere nutte dingen noch in 't licht gaf, doch overleed Anno 1650. oudt zijnde 75 jaren: hy was een groot liefhebber, ende geheel een man van de konst; niet alleen rakende het timmeren, ende alles wat daer onder te bedencken valt, maer oock om in kooper, metael en andere stoffe van die natuur te konnen wercken na de konst, gelijck hy dan oock veelerleye seer uytnemende uur en speelwercken heeft gemaeckt; als in 't besonder twee tot Amsterdam, het eene op de Tooren van de Zuyder, ende het ander op die van de Wester Kerck: soo uytnement net ende schoon, dat elck hem maer des verstaende, daer | |
| |
over verwonderen ende verheugen moet. Daer benevens was hy oock met de wetenschap begaeft, van rekenen, landtmeeten, tekenen, ende wat vorder tot een goedt ingenieur of vernufteling mocht behooren. Ende of een inwoonder van Uytgeest, aldereerst in Hollandt de Saegmeulens practiseerde, de gemelde Leegwater, welck gedencken konde, dat 'er aen de gantsche Zaen, van Knollendam af, tot aen de Saenerdammer sluys toe, niet meer dan alleen een meulen, zijnde een vierkante koornmeulen, en stondt, die was de aldereerste oock in 't gantsche landt, welk de konst van achtkante olie meulens, met stampers te maken, omtrent Anno 1604. gevonden heeft, waer na de selve in een soo korten tydt, ter genoemder plaetsen, soo seer door Gods seegen vermenigvuldigt zijn, datse nu byna ontelbaer, ende in geen gewest van de werelt, soo meer te vinden zijn. Ook verstondt hy hem op die wonderlycke saeck, (gelijck we te vooren, rakende Pieter Pieterssoon, de oude, aenwesen,) van onder het water te gaen: waer van wy, om overtolligheyt te myden, niet verder spreken sullen.
Oock staet hier Jan Willemssoon, Medicyne Doctor, ende Leeraer der Doopsgesinde in de Ryp, om veel redenen te melden. Hy was Anno 1583. tot Keulen gebooren, ende overleed Anno 1660. oudt zijnde 77 jaren, hebbende de gemelde Gemeente, met het Woort Gods, uyt reyne liefde bedient, ruym 50 jaren. Hy was een Godtsalig man, in Goddelycke ende menschelycke wetenschappen, uytnement wel ervaren ende bedreven: ende daerom by yder een, als een anderen Apollos bekent, zijnde seer welsprekende ende machtig in de Schriften, ende daerom oock | |
| |
seer bequaem tot het Prediken. Waer van sijn groote en kleyne Postilla, heden noch tot goede getuygen zijn, gelijck oock over sijn godsalig afsterven, dit versken, waer in van getrouwe Herders, nevens Gods Kercke gehandelt wordt, gemaeckt is:
Van sulcke hebben wy door Godes gunst gehadt
Jan Willemssoon, die als een boode in Gods Stadt,
Wel ruym een halve eeuw de schaepjes Christi hoeden,
En haer uyt liefde met geestelycke spyse voeden.
Hy die van Godt begaeft was met soo grooten geest,
Dat boven and'ren hy uytmuntent is geweest.
Om het eenvuldig volck de waerheyt recht te leeren,
En om de sondaers tot den Heere te bekeeren.
Hendrick Albertsoon Hoejewilt, welck men te recht den Ryper Poëet heeft te noemen, en is om veel redenen in dit Register oock niet over te slaen. Hy was een persoon die recht en slecht, een eerlyck en deftig leven voerde: en zijnde levendig en schrander van geest ende vernuft, konde hy na de regelen van een goede ende seer gevallige Poëesye, beyde het ernstige ende vermakelijcke, met veel aerdigheyt, het zy om te stichten, het zy om te verheugen, t' samen mengen: daer seer veel liederen ende aengename gedichten, by allerleye toevallen door hem gemaeckt, noch duydelijcke blijcken ende getuygen van zijn. Hy overleedt in de Ryp, op den 14 Februarius, Anno 1667. oudt zijnde 61 jaren: en om zijn gedachtenisse tot nut van alle nakomelingen noch meerder te vereeuwigen, wat is onder alle zijn schoone en aerdige gedichten daer dienstiger toe, dan zijn leersaem en bondig rymwerck,
| |
| |
't welck hy maer weynig tydts voor zijn doodt, namelijck in 't laetste van Anno 1663. instelde, behelsende gulden regelen, aengaende 't leven en doen des menschen, op 't A,B,C. luydende als volgt:
Aensiet altydt het end, soo wordt gy niet bedroogen.
Begint geen ding, of sy zijn in u vermogen
Ciert u met ware deugt, dat is het beste kleet.
Doet yder mensch gelyck gy wilt dat men u deedt.
Een yder na zijn staet te eeren, wilt u wennen.
Faelt gy, soo schaemt u niet fouten te bekennen.
Gaet met den goeden om, van 't quaet geselschap vliet.
Hout u reyn, acht u kleyn, veracht u minder niet.
In weelde siet wel toe, en denckt, het kan verkeeren.
Kyft met u Ouders niet, noch met u Overheeren.
Logentael, achterklap, schout dat als doodelyk fenyn.
Myd valsheyt en bedrog, en alle boose schyn.
Naerstig in 't goede zyt. Laet trouw en liefde blycken,
Om lief, noch om leet, wilt niet van de waerheyt wycken.
Pluymstrykerye veragt, spreekt niemant na de mondt.
Quelt u niet met het geen gy geensints leeren kondt.
Roemt van u selven niet, zyt sedig van manieren,
Sagtmoedig, milt, beleeft, behulpsaem, goedertieren.
Tracht niet na hooge staet, vliet hovaerdye en hoogmoet.
U leed verduldig draegt, vergeeft die u misdoet.
Weest sober, waeckt en bidt, en dient den Heer met vreesen.
Xempelen goed en quaed, laet u leermeesters wesen.
Ydelheyt is al 't aertsch, dit in het herte prent.
Zoekt voor al 't Ryke Gods. gy krygt de kroon in 't ent.
| |
| |
En inder daet, daer zijn wel veel meer andere voortreffelijcke mannen, waerdig om hier te noemen, geweest; maer alles by te halen, waer nu veel te breet voor ons; dese aen te wijsen, is alleen uyt veele andere, tot een exempel geschiet.
En om nu de besondere hooftneeringen van de Ryp noch wat nader in te sien, die zijn voornamentlijck ende boven alle andere twee in 't getal, te weten de visscherye ten haring, ende die van de walvisvangst.
De eerste, namelijck de visscherye ten haring, welck die van de walvisvangst lange jaren voorging, nam in dese landen, gelijck 't de historien melden, omtrent Anno 1386. sijn eersten begin ende aenvang door een visscherman van Biervliet, met name Willem Bucholt, welck overleedt Anno 1397. dese vondt de konst, hoe dat men den haring, om daer mede sonderling voordeel ende profyt te halen, kaecken, souten, ende in tonnen moest doen;, op dat men deselve lang goed ende fris bewarende, in allerleye verre landen, steden ende plaetsen, als een seer delicate aengename ende welsmakende spyse, die om te gebruycken altoos gereet is, voor goede koopmanschap soude overscheepen ende versenden konnen: (alhoewel men wil dat het grooter net, in 't haringvangen gebruyckelijck, by die van Hoorn, in den jare Anno 1416. soude gevonden zijn.) Een soo waerdigen konst in der daet, dat selfs den machtigsten Keyser, Karolus de vyfde, doenmaels Grave van Hollandt zijnde, en een seer grooten liefhebber van gesouten visch, ende daerom oock van soodanigen haring, als hy Anno 1556. met zijn suster Maria, Koninginne van Hongaryen, tot Biervliedt quam, hem in eygener persoon, om dese seer nutbaere en- | |
| |
de profytelycken konst, te eeren ende te verheerlycken, ende met een de gedachtenisse van des selfs eersten vinder te vereeuwigen by alle menschen, sich begaf na 't graf van desen Visscherman, die doen al 159 jaren was overleden geweest. Om hem nu, onder de aerde leggende, over 't uytvinden van dit middel, 't welck hem soo seer gevallig, ende aen dese landen soo gantsch voordeelig ende geluckig konde zijn, plegtelijck te looven ende te dancken: gelijck dit den vermaerden Godfried, in zijn Historische Kronyk, op pag. 1298. alsoo aenwijst.
Na dese tijdt heeft de haringvisscherye hier te lande, door het geluckig vangen ende profytelyk verkoopen van den haring, alle dagen meer ende meer uytnement ende dapper beginnen aen te groeyen ende toe te nemen, om de groote winsten en profyten, die doen daer uyt te halen waren: waer van in Enkhuysens Lof, op pag. 7. aldus geseyt wordt: 't Is byna niet om uyt te spreken, hoe veel duysenden van menschen hier by leven, en de winste die hier door geschiet. 't Getal der Boodsgesellen, die daer toe gebruykt worden, is swaerlyck te noemen. Veele duysenden geneeren sich met het breyden der netten, het drayen der touwen, kuypen der tonnen, toemaken der schepen, ende andere toerustinge die daer aen vast zijn. Sommige oock, hebben uyt de historien willen aenwijsen, dat men Anno 1566. het eene jaer door het ander genomen, de winst om den haring in Nederlandt, wel een somme van vierhondert ende tnegentig duysent pont groots beliep: ende een ander voortreffelyck Autheur, van Enckhuysen zijnde, reeckende dat Hollandt alleen van den haring, behalven van de uytreding, Jarelycks heeft genoten meer dan dartig tonnen gouts. Ende soo | |
| |
heeft men den haringvangst, waer door het gelt in den beginne, in soo grooten overvloet, uyt allerleye Landen en Koningrycken, (den haring alleen uytter zee gevangen, ende derwaerts heen gesonden) in Hollandt quam, als de moeder ende oorsprong van des selfs groote koophandel ende welvaert, daer gelt toe van nooden was, aengemerckt. Diervoegen, dat selfs de Grootmogende Staaten van Hollant ende Westvrieslandt, desen handel, om die reden, de hooftneering, de welvaert, en de voorname myne van ons landt, in hare placcaten plegen te noemen.
Sommige hebben het getal der haringschepen, varende uyt dese landen, ten aensien van de voorgaende tyden, wel op omtrent duysent ofte eflhondert begroot. Den vermaerden Emanuel van Meteren, in zijn Nederlandtse historien, op pag. 437. getuygt, dat Anno 1601. wel omtrent 1500 Buysen uyt dese landen ten haring voeren: ende nu zijnder tegenwoordig noch mannen in 't leven, welcke als eygen oog-getuygen versekeren konnen, datse selve ter haringvangst uyt zijnde, met tien ofte elfhondert soodanige schepen omtrent Hitlandt lagen.
Grootelijcks pleeg boven alle andere de Stadt Enckhuysen in dese seegenrycke neeringe te floreren ende uyt te munten, brengende alleen meerder haringschepen in zee, dan alle andere Steeden van Hollandt te samen: want ten tyde als dit overslag gemaeckt wierdt, soo bevondt men dat de overige Steeden, met den anderen, niet boven de 200 a 300 schepen konden uytmaken; daer het getal des selfs alleen voor Enckhuysen wel tusschen de 400 en 500 beliep.
| |
| |
Ende wat de platte Landen mocht aengaen, doen was het in allerleye plaetsen ende dorpen, die nu van dese neering naeuwelijcks eenige kennisse meer hebben, over al als vol ende opgevult. Maer insonderheyt munte al vroeg de Dorpen van Wormer en Jisp in dese handeling uyt: want alsse in den jare 1556. aen den Hove van Hollandt, by requeste te kennen gaven, dat de ondersaten aldaer, ende de bueren hen meest al geneerden met de rederye van Buysen om haring te vangen: waer toe huurluyden van noode waren, vierendeels ofte netten, ende datse bevonden, dat in verscheyde teelten van haringvang, die geene die de voorschreeven vierendeelen ofte netten maeckten, deselve niet en maeckten van sulcker lengte, diepte noch breete, ende gewigte als 't behoort: versoeckende sy Supplianten, dat hier in voorsien, ende hen geaccordeert werde by ordinantie, daer inne te mogen remedieren: Soo is doenmaels, by den gemelde Hove van Hollandt, aen haer toegestaen ende geaccordeert, te mogen keuren ende ordineren, over hare ondersaten, op sekere tamelycke boeten ende peenen, dat de koopers van de voorschreven vierendeels, ongehouden sullen wesen, andere vierendeels te ontfangen, dan die gemaeckt sullen zijn, naervolgende de voorschreve keure. Waer uyt dan klaer blyckt, dat de gemelde dorpen van Wormer ende Jisp, omtrent dese tijdt, in de haringvisscherye niet weynig flooreerde, en doende waren; gelijck men dan oock siet, dat dese voornoemde Dorpen, door Keyser Karolus de vyfde, Grave van Hollandt, al Anno 1533. met een giftbrief zijn versien, houdende onder andere seer nutte dingen, dat de biertappers geen meer dan een gulden aen de jonge lieden en mochten borgen: op dat anders door des selfs | |
| |
droncken drincken, de schipvaert, waer toe jonge kloecke mannen noodig waren, niet verhindert en souden worden. Men wil ook dat de inwoonders van dese plaetsen, om grooter profyts wille, haringschepen plegen uyt te reeden, selfs wel van 40 lasten groot, ende oock noch grooter; maer als men hier wegens dese segenrycke neringe, doenmaels soo in fleur, en soo seer voorspoedig ende welvarende was, soo heeft het den Hemel belieft, welck de nedrige en kleyne vertroost, oock voor die van de Ryp, ende van het gantsche Eylandt, zijnde doenmaels noch seer eenvuldig, ende ten aensien van middelen ende macht, seer gering ende slecht, sijn milde ende vaderlijcke handt open te doen: want als men in de Ryp, zijnde sy te vooren maer sobere binnelantsche visschertjes geweest, haer aldereerste buysjen, zijnde mede gering ende kleyn, in zee brachten, 't welck omtrent Anno 1540. voorviel, ende dat hare gebueren, gelijck de historien willen, zijnde de selve van vry meerder vermogen ende macht, daer van als schimpende seyden: Wat willen dese kool-eeters daer mede beginnen: Soo heeft nochtans de goede Godt, ten bewijse, dat hy niet het groote ende machtige, maer insonderheyt het kleyne ende verachte aensiet, dit sobere beginsel soodanig gesegent ende gebenedydt, dat de Ryp voortaen als een aengename ende seer cierlijcke roose begon op te gaen, bloeyende in dese en in andere neeringen, van dag tot dag meer en meer. Want als het gelt op dese manier begon te wassen ende aen te groeyen, soo wierden de schepen en rederyen oock grootelijcks vermenigvuldigt van tijdt tot tijdt: konnende yder zien, datse alle jaren niet weynig toenamen ende aenwiessen. Een voor- | |
| |
treffelyck man van oudts in de Ryp, met namen Combaert, die men hier ter eeren, als een van de voornaemste wortelen, waer uyt die van de Ryp herkomen ende spruyten, gedencken moet: dese is geweest den principalen autheur ende aenlegger der haringschepen, als oock van 't nette garen te spinnen, ende van 't breyden des selfs: ende hebbende een seer gesegent huys, van wel twaelf kinderen, soo heeft hy veele van de selve, ende oock andere van zijn geslacht, tot stuurluyden op haringschepen gemaeckt. Hoe groot het getal der haringschepen op sijn alderhoogste ooyt geweest is, en is ons niet seker, maer men weet dat het selve tusschen Anno 1670. ende Anno 1680. omtrent 73 a 78. alhier beliep; maer waerschijnelijck is 't getal, voor desen geheel veel grooter geweest, alsoo het selve onder de regeering van den Engelschen Kromwel, door des selfs bloedigen oorlog tegen dese landen, mits het onrechtvaerdig rooven ende kapen, tegen dese onnosele ende weereloose visschers, niet weynig alle dagen af en nam. Waar van men oock mits de sware oorlogen zedert dien tijdt, noch verscheyde malen tusschen ons, ende die van Engelandt ende Vranckryck voorgevallen, niet weynig bittere vruchten, tot verderf van dese segenrycke neeringe, heeft smaken moeten; het zy dat men de schepen, welcke als een hoen van de boom licht te grypen waren, rantsoeneerden, roofden, ofte moetwillens in brant staken ende verbranden, voerende menigmael soo veel kloecke jonge mannen, tot stinckende en vuyle gaten ende gevankenisse wech, waer in een menigte van de selve, van koude, jammer, ende allerleye ongemack, sterven ende vergaen moesten. Dingen immers uyt ey- | |
| |
gen aert van die natuur, dat daer door van selfs, de haringschepen alle dagen, als wasch voor het heete vuur, grootelyks moesten smelten ende afnemen. Maer het is de goetheyt des Hemels, welck alle dese donckere ende droevige wolcken, dienende tot kastydinge ende niet tot onse ondergang, soodanig in genade heeft doen overdryven, dat den laetsten oorlog met Vranckryck, door eenen goede vrede, welck binnen Ryswyck op den 20 Septemper., Anno 1697. geslooten ende geteyckent wierdt, ten eynde gebracht zijnde, dese rechtveerdige neeringe, als uyt een doodelijcke beswyminge verweckt ende opgestaen, selfs over het gantsche landt, ende in 't besonder ook in de Ryp, wederom als een nieuw leven ontfangt ende bekomt; 't welck met geen kleyne lust ende yver vergeselschapt gaet. Dervoegen dat de Ryp, onder alle plaetsen, in dese schoone neering, door Gods segen, gelijck lang voor desen, noch de voornaemste en grootste, alleen de Stadt Enckhuysen uytgesondert, in gantsch Noort-hollandt blyft. Behelsende een handel ende koopmanschap, van soodanigen soeten smaeck ende grooten voordeel, dat de Achtbare Regenten van 't wyd-vermaerde Enckhuysen, in een sinrycke versken, op de Beurs van hare Stadt, tot des selfs lof aldus noch heden spreken:
De scheepsvaert doet de stadts en 's landts welvaren bloeyen,
En door haer koopmanschap haer eer en ryckdom groeyen.
Eerwaerdig is de geen die sich hier in wel quyt,
Ten besten van 't gemeen, dees burgers tot profyt.
| |
| |
Als de scheepjes veylig varen, met des koopmans rycke waren,
Men Godt danckbaer wesen moet, voor des neerings overvloet.
Op welcken sin den geleerden ende vermaerden Vedelius van Hoorn, sich de haringvisscherye, niet weynig na verdienste ter eeren, in een krachtig vers, het selve uyt het Latyn vertaelt zijnde, aldus liet hooren:
Wat wil ick in myn digt van al die kielen spreecken,
Die als de Son de kreeft genaekt, van strant afsteeken,
Uyt lust der haringvangst, en varen diep in zee,
Wanneer men 't garen werpt, en vischt van stee tot stee.
Als 't net den gantschen gront der zee kan overtasten,
Wanneer Enckhuysen, soo grootmachtig door haer masten,
Haer buysen, diese tot den haring uyt liet reen,
(Want dese sorg betreft haer boven de andere steên,)
Eerst in dat groote nat heeft ledig uytgelaten;
Dan krygtse die weer t'huys met menigte van vaten,
Vol visch in 't sout gepakt en sentse in 't eyndt weer voort,
Op hoop van winst, naer 't Oost, naer 't West, naer 't Zuydt en Noordt.
Men seyt dan oock, na 't oude spreeckwoort, van Hollandt te recht:
De Haring spant de kroon.
| |
| |
Het getal der haringschepen, tegenwoordig uyt Hollandt varende, soude niet veel meer dan 450 beloopen konnen, daer van die van Zuyd-hollandt omtrent 250. ende die van't Noorder quartier, omtrent 200 schepen in zee brengen.
Maer seydenwe aengaende de Ryp te vooren, dat des selfs hooftneeringe, niet alleen in de haringvisscherye, maer oock in die van de walvischvangst bestaet? ende moet men bekennen, dat de haringvangst in dese plaetse, (gelijck oock doorgaens in 't gantsche landt,) zedert hare voornaemste fleur, seer afgenomen ende vermindert is; het is ook openbaer, dat de Heere, wiens vaderlijke handt slaet ende geneest, ende niet en verwondt, dan op dat deselve wederom genesen soude; het eene, voor een gedeelte wechgenomen hebbende, het andere, namelijck de walvisvangst voor veele hier niet minder, maer noch vry beter ende profytelijcker, wederom in des selfs plaetse geschoncken heeft. En om in 't kort van de Groenlantse visscherye te spreken, voor soo veel die nu in de vrye zee ende in 't ys geschiet, alsoo die, welck in de Bayen van Groenlandt, onder de besondere compagnien, eertydts aen 't landt pleeg geoeffent te worden, ende tegenwoordig geen meer plaets en heeft, nu tot ons oogmerck niet en behoort.
Den aldereersten Harponier, varende op Groenlandt, welck in de openbare zee een walvisch schoot en doode; doch doenmaels noch in dienst, van een der Groenlandtse compagnie zijnde, was volgens de traditien ende overleveringen alhier, een persoon uyt de Ryp, met name Marten Michielsoon, nu omtrent 60 jaren verleden, alsoo men meynt dit | |
| |
omtrent Anno 1639. ofte Anno 1640. voorgevallen te zijn. Behalende hy daer mede seer kleyne dank by zijn Kommandeur ofte meester, vermits de selve vreesde, dat dese neering ende visscherye te vooren, altoos tot eygen winst ende profyt, onder de besondere compagnien, welck alleen aen landt vischte, geeygent, nu voortaen, mits dese vinding ende konst, van Marten Michielsoon van de Ryp, vooren gemelt een yder, als zijnde voor elck even na, t' eenemael vry ende open soude worden: alsoo men aen niemant het gebruyken ende bevisschen van de wyde ende ruyme zee, eenigsints soude beletten of verhinderen konnen: 't welck na 't insien van dien voornoemden Kommandeur, wel haest oock soo uytviel. Want de inwoonders van Jisp, ende in 't besonder eene Kommandeur aldaer, met name de Ploeger, was, soo men meynt, de aldereerste onder de zee visschers, welck, om smaeck van dese neeringen te mogen hebben, op de walvisvangst uyt dese landen, na Groenlandt in zee ging: 't welck onder Gods seegen, uytnement wel beslaegt ende uytgevallen zijnde, ende seer goede winste voor zijn Principalen aengebragt hebbende, veroorsaeckte dat andere oock te lichter in 't toekomende resolveeren konden, om ten desen eynde, schepen toerustende ende uytredende, hier van oock de proef te nemen: want Anno 1644. voeren, gelijck wy bericht worden, van Saerdam na Groenlandt uyt, dese drie Kommandeurs, te weten Cornelis Pietersoon, anders genoemt Pouwele Kees, Pieter Davidtsoon, en Cornelis Klaessoon Omval, 't welck van tydt tot tydt aldaer oock meer ende meer toenam ende aenwies.
Anno 1645. volgens de beste memorien die wy kon- | |
| |
den aentreffen, is de aldereerste Kommandeur, met namen Cornelis Meyndertssoon Kraeck, woonende in de Ryp, door de inwoonders aldaer op Groenlandt uytgerust. Ende alsoo sijne visscheryen seer geluckig ende uytmuntent gesegent doorgaens uytvielen, so sag men oock dat dese negotie ende handeling ter zee, niet weynig van jaer tot jaer in de Ryp voortgeset, ende vermenigvuldigt wierdt. Ende dewijl dat het sich niet alleen in de nu gemelde plaetsen, met de Groenlantse vaert in Hollandt soo toedroeg; maer oock noch in veel andere meer, als in de Steeden Amsterdam, Rotterdam, Hoorn, Enckhuysen ende veele desgelijcks, soo sag men het getal van dusdanige visschepen in een seer korte tydt wel tot omtrent 265 toe aenwassen ende toenemen, waer van yder schip, ten aensien van zijn jaerlijkse uytrusting alleen, vracht mede gerekent, wel kost door malkanderen genomen, omtrent 14000 ofte 15000 guldens, en misschien noch wel meer.
Zijnde dit een neeringe, ten aensien van veele menschen in ons Vaderlandt, van groot voordeel ende profyt: want behalven de varende lieden van omtrent dertig tot veertig persoonen toe, voor yder schip, als Kommandeur, Harponiers, Stuurman ende gemeene Boodtsgesellen, die hier by haer broodt alle trachten te winnen, soo zijnder noch veel andere meer, die door dit middel geen kleyn voordeel en bekomen; als de Timmerlieden, Houtkoopers, Lynslagers, Seylemakers, Kuypers die de quardeelen leveren, Backers, Brouwers ende allerhande leveranciers en dienstelingen meer, veel te breet om hier alles op te noemen, welcke alle niets sonder winste ofte profyt leveren, ofte iets doen sullen. Belangende nu | |
| |
het voordeel dat voor den reeder uyt dese neering te trecken valt, dat en sou, ten aensien van't gemeen, voor ons niet licht volgens eenige nettigheyt te rekenen zijn: dan van de uytkomst op een algemeene wijse is noghtans niet heel swaer te oordeelen; aengesien dat'er soo veele zijn, welk dese neeringe soo lange jaren, met grooten lust ende yver, aen de handt houden ende volgen konnen, daer het nochtans een vasten regel over al ende door alle tyden by de menschen is, dat men sonder bequame winning, ende noch veel meer in 't geval van schade, den arbeyt haest moede wordt. En daerom staet na onse oordeel te gevoelen, of men hier by merckelijcke toevallen, het zy van 't blyven der schepen, of van een seer slechten vangst, ofte andersints wel seer sware schade kan lyden, dat nochtans in 't gemeen gesproocken, de winning dickwils het nadeel vry te boven gaet.
De plaetse daer men dese visscherye tegenwoordig hanteert, is in 't algemeen Groenlandt genaemt, om de Noort, tusschen de 70 en 80 graden gelegen, makende een lengte van wel 150 mylen uyt, zijnde van hier te lande omtrent 300 mylen weegs, daer de Son sonder ooyt onder te gaen, een dag van vier volle maenden maeckt. Geschiedende de visscherye aldaer, in een zee die van een verwonderlijcke en seer vervarelijckte diepte is; namelijck niet alleen van 30 en 60 maer wel van 1200 en 1400 vademen, en op sommige plaetsen selfs buyten alle peyl ofte maet, die men sou nemen konnen: daer men dan nu om de visscherye te doen, tusschen de vreeselijcke velden en ysbergen, dryvende in de zee, zijnde somtydts seer dicht aen een gelegen, en wel | |
| |
20, 30, 40, 50, 60. mylen minder ende meerder in den omringh groot, met alle vrymoedigheydt ten diepsten indringt. Want of men wel omtrent Anno 1650. dit op geenderleye wijse, door angst voor 't ys, ende onervarentheydt der dingen, durfden onderstaen; wanende schip, volck, goederen, en alles te sullen verlooren gaen, als men het ys maer eens quam aen te raken: dervoegen dat men selfs de alderkostelijckste walvisschen, leggende gereet om maer over en binnen boort te nemen, selfs tot verscheyden toe in 't getal, door den byl met allerhaest ging afkappen, en in de zee maer dryven liet, alleen op dat men het gesicht ende den angst van 't ys mocht ontkomen. Soo sal men nu ter contrarie, gantsch niet gerust noch te vreden zijn, ten zy men om bequame gelegentheden, tot de visscherye uyt te soecken gantsch verre, somtijdts tot veele mylen toe, in 't midden van dese wonderlycke en grouwsame ysbergen ende velden ingedrongen is, schoon dat men hier als tusschen vaste en metale muuren, sonder eenige de alderminste opening te konnen sien, van alle kanten menigmael beset ende beslooten wordt. Gelijck eender aen ons seer wel bekent, Anno 1688. met schip en volck soodanig sich beklemt vondt, van de 28ste Juny aenvanckelijck, tot den 30ste Augusti toe; dryvende met het ys, (zijnde daer in beset ende beslooten) van 78 tot 68 graden en 40 minuyten toe. makende omtrent wel 140 mylen in de lengte uyt. Doch het was nochtans de goede ende getrouwe Godt, welck, als het water dus benauwt op de lippen begon te komen, die evenwel een goede ende Vaderlijcke uytkomst gaf, hem met een gesegende vangst ende behouden reyse tot het lieve Vaderlandt,
| |
| |
ende de have sijnder begeertenisse, met vreugde ende blydschap te huys brengende.
De walvisschen die hier onder Gods zegen gevangen worden, zijn beesten van sulck een wonderlijcke groote en sterckte, dat het verre boven des menschen macht ende vrymoedigheyt soude mogen schynen, die eens te durven aendoen. Wel wort 'er dan in de H. Schrift van groote walvisschen gesproken. Sommige deftige Autheuren wysen aen, dat in de Revier van Arabia gekomen soude zijn walvisschen van 600 voeten lang ende 300 voeten breet; andere geeven voor, dieren van dese soort gesien te hebben, van 160 voeten, oock van 200 voeten in de lengte; dingen voor ons oog in 't gemeen soo fabulachtig ende soo vreemt, dan als het iemant welck in al zijn leven niet anders dan maer van kleyne grundelen en garneelen hadde gehoort, soude schynen moeten, wanneer maer van gemeene walvisschen met hem soude spreken willen. Maer om dit als een ding alleen tot bedenck en speculatie aengehaelt, nu over te slaen, echter dat men dese dieren van een seltsame groote vindt, is aen alle ervarene ten vollen bekent: sy worden gevangen van 40 a 50 voeten lang, en van 20 a 30 a 40 a 50 a 100. ende meerder quardeelen groot, makende elck quardeel omtrent uyt 16 a 17 steekan; welcke met het speck alleen van dese visschen worden opgevult, zijnde het selve maer buyten van 't lichaem afgesneden; aengesien men den gantsche romp des lichaems maer laet dryven in de zee, daer men dan noch in 't gemeen 1400 a 1600 pont baerden, van yder visch by bekomt. Maer om nu de rechte waerdye van dese dieren, elck na zijn grootte aen te wijsen, dat is ondoenbaer, alsoo dit | |
| |
van een al te groote veranderlijckheyt der prys ende der marckt, aengaende dese waren afhangt: de traen is somtydts tot 22 gulden, oock wel tot omtrent 80 guldens, yder quardeel verkocht. De baerden zijn wel van soo kleyne waerde geweest, dat sekere Kommandeur aen sijne Bootsgesellen, hebbende van dese waeren het montant van omtrent 2 visschen gevonden, de selve, als zijnde naeuwelijcks het bergen maer waerdig, aen haer t'eenemael wech schonk, naderhandt heeft een oud ende deftig koopman, nu noch in 't leven ende ons wel bekent, de selve het 100 pont, maer tot 5 gulden verkocht, daer de prys van 't selve goed, voor maer weynig jaren, tot 240 a 250 gulden toe steygerde. Waer uyt dan licht begreepen wordt, dat men uyt het getal der visschen, noch uyt de veelheyt der quardeelen traen, noch uyt het gewigt der baerden, mits de groote verschillentheyt der prys, de beschouwdenis der visschen, niet altoos wel rekenen kan. Ende daer benevens, kan uyt dese fondamenten haest begreepen ende verstaen worden, hoe het mogelijck konde zijn, dat Anno 1692. van eenen walvisch alleen omtrent 8000 guldens, ende van een ander 10600 guldens beschouwdigt wierdt.
Dat dese visschen na haer lengte, dickte, ende ongemeene swaerte, oock uytnement sterck moeten zijn, is uyt alle dese dingen seer licht af te leyden. Anno 1682. hadde seker Kommandeur uyt de Stadt Hoorn de gelegentheyt, leggende in 't ys beset, om een strick, in een kleyne opening aen de zyde van zijn schip te spannen, mits dat daer in uytnement veel walvisschen, om haer adem te scheppen, quamen, maer of den strick byna een nieuw kabeltouw, ter | |
| |
dickte van meer dan 7 duymen in den omgang, ende aen de groote mast wel vast gemaeckt was. Evenwel nochtans als 'er in dese strick een walvisch quam, voor wiens groote en dwarse staert, het touw wel toegetrocken wierdt, soo moest het selve, als den visch maer ten tweedemael toeleyde, hoe seer sterck het anders oock was, gelijck als een dunnen draet aenstucken breken; uyt welck voorbeelt, als oock uyt veel andere meer, men dan aengaende de seltsame groote kracht, der walvisschen te oordeelen heeft. Ende met een hoe overwonderlijck de regeeringe Gods is, om te besorgen dat alle schepselen ende dieren, tot nut ende dienst der menschen, te bekomen ende te gebruycken zijn. Want anders hoe souden wy nietige en de swacke schepselen, sulke stercke en gevreesde beesten eens aenraken, ick swijge dooden ende overwinnen konnen.
Maer is 't de goedertierenheyt Gods, welck aen ons menschen alhier, in soo kleynen ende geringen landt, sulcke groote ende menigvuldige weldaden geeft ende schenckt: sulcks dat men Hollandt geen Koninginne als Romen, maer selfs dat meer is, een wonder des gantschen werelts te noemen heeft? Soo moet men bekennen, dat hy niet alleen zijn goeden schat den Hemel, als een vriendelijck Vader over ons open doet; maer oock de menigvuldige ende verborgene goederen ende rijckdommen, uyt de afgronden ende diepte ter zee, selfs uyt de afgelegenste gewesten van de werelt, ons in den schoot geeft ende schenckt: onder welcke dingen, men oock insonderheyt in dese landen, de zegenrijcke visscheryen te tellen heeft. Ende onder deselve voornamentlijck onder Gods segen, oock de walvisch- | |
| |
vangst, die in sulcken korte tijdt, soo grooten rykdom kan aenbrengen: waer over soo veele Godtsalige inwoonders van ons Vaderlant, den Heere hertelijck te looven ende te dancken hebben. Ende insonderheyt oock die van de Ryp, welcke soo menigmael, voornamentlijck sommige een Benjamyns portie, dat is dubbelt deel van den Hemel, niet minder dan anderen ontfangen hebben.
De schepen op Groenlandt varende, en zijnde door den laetsten oorlog, ende de onveyligheyt der zee niet weynig afgenomen; maken nu tegenwoordig, voor soo veel Hollandt aengaet, omtrent een getal van 140. uyt, welcke schepen gesamentlijck met een seer bequame ordinantie zijn voorsien: houdende, hoe dat men sich in alle voorvallen van 't visschen, van 't verongelucken van schepen, in 't bergen van menschen, ende van goederen te houden ende te dragen heeft: ende veel andere nutte ende noodige dingen meer, welcke by de Gecommitteerde van de Groenlantsche visscherye deses landts, uyt een pryselijcke genegentheyt, ende met veel omsichtigheyt, om alle wanordre te verhoeden, ingestelt zijnde, ende selfs by die van Hamburg, Breemen ende Emden nagevolgt zijnde, door hare Edele Grootmogende, de Heeren Staaten van Hollandt ende Westvrieslandt, op den 22 Januarius, Anno 1695. is geapprobeert ende goet gekeurt. Hebbende alsoo ontfangen de natuur en de macht eenes wets, welck yder onderdaen schuldig is om na te komen ende te gehoorsamen. De Heeren Gecommitteerde van dese visscherye waren doen:
| |
| |
| Willem Bastiaensz. van Rotterdam. |
| Jan van Taerlinck Pietersoon, }van Amsterdam. |
| Cornelis Beets, }van Amsterdam. |
| Albertus Doornkroon, }van Amsterdam. |
| Cornelis Cornelisz. Baluw van Hoorn. |
| Meynert Arentsz. van Saerdam. |
| Lucas de Lange, van Jisp. |
| Symon Gerritsz. Visscher, van Saendyck. |
| Seger Eenhoorn, van de Ryp. |
Maer heeft den Hemel de Ryp tot noch toe met sulcke gunstige en seegenrijcke neeringen, boven veel andere Dorpen en plaetsen, rontomme begiftigt ende beschoncken: hoe seer aengenaem ende welgevallig is oock de contreye ende gelegentheyt, waer in 't gemelde Dorp, door Gods seegen gevonden wordt. Aen alle syden is 't met schoone stroomen ende vischrycke wateren, tot groot playsier ende lust voorsien: Zijnde seer bequaem, om doorgaens voor ende achter de huysen, te water allerleye waren ende koopmanschappen, met goet gerysende groot gemack, af ende aen te voeren. De velden ende weyden, die men in dese Banne, tot omtrent 240 Morgens, in getalle rontomme beschouwt, ende seer vet ende vruchtbaer zijn: dienen hier om koeyen op te melcken, doch voornamentlijck om tot lust ende vermaeck van de goede inwoonderen, met ossen ende andere vette beesten, na de gelegentheyt des plaetse, in groote menichte beweydt te worden. Ten Oosten het Dorp heeft men maer eene brugge, overgaende ofte over rydende, de seer beroemde ende wydt vermaerde Beemster: zijnde des selfs bedycking, in vier jaren tijts voltrocken, ende aengevan- | |
| |
gen, Anno 1608. zijnde het water des selfs doenmaels, na de meeting van den vermaerden Leegwater, omtrent 6 voeten diep, ende den Ringdyck omtrent 7 mylen in den omgang: makende uyt aengekavelt landt, behalven wegen, wateringen, ende anders 7545 Rynlantse Morgens. Een bedyckinge, die voorseker allerleye andere hier te landt, ende waerschynelijck oock van de gantsche werelt, verre overtreft ende te boven gaet. Zijnde een Lantsdouwe soo uytnement vet ende van vruchtbaer aerd, om koorn, tarruw, gerst, raepsaet, koolsaet, ende anders voort te brengen, dat deselve in 't eerste jaer na hare bedycking, gelijck men wil, alleen soo veel koolsaet voortbracht, dat alle de olymeulens in gantsch Noordthollandt, het geheele Jaer door, daer aen genoeg om te slaen ende te bearbeyden hadden. Ende het geen het groot vermogen van de aerde alhier, in 't teelen, ten duydelijcksten, ende tot groote verwondering aenwijst: den Heer Franςoys van Os, hadde doenmaels alleen van 400 rynlantse roeden lants geteelt wel drie gemeene lasten haver, makende te samen 108 sacken uyt. Weten sommige dan niet genoeg te roemen, van een seker dal, bewesten de Oude Stadt Damaskus in Syrien, zijnde 12 mylen in de lengte, ende drie in de breete, met soo veel schoone boomen, geurige bloemen, ende allerleye welriekende gewassen beplant; dat men het selve daerom het dal der violieren noemt, wanende eenige dat hier, selfs het overschoone Paradys, voor onsen eersten Vader Adam, wel geweest mocht hebben: of gaven andere ten breetsten op, aengaende het vermaerde velt Esdrelon, by den schoonen Berg Tabor, in 't heylige Landt, welcks grootte men brengt op | |
| |
30 duysent schreeden in de lengte, ende 18 duysent in de breete, zijnde in koorn, wynstocken, olyfboomen, ende allerhande levens behoefte, soo vruchtbaer, als men met oogen soude aenschouwen mogen: nochtans zijn wy vry van bedencken, als men aengaende de overschoone Beemster bedenckt, hoe groot een menichte landts hier aen een gelegen is, 't welck byna sonder eenige verandering, in een eenparige vruchtbaerheyt, over al ten heerlijcksten uytmunt: de schoone cierlijcke welbeplante Wegen ende Laanen, de kostelijcke en seer aensienlijcke nette paleysen ende gebouwen, de uytmuntende en cierlijcke hoven ende lusthoven, met menigerleye boomen van allerleye vrucht daer in, 't groot getal van vette ossen ende schoone paerden, als oock stercke koeyen, 't zy om te weyden ofte om te melcken, ofte ook de byna onnoemelijke menichte van schapen en lammeren; mitsgaders de wyse ende verstandige regeering, die over dese schoone bedycking, tot elcks dienst ende gemack gehouden wordt, dat men dan niet licht eenig oort in de wyde werelt, soo heerlijk ende soo uytstekende aen alle kanten, als de Beemster vinden sal. En daerom noemen eenige Italien, het Paradys van de werelt? de Beemster mach men buyten twijffel, wat de Landtsdouwe aengaet, wel voor het Paradys van gantsch Hollandt houden.
Ende siet dese heerlijcke landtstreke, met alle zijn geurige kruyden, bloemen, en over vruchtbare klaverweyden, leyt alle dagen voor de inwoonders van de Ryp bloot en open, om met veel vermaeck ende genoegen sich hertelijck verwonderende, over den grooten ende goedertierene Schepper aller dingen, die alles soo cierlyck ende heerlyck te voorschijn | |
| |
brengt, daer van het gesicht te nemen: want als men van de Ryp, langs de Rycke buert van de Beemster, tot aen Purmerent toe gaet, makende omtrent twee uuren gaens in de lengte uyt, soo heeft men een overschoone ruymte, met groote aenleyding t'samen gevoegt, om den Schepper uyt sijn schepselen groot te maken ende te verheerlijcken, voornamentlijck als men sich daer omtrent de lieffelyke ende schoone May-tydt bevindt: wanneer hem de gantsche natuur, als in een nieuwe jeugt ende schoonheyt aen 't oog vertoont. Immers dan sou elck opmerckende 't herte haest gaende worden, om den prys van Godts naem, aldus te roemen ende te singen;
Wat is den Meester wys en goed,
En noch in wesen blyven doet,
Wat 's menschen oog aenschouwt.
Die 's werelts wyden ommering,
Nooyt uytgewaeckt, bewaeckt,
En door gepaste wisseling,
Het soet noch soeter maeckt.
Nu is de winter, dor en schrael,
En d' aerde heeft voor dese mael
Dies is de tydt weerom gekeert,
Waer in natuur verjonckt,
Haer 's milden Scheppers goetheyt eert,
En met sijn gaven pronckt.
De Mey, wienst soetheyt soo ver streckt,
| |
| |
In 's menschen geest al vreugt verweckt,
De Mey het schoonste van het jaer,
De lucht is soet, de Son schynt klaer,
't Gewenschte wintje waayt.
Het dauwtjen in de koele nacht
Wort over 't velt verspreyt,
Waer door de heel natuure lacht,
De aerd is met gebloemt geciert,
Het Byken gaert sijn was,
Het Leeuwerickjen tiereliert,
En daelt op 't nieuwe gras.
Het bloempjen dringt ten knoppen uyt,
't Geboomte ruygt van lof.
Het veetjen scheert het klaver-kruyt
Graeg van het veltjen of.
Elck diertjen heeft sijn vollen wensch,
En quelbegeert leyt stil,
Behalven in den dwasen mensch,
Door sijn verkeerden wil. enz.
En siet, om dus Gods lof te singen, vindt men ten Oosten van de Ryp, voor een Godtsalig wandelaer, stof en middel in alle overvloet.
Of gaet men Zuydtwaerts uyt, daer en sullen ons oock de aengename wateren, en grasige klaverweyden niet ontbreken. Want wandelt men voort tot aen Oostgrafdyck, soo komt men in de Starnmeer, een bedycking die op den 27. Augusti, Anno 1643. gekavelt ende verdeelt wierdt, ende met het Kamerhop, 689 morgen en 320 roeden in sich begrypt. | |
| |
Nemende het selve landt alle dagen in goedtheyt, ende de inwoonders in welvarentheyt toe.
Ten Westen heeft men, langs een bequame steenen weg, 't zy om te gaen ofte om te ryden, het oude vermaerde Dorp van Graft, ende op een halve uur gaens van de Ryp, het Noordteynt, van waer men bequamelijck kan overslaen op de vruchtbare bedycking, genaemt de Noordermeer, om vorder door de aengename velden, weyden, ende bequame hofsteden van de Schermer, welck Anno 1632. bedyckt wierdt, ende omtrent ses duysent morgens begrypt, te komen binnen de playsante ende nette Stad Alckmaer, leggende om te voet te gaen, omtrent twintig duysent ende drie hondert treden, ofte anders drie uuren gaens, omtrent ten Noordtwesten van de Ryp af.
Ten Noorden vindt men langs de Ringdyck van 't Eylandt, onder 't aenschouwen van allerleye vruchtbare velden en weyden, het Dorp van Schermerhorn, zijnde van de Ryp gelegen omtrent vyf duysent ende seven hondert treden: van waermen insonderheyt by somer dag, volgens een vermakelyke wandeling, om oude en nieuwe dingen te bepeynsen, heel licht tot een der vermaertste Steeden van Noort-hollandt, te weten Hoorn kan voortgaen, als zijnde van de Ryp omtrent ten Noortoosten gelegen op den afstant van byna vier uuren gaens.
Maer zijn de voorspoeden ende gelucken van de Ryp, door Gods genadigen segen tot noch toe veel ende menigerleye geweest, wanneer deselve als een cierlijcke roose in soo korten tydt dus heerlijck opging; men kan oock niet ontkennen, dat de Heere, dewijl dat hy kastyt den geenen die hy lief heeft, ende geesselt
| |
| |
een iegelycken soone die hy aenneemt, haer niet oock met sijn Vaderlijcke handt, van tuchting ende kastydinge in rechtvaerdigheyt, swarelijck tot verscheyde malen toe, heeft besogt ende aengetast.
Want tusschen den 6sten ende 7sten Januarius, des Jaers 1654. wierdt dit florisante ende heerlijcke Dorp des nachts omtrent half elven, van een seer verschrickelijken brant overvallen ende aengegrepen. Want is het selve hier ende daer besaeyt met verscheyden wintmeulens, ende insonderheyt met sulke, die hennip kloppen, door stampers daer toe gestelt, welcke stoffe alsoo sagt geklopt, gehekelt, ende toebereyt zijnde, niet alleen hier te lande veel gebruykt, maer oock in veel andere verre afgelegene landtschappen gestuurt ende versonden wordt; makende dit geen kleyne negotie ende neeringe, ten profyte der inwoonders van de Ryp. Het was dan oock soodanigen meulen, staende op een kleyne afstant omtrent West-zuyt-west, van 't voornoemde Dorp af: welck door een vreeselijcken ende grouwsame stormwint van deselve kours, door de vang ende aen brant geloopen, met sijn brandende hennip-poppen ende andere lichte stoffe, na een korte stonde het gantsche schoone Dorp, in de akelige nacht, ende in 't midden van de bedroefde winter, in enckele vlam ende brant ontstak. De brandende hennip-poppen, als vuurspouwende draken, benevens het gloeyende riet, als een regen van enckel vuur, door de kracht van de geweldige stormwint door de lucht swevende; bracht eerst de brant op de Lieflants buert, vervolgens op de Keysers buert, welcke buerten beyde t' eenemael in der assche wierden geleyt, gelijck oock het gantsche Zuyteynde, op eenige geringe huyskens na, | |
| |
staende op die straet aen 't eynde van 't Dorp. 't Selve lot trof oock de St. Jacobs, en vorder oostwaerts aen de Meelsacks buert, gelijck de schoone wooningen rontomme den Dam oock niet verschoont en wierden. En wat de deftige huysen van de nieuwelantstraet ofte buert aengaet, deselve gingen (uytgesondert eenige aen 't westeynde desselfs) al mede deselve droevige gang: ende ten aensien van de rechte straet des Dorps, beginnende met eenige huysen van bewesten den Dam af, soo wiert alles ten oosteynde uyt, t' eenemael verbrant ende tot asch ende puynhoopen gemaeckt; alleen dat maer een huys, staende een weynig op sijn selven op den dyck, als men na Schermer ofte na Schermerhorn wil gaen, van die schoone straet overbleef. De tuynbuert, recht tegen dese straet over, ende met veel schoone koopmans huysen gebouwt ende betimmert zijnde, en wierdt oock van dit swaer ongeval, in 't alderminste niet verschoont. Ja wat selfs de twee Tempelen ofte Godshuysen, staende beyde omtrent in 't midden van 't Dorp aen den Dam, te weten de Dorps Kerck, ende der Doopsgesinden vergaderplaets aenging, sy wierden beyde ook, de eene soo wel als den anderen, door dese jammerlijcke vlam ende brant verteert. Doch het geene in dit groot ongeval wonderlijck is, en soete bedenckingen aen de handt kan geven; het Raethuys, 't welck eerst Anno 1630. gantsch schoon ende cierlyck was opgebouwt, en staende in't midden van 't Dorp, ende rontomme in de vlam ende in de brant, was nochtans om soo te spreken geheel ende onverseert gebleven: ende geen minder wonder is 't, en ten uytersten waerdig om aen te mercken, dat twee geheel schoone reyen van haringbuysen, tot | |
| |
70 a 80 in 't getal, twee havens beslaende, ende digt aen malkanderen gelegen, behouden zijn gebleven, die nochtans den brant, ende dat noch t' eenemael beneden wint, soo na waren, door de naby gelegene in brandt staende huysen, dat door des selfs groote hitte, het teer selfs van de haringbuysen afdroop; ja de touwen en palen, daer deselve, aenvast lagen, op sommige plaetsen afbranden; waer uyt eenige reden namen, om te hoopen ende te dencken, dat Godt dit doenmaels arme desolate Dorp, dese schepen noch tot een wortel ende beginsel overliet, om wederom door neering ende welvarentheyt, tot haren voorgaende florisante ende bloeyende stant, te mogen wederkeeren: 't welck oock (den Hemel zy gelooft) als men de uytkomst aenmerckt, niet weynig soodanig uytgevallen is.
De schade welck in dese brant, de inwoonders van de Ryp over quam, en is niet wel mogelijck om met eenige nettigheyt aen te wijsen; maer datse evenwel uytnement groot ende swaer was, is van selfs uyt het voorgaende kort verhael, soo openbaer, dat men om sulcks te doen sien, niets meerder en behoeft op te noemen.
Doch een van de alderopmerkenste inwoonders, doenmaels in 't leven, heeft ons, volgens de beste kennisse, dese notitie daer van naergelaten:
| Omtrent 430 Huysen hebbende, omtrent |
| 600 Wooningen, |
| 100 Packhuysen ofte schuuren. |
| 50 Heeckelhocken. |
| 4 Bruggen. |
| 3 Schuyten. |
| 60 Scheepstuygen. |
| 4000 Netten. |
| |
| |
| 400 Bonden hennip. |
| 4 Paerden. |
| 18 Koeyen ofte koebeesten. |
| 90 Schapen. |
| 2 Hennip-meulens. |
't Welck al t' samen, elck op zijn prys ende waerdye, ordentlijck by den anderen gerekent, ende tot een hooftsomme gebracht zijnde, een seer groote somme gelts beloopen ende uytmaken soude: daer dan de groote menichte van kostelijcke kassen, kisten ende comptooren, als oock van linnen ende wollen, ende allerleye dierbare huysgeraden meer, noch souden by te voegen zijn. Aengesien seer veel van dese dingen, niet minder dan de huysen ende wooningen selve, door den drovigen ende jammerlijcken brant, als in een oogenblick vergingen ende tot niet wierden gemaeckt.
Op welcken destruerenden brant van de Ryp, haren eygen Poeët, H.A. Hoejewilt, dit vers gemaekt ende nagelaten heeft:
Godt den Vader van hier boven
Moeten wy al t' samen looven,
Had hy ons niet bygestaen,
Syn genade kan men mercken
Aen de wonderlycke wercken,
Die hy door sijn stercke handt
Toonden midden in de brant.
Doen hy al de scheepen spaerden,
't Raethuys en de Waeg bewaerden,
En de Beemster brug, doen daer
| |
| |
Een schuyt aengedreven waer,
En verbranden daer ter steede,
Dat nochtans geen hinder dede
Aen de Beemster brug: daer uyt
Maeckte eender dit besluyt;
Dat de Heer tot onser baten
Noch de middelen heeft gelaten,
Daer door dat de Ryp seer rasch
Zal verrysen uyt de asch;
Soo men siet den Phenix groeyen
Salse kortelyck weder bloeyen,
Meerder dan sy heeft gedaen,
Is 't dat de inwoonders gaen
Na Gods wille in sijn wegen,
Soo sal hy sijn rycken seegen
Amen, 'k wensch het worde waer.
Doch was de Ryp, dus swaerlyck voor de eerstemael, door den brant besocht en aengestast, ten is noch daer niet by gebleven: want alsse wederom vry wat was opgegroeyt ende toegenoomen, ende de voorgaende wonde niet weynig genesen ende toegeheelt, doen heeft de rechtveerdige en nochtans de Vaderlijcke handt onses Gods, haer voor de tweedemael, door de selfde tucht-roede, niet weynig wederom besocht ende aengeraeckt. Want als op den elfden dag der maent Novemberis, zijnde doenmaels St. Marten, Anno 1657. de buert, genaemt het Vlaender, wederom in der nacht door den brant aen koolen wierdt geleyt: soo sloeg dit woedent Element over, op een buert daer ten Noorden recht tegen over, mede behoorende tot het gemelde Vlaen- | |
| |
der, en daer van een goed gedeelte in der assche leggende, soo wierdt het westeynde van 't nieuwe landt, in den eersten brant overgebleven, nu voort t' eenemael afgebrant: 't welk de Buert of Straet, het Riet genaemt, beyde aen de Noort- en Zuytzyde, met des selfs Oosteynde beginnende, voor het meeste gedeelte oock te beurte viel, sulcks dat tot een groote ende bedroefde schade, voor de goede Ingesetenen van de Ryp, wederom 70 a 80 huysen door de brant vergingen.
Maer of men door de weelde ende groote voorspoeden van de werelt, al te veel ende te diep in slaep gewiegt, door de voorgaende besoeckinge Gods, niet genoeg en was opgeweckt, de Heere, welck ons enckel in genade wilde doen opwaken, die heeft ten derdemael, met zijn Vaderlijcke kastydinge, kragtelijck willen aenkloppen onder ons, toelatende in rechtvaerdigheyt, dat op den 25 dag der maent Julius, Anno 1674. omtrent ten half een uure des nachts, wederom soo swaren brant in de Ryp ontstont, dat op de Rechte Straet aldaer, van de Westerbrug af oostwaert aen, alleen in ruym drie uuren tyts, omtrent 73 soo Woon- als Packhuysen wierden verbrant, ende tot asch en puyn gemaeckt. Dervoegen dat het schoone en kostelycke Dorp de Ryp, alleen in 20 jaren en ruym 6 maenden tyts, t' eenemal tot in den grondt toe (een gering gedeelte alleen uytgenomen,) is vergaen ende afgebrant. En daerom:
Op huys noch hof u niet verlaet,
Want dat hier gebouwt wordt, haest vergaet.
En daerom, of men vryelijck bekennen moet, | |
| |
dat de Heere, hebbende de Ryp, als een groene cierlijke olyfboom geplant, en niettemin hare tacken met een vier van groot geluyt ende gerugt niet weynig afgebrant: 't is nochtans seker, dat door sijne Vaderlijcke lanckmoedigheyt en goedertierentheyt, des selfs wortel, om wederom te konnen spruyten, ende met veel cieraet en aengenaemheyt te groenen en uyt te dyen, evenwel noch niet geheel en was uitgeroeyt: de ondervinding en de aengename uitkomst selfs, gaf van tydt tot tydt daer van de beste ende aldertroostelijckste versekering, om dat de diepe wonde, en d'ongemeene groote schade alhier, met veelerleye vertroostingen ende heerlijcke segeningen, voor 't oog van alle de werelt niet weynig bekent ende sichtbaer zijnde, van den Hemel versacht ende vergoedet geworden is. Dienende voor de inwoonders van de Ryp tot groote reden, om Godt den Almachtigen steets voor de groote menichte sijner vaderlijke weldaden, hertgrondelijck loovende ende danckende; alles met een soo deugtsamen en Godtsaligen wandel te beantwoorden, dat desen grooten en gunstigen Weldoender, om in sijn Vaderlijke goedertierentheyt en segeningen, over haer te continueren ende te volherden, het selve mag aengenaem ende welbehagelijck zijn: steets ende altoos by haer selven alle de voorgaende dingen, in de vreese Gods bedenckende, om voortaen niet meerder te sondigen, op dat haer anders, zijnde dus verre door des Heeren genade, wederom genesen ende getroost, niet wat swaerder ende erger over en kome. Zynde ten desen eynde de waerschouwing van de wijste der Koningen gedachtig: Een man, die dickwils bestraft zynde, den necke verhardt, sal schielijck verbroken worden, soo dat 'er geen genesen aen en zy.
EYNDE.
|
|
Auteursrechtvrij