Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken

100. Eike von Repgow, Saksenspiegel

Eike von Repgow, Sachsenspiegel, Middelnederlandse vertaling, Holland, ca. 1410.

Perkament; 1 + 101 bll.; blad en bladspiegel resp. 250 × 170 mm en 170 × 115 mm; 2 kol., 30 rr. per kol. Moderne potloodfoliëring. Eén hand (littera textualis); inhoud (fol. 1-3) met rode inkt geschreven. Vier gedecoreerde initialen op een gouden grond, met staaf- en bladwerk; gouden lombarden met rood of blauw penwerk; rode titels; op fol. 1-3 blauw-gouden regelvullingen; op fol. 6r^o een miniatuur, voorstellend de Roomse keizer, gezeten, met een zwaard in zijn linker- en de rijksappel in zijn rechterhand, met de voeten rustend op een voor hem liggende leeuw. Op het schutblad voorin in een 15de-eeuwse hand (littera bastarda): Dit boeck hoert toe Zweder van Culenborch (dit laatste woord op rasuur) Wonachtich to Culenborch. Die dit vynt geeft hem weder om goods wil.

[p. 271]

Laat-achttiende-eeuwse rood marokijnen band; midden op het voor- en het achterplat een bloemornament in verguldwerk; rug en kanten met goudstempeling; verguld op-snede.

Pl. 72

Berlijn, Staatsbibliothek der Stiftung Preussischer Kulturbesitz, Ms. germ. fol. 820.

Omstreeks 1230 stelde Eike von Repgow in de Sachsenspiegel het land- en het leenrecht te boek dat in zijn Saksische geboortestreek gebruikelijk was. Reeds in de 14de eeuw kwam een Noordnederlandse bewerking van dat rechtsboek tot stand, die behalve in het boven beschreven Berlijnse handschrift in de hss. 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 75 G 45, 133 H 3 en 133 H 49 bewaard is gebleven. Spoedig echter werd de oorspronkelijke tekst, die 344 artikelen telt, met gebruiken en verklaringen aangevuld. Omstreeks 1326 legde Johan von Busch die vermeerderde tekst ten grondslag aan een bewerking, die uit drie boeken van resp. 93, 71 en 84 artikelen bestaat en waarin elk artikel van een glosse is voorzien. Van die vermeerderde tekst met glossen kwam eveneens een Noordnederlandse bewerking tot stand, die in de hss. 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 75 F 29; Groningen, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, P.E. 12 en Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, B.P.L. 44 is overgeleverd. Vermelden we nog dat in 1479 onder de naam Die spiegel van Sassen door Gheraert Leeu te Gouda een rechtsboek is gedrukt, waarin de bewerking met de glossen en het Nederlandse gewoonterecht tot een geheel zijn versmolten (Campbell, 1591). Die spiegel van Sassen werd herhaaldelijk herdrukt (Campbell, 1592-1595; Nijhoff-Kronenberg, 1931-1939 en 3891).

Het hier besproken handschrift heeft toebehoord aan Zweder van Culemborch, de schrijver van een kroniek, waarin de lotgevallen van de heren van Culemborg van 1271 tot 1493 zijn beschreven. Het is in het bezit geweest van P. van Bleiswijk (1724-1790), raadspensionaris van Holland, wiens bibliotheek in 1791 te 's-Gravenhage werd geveild. Op die veiling werd het gekocht door H. van Wijn (1773-1833), rijksarchivaris, die het aan B.A.C. de Lange van Wijngaarden verkocht. De bibliotheek van deze laatste werd in 1845 te 's-Gravenhage geveild. Wanneer het in het bezit van de Preussische Staatsbibliotheek te Berlijn kwam, is ons niet bekend.

[p. 272]

Cat.-P. van Bleiswyk, I, 's-Gravenhage, 1791, p. 55, nr. 856; Cat.-B.A.C. de Lange van Wijngaarden, 's-Gravenhage, 1845, p. 13, nr. 270; De Spiegel van Sassen of zoogenaamde Hollandsche Sachsenspiegel. Volgens het eenigst bekende handschrift uitgegeven door J.J. Smits, Nieuwe Bijdragen voor Regtsgeleerdheid en Wetgeving, 22 (1872), p. 5-72, 170-237; B.J.L. de Geer van Jutfaas, De Saksenspiegel in ons vaderland. Rechtsgeleerd Magazijn, 7 (1888), p. 45-72; De Saksenspiegel in Nederland. Uitgegeven door B.J.L. de Geer van Jutfaas, 's-Gravenhage, 1888, 2 dln. (Werken der Vereeniging tot Uitgave der Bronnen van het Oude Vaderlandsche Recht, Eerste reeks, 10); E. Müller, Eine niederländische Sachsenspiegelhandschrift, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte, 38 (1917), p. 307; H. Degering, Kurzes Verzeichnis der germanischen Handschriften der Preussischen Staatsbibliothek, I. Die Handschriften in Folioformat, Leipzig, 1925, p. 114, nr. 820 (Mitteilungen aus der Preussischen Staatsbibliothek, 7); H. Wegener, Beschreibendes Verzeichnis der Miniaturen und des Initialschmuckes in den deutschen Handschriften bis 1500, Leipzig, 1928, p. 134 (Beschreibende Verzeichnisse der Miniaturen-Handschriften der Preussischen Staatsbibliothek zu Berlin, 5); G. Homeyer, Die deutschen Rechtsbücher des Mittelalters, neu bearbeitet von C. Borchling, K.A. Eckhardt und G. von Gierke, Weimar, 1931-1934, p. 17, nr. 78.