Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken

101. Ambrosius Zeebout, Tvoyage van Mher Joos van Ghistele

Ambrosius Zeebout, Tvoyage van Mher Joos van Ghistele, West-Vlaanderen, ca. 1500.

Papier; 2 + 408 bll.; blad en bladspiegel resp. 275 × 200 mm en ca. 195 × ca. 115 mm; 1 kol., 28 à 30 rr. per kol. Moderne potloodfoliëring. Eén hand (littera cursiva). Initialen, lombarden en titels niet ingevuld; geen rubricering. Zestiende-eeuwse bruin kalfsleren band op houten borden; voor- en achterplat met rolstempels en drievoudige filets versierd; twee gedreven koperen sloten; op vooren achterplat vijf koperen knoppen, vier in de hoeken en een in het midden; vier gedreven koperen hoekstukken en vier gedreven koperen beslagstukken op de randen tegen de rug; rug vernieuwd; op de binnenzijde van het achterbord een bovenaan besnoeid blad uit een dertiende-eeuws missaal in twee kolommen.

Brussel, Egyptologische Stichting Koningin Elisabeth, 55.473.

In 1481-1485 ondernam Joos van Ghistele (ca. 1450-1520), heer van Aksel en van Maalstede en erfschout van Hulst en Aksel, met zijn kapelaan Jan van Quisthout en zijn vrienden Joris van Ghistele, Jan van Vaernewijck en Joris Palijnck een lange reis in verschillende landen, gelegen rondom het oostelijk gedeelte van de Middellandse Zee en in het Nabije Oosten. Hij bezocht o.a. Italië, Slavonië, Albanië, Palestina, Egypte, Arabië, Perzië, Assyrië, Cyprus, Syrië, Kreta, Korfoe, Sicilië en Tunesië. Volgens zijn aantekeningen en mondelinge mededelingen schreef Ambrosius Zeebout, zijn kapelaan na het overlijden van Jan van Quisthout, onder

[p. 273]

de titel Tvoyage van Mher Joos van Ghistele omstreeks 1490 een uitgebreid relaas van die gedenkwaardige reis. Dit relaas bestaat uit acht boeken, die samen 210 hoofdstukken tellen. Méér dan aan de wederwaardigheden van Joos van Ghistele en zijn reisgenoten is daarin aandacht besteed aan de staatsinrichting, de godsdienst, de landbouw, de zeden en gewoonten en de oudheden van de bezochte landen. Geen enkel reisverhaal uit dezelfde tijd bevat zoveel bijzonderheden over de bereisde landen en geeft blijk van zoveel kritische zin. Zo is Tvoyage van Mher Joos van Ghistele ongetwijfeld van groter waarde dan de Peregrinationes in Terram Sanctam van Bernard van Breidenbach († 1497), kanunnik en deken van Mainz, waarvan de eerste druk in 1486 het licht zag.

Van Tvoyage van Mher Joos van Ghistele zijn twee handschriften bewaard gebleven: het hier besproken handschrift en hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, IV 330, geschreven omstreeks 1535. In 1557, zowat 70 jaar na de voltooiing van het werk, werd het door Hendrik van den Keere te Gent in het licht gegeven. In die uitgave gaat aan de eigenlijke tekst vooraf: 1. een Franse brief, waarin Henric van den Keere zijn werk opdraagt aan Filips van Liedekerke, heer van Heestert, Eversbeek, Zulte en Landegem, wiens gemalin een kleindochter van Joos van Ghistele was en 2. een bericht aan de lezer met bijzonderheden over het ontstaan van het werk. De uitgever heeft aan de indeling in boeken en hoofdstukken niets veranderd; de proloog heeft hij echter ingrijpend bewerkt en aan de spelling, de taal en de stijl wijzigingen aangebracht. Achterin bevindt zich een gedicht van 48 verzen, getiteld Den lof ende prijs van den Edelen Ridder ende Heere Mer Joos van Ghistele in zyne Voyagen. In 1563 verscheen een tweede uitgave bij dezelfde uitgever en in 1572 een derde editie bij de weduwe Gheeraert van Salenson te Gent.

Van Tvoyage van Mher Joos van Ghistele moeten er méér handschriften dan de twee bovengenoemde hebben bestaan, want Henric van den Keere zegt in zijn bovengemeld bericht aan de lezer dat het boek ‘ghenouch vermaert, bekendt ende menichfuldelick ghecopieert, ghescreven ende verbreit is geweest van over veel iaren’. De bewaarde handschriften zijn van groot belang, omdat zij rechtstreeks of onrechtstreeks op de autograaf van Ambrosius Zeebout teruggaan en dus een oorspronkelijker redactie bevatten dan de drukken, waarin de spelling, de taal en de stijl is gewijzigd. Opmerkelijk is dan in geen van beide bewaarde handschriften de

[p. 274]

titels van de boeken en de hoofdstukken voorkomen: de kopiist van het hier besproken handschrift heeft telkens ruimte daarvoor opengelaten, die van hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, IV 330 zelfs niet, waarschijnlijk omdat in zijn model de titels van de boeken en de hoofdstukken niet waren ingevuld.

Het hier besproken handschrift is niet meer volledig; achterin ontbreken enkele bladen, die de tweede helft van het 30ste hoofdstuk en het 31ste, 32ste en 33ste hoofdstuk van het achtste boek hebben bevat. Blijkens de taal werd het in West-Vlaanderen geschreven. Volgens een potloodaantekening op de versozijde van het tweede schutblad voorin heeft het tot de verzameling-Huth behoord, die door de Londense bankier Henry Huth (1815-1878) en door diens zoon Alfred Henry Huth (1850-1950) werd samengebracht. Zulks is echter weinig waarschijnlijk, daar het noch in The Huth Library. A Catalogue of the Printed Books, Manuscripts, Autograph Letters, and Engravings, collected by Henry Huth, Londen, 1880, noch in de catalogi van de aucties, waarop de verzameling-Huth tussen 1911 en 1920 is geveild, is terug te vinden. Kort vóór de Eerste Wereldoorlog werd het door de Egyptologische Stichting Koningin Elisabeth van het antiquariaat De Meuleneere te Brussel gekocht.

J. de Saint Génois, Les voyageurs belges du XIII^e au XVI^e siècle, Brussel, [1846], p. 155-192; Ph. Blommaert, De Nederduitsche schryvers van Gent, Gent, 1861, p. 30-39; J. Stecher, Josse van Ghistele, Biographie nationale, 7, Brussel, 1880-1883, kol. 733-738; B. van de Walle, Une version manuscrite du célèbre voyage de Josse de Ghistelles en Orient (1481-1485), Chronique d'Egypte, 14 (1939), p. 245-257; Bibliotheca Belgica. Bibliographie générale des Pays-Bas. Réédité sous la direction de M.-Th. Lenger, III, Brussel, 1964, p. 215-221; Vijftien jaar aanwinsten. Sedert de eerstesteenlegging tot de plechtige inwijding van de Bibliotheek, Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, p. 150-151, nr. 119.