Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken

99. Leenrecht van het graafschap Vlaanderen

Leenrecht van het graafschap Vlaanderen en andere teksten, Vlaanderen, eerste helft van de 15de eeuw.

Perkament; 3 + 67 + 1 bll.; vochtvlekken, eerste elf bladen gerestaureerd; blad 235 × 165 mm. Vier handen. De eerste hand (littera textualis formata) schreef fol. 1r^o-35v^o en 38r^o-43v^o; aldaar bladspiegel 170 × 125 mm, één kol., 30 of 31 rr. De tweede hand (littera cursiva) schreef fol. 35v^o-36v^o, 59r^ob, 59v^oa en aanvullingen tussen de regels en in de marges op fol. 1r^o-135v^o. De derde hand (littera cursiva) schreef fol. 44r^o-47v^o; aldaar bladspiegel 170 × 122 mm, één kol., 28 of 30 rr.. De vierde hand (littera textualis) schreef fol. 48r^oa-50r^ob, 60r^oa-60v^ob en 62r^oa-67v^ob; aldaar bladspiegel 180 à 185 × 132 mm, 2 kol., 30 rr. per kol., rode lombarden, rode opschriften. Moderne potloodfoliëring. Moderne schaapsleren band (haarzijde naar buiten) op houten borden, geiteleren rug, sluitriem (G. Dubois d'Enghien, Brussel, 1969); voorste gedeelte van de vroegere perkamenten omslag vóór in het handschrift geplakt.

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, IV 307.

De eerste helft van dit handschrift (fol. 1r^o-35v^o) bevat een anoniem traktaat over Vlaams leenrecht, waarschijnlijk samengesteld omstreeks 1350 en dus nagenoeg 150 jaar ouder dan het bekende Tractaet vanden leenrechten na de hoven van Vlaenderen van Filips Wielant, die zijn werk in 1491 voltooide. Aanvankelijk waren er evenveel leenrechten als er leenbanken of leenhoven waren. Onder invloed van de landsheerlijkheid ontstonden leenrechten met een veel ruimer geldingsgebied o.a. het Vlaams, het Brabants, het Hollands, het Stichts en het Zutphens leenrecht. In dit traktaat werd het Vlaams leenrecht voor het eerst in de landstaal op schrift gebracht. Voornamelijk wordt erin gehandeld over de plichten van de leenman en de vererving van de lenen. Behalve in dit handschrift is het traktaat nog in drie andere handschriften bewaard gebleven: Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 6031-6040; Gent, Rijksarchief, Fonds Sint-Pietersabdij, 461 en Leeuwarden, Provinciale Bibliotheek, 285. Een handschrift dat nog omstreeks 1880 in het Rijksarchief te Maastricht berustte, schijnt aldaar niet

[p. 270]

meer voorhanden te zijn. Een verkorte versie komt voor in hs. Brugge, Stadsbibliotheek, 442. In 1524 verscheen het traktaat in druk bij Willem Vorsterman te Antwerpen onder de titel Leenrechten naer costume ende ordenanchie slands van Vlaendren ende sonderlinge vanden Casteele te Ghendt. Een gedeelte van het traktaat werd in 1837 door J.F. Willems naar het Gentse handschrift uitgegeven. In 1883 publiceerde L. Gilliodts-van Severen geheel het werk naar de postincunabel van 1524, alsook de verkorte redactie, die in het Brugse handschrift voorkomt.

De tweede helft van het handschrift (fol. 38r^o-67v^o) bevat de bepalingen van de vrede van Doornik tussen Filips de Stoute en de stad Gent op 18 december 1385 (fol. 38r^o-43v^o); de keure van Thomas van Savoye en Johanna van Constantinopel aan de Vier Ambachten in 1242 (fol. 48r^oa- 57r^ob); de voorrechten van de erfgenaam van een leen (fol. 57r^ob-59r^oa) en de keure van Thomas van Savoye en Johanna van Constantinopel aan het Land van Waas in 1241 (fol. 60r^oa-67v^ob).

Het handschrift is eigendom geweest van Lodewijk De Wolf (1876-1829), hoofdredacteur van Biekorf, daarna van diens broeder Karel De Wolf, apotheker te Brugge. In 1965 werd het door de Koninklijke Bibliotheek te Brussel verworven.

J.F. Willems, Oud formulier van de Vlaemsche rechtspleging omtrent het jaer 1300, Belgisch Museum, 1 (1837), p. 40-77; Coutumes des pays et comté de Flandre. Coutume du Bourg de Bruges, ed. L. Gilliodts-van Severen, III, Brussel, 1883, p. 193-347; Vijftien jaar aanwinsten. Sedert de eerstesteenlegging tot de plechtige inwijding van de Bibliotheek, Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 1969, p. 62-63, nr. 48.