Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken

92. Bernardus, Preken

Bernardus van Clairvaux e.a., Sermones (92), Middelnederlandse vertaling; Pseudo-Bernardus, De pugna spirituali seu de conflictu vitiorum et virtutum, Middelnederlandse vertaling; Brabant (Mechelen), 1479.

Perkament; 1 + 243 bll.; blad en bladspiegel resp. 295 × 216 mm en 205 à 220 × 150 mm; 2 kol., 43 rr. (fol. 3r^oa-116v^oa) en 43 à 45 rr. (fol. 117r^oa-242v^ob) per kol. Oude foliëring met rode Romeinse cijfers; moderne potloodfoliëring. Eén hand (littera textualis). Blauwe initialen, soms opengewerkt, met rood penwerk; een opengewerkte rood-blauwe initiaal; een opengewerkte rode initiaal met zwart penwerk; rode en blauwe initialen, de rode soms opengewerkt; rode titels. Op

[p. 255]

243r^oa, door de kopiist, in een littera textualis: Dit boeck is gheeynt anno domini dusent vierhondert ende neghenentseuentich op des heilighen cruys auent verheffinghe; op fol. 1r^o, bovenaan, eveneens door de kopiist in een littera textualis, maar gedeeltelijk uitgeschrapt: Dit boeck hoert toe den cloester van sinte saluator op thabor by mechelen; daaronder in een 16de-eeuwse hand: Dyt boeck hort touwe brueder chrystiaen kemkens Celbruer tot syntruyden anno 1583; op fol. 2r^o, in de bovenste marge: Dom. prof. Soc. Jesu Ant. 1639; op fol. 3r^o, in de bovenste marge: Bibliothece Domus Prof. Soc(ieta)tis Jesu Antv. Negenttiende-eeuwse kalfsleren band; voor- en achterplat met een motief in verguldwerk afgebiesd; rug met verguldwerk versierd; rugschild, waarop in gouden letters: Sermons de S. Bernard en Belgique.

Pl. 69

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 11.085.

Bernardus (1090-1153), stichter en eerste abt van de abdij van Clairvaux, schreef vier bundels preken: de Sermones de tempore (86 preken), de Sermones de sanctis (43 preken), de Sermones de diversis (117 preken) en de Sermones in Cantica Canticorum (86 preken). Dit handschrift bevat geen vertaling van een van de voornoemde prekenbundels, maar een verdietsing van een waarschijnlijk reeds in het Latijn bestaan hebbende keuze uit de preken van Bernardus en andere schrijvers, gerangschikt volgens het kerkelijk jaar en verdeeld in een winter- en een zomerstuk. De vertaling moet omstreeks 1450 tot stand gekomen zijn. Dit handschrift dat het winter- en het zomerstuk bevat, telt 92 preken: 47 uit de Sermones de tempore, 32 uit de Sermones de sanctis, 9 uit de Sermones de diversis en één uit de Sermones in Cantica Canticocum, alsmede 4 preken van Nicolaus van Clairvaux, een preek van Guerricus en een preek van Fulgentius. De verzameling was in de tweede helft van de 15de eeuw zeer verspreid. Behalve in dit handschrift is het winter- en het zomerstuk nog in de hss. Bonn, Universiteitsbibliotheek, S 294 (gedateerd 1555, afschrift van een van beide drukken) en Gent, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 1269 (gedateerd 1477, met toegevoegde stukken) bewaard gebleven; het winter- of het zomerstuk komt in de volgende handschriften voor: Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, III H 1 en III H 2; Amsterdam, Bibliotheek der Theologische Hogeschool, Warmond 92 E 9; Berlijn, Staatsbibliothek der Stiftung Preussischer Kulturbesitz, Ms. germ. quart. 1108 en 1264; Bonn, Universiteitsbibliotheek, S 293; Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 2137-38; 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, Bruikleen Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, XXIX; Hamburg,

[p. 256]

Staats- und Universitätsbibliothek, Ms. theol. germ. 1530; Kopenhagen, Koninklijke Bibliotheek, Thott 114, 4^o; Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Letterk. 1296; Londen, British Museum, Egert. 675; München, Bayerische Staatsbibliothek, Cod. germ. 5315; Nijmegen, Oud Archief, XIV 3; Nijmegen, Universiteitsbibliotheek, 58; Rijsel, Universiteitsbibliotheek, 206; Rotterdam, Gemeentebibliotheek, 96 G 9; Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 8 K 26; Wittem, Redemptoristenklooster, 17 en Zwolle, Provinciaal Overijssels Museum, Emmanuelshuizen 16 en 18. In 1484-85 en in 1495 werd deze verzameling preken, telkens in twee delen, door Peter van Os te Zwolle gedrukt (Campbell, 275 en 276). Behalve preken van Bernardus bevat het boven beschreven handschrift nog Sinte bernaerdus parabel (fol. 239r^oa-240v^ob), een vertaling van De pugna spirituali seu de conflictu vitiorum et virtutum van pseudo-Bernardus, eveneens voorkomend in de hss. 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 70 E 15 en Nijmegen, Oud Archief, XIV 3.

Het hier behandelde handschrift werd daags vóór het feest van de Kruisverheffing, dus op 13 september, 1479 voltooid. Het heeft toebehoord aan het klooster Thabor, een klooster van reguliere kanunnikessen van de H. Augustinus, te Mechelen. In 1583 kwam het in het bezit van Christiaan Kemkens, broeder in het cellebroe-dersklooster te Sint-Truiden. In 1639 kwam het in de bibliotheek van de jezuïeten te Antwerpen. In 1777 werd het, samen met de andere handschriften uit de jezuïetenkloosters, die in 1773 afgeschaft werden, aan de Bourgondische Bibliotheek, thans Koninklijke Bibliotheek, te Brussel geschonken.

J. Van den Gheyn, Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque royale de Belgique, II, Brussel, 1902, p. 375-376, nr. 1478; C.G.N. de Vooys, Middelnederlandse legenden en exempelen. Bijdrage tot de kennis van de prozalitteratuur en het volksgeloof der middeleeuwen, Groningen-Den Haag, 1926², p. 168-169; Die eerste bliscap van Maria, opnieuw uitgegeven en toegelicht door W. de Vreese, 's-Gravenhage, 1931, p. XXVI en 101-110; J. van Mierlo, De heilige Bernardus in de Middelnederlandse letterkunde, Ons Geestelijk Erf, 27 (1953), p. 241-242.