Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken

90. Dirc van Herxen, Eerste collatieboek

Dirc van Herxen, Eerste collatieboek, bestaande uit Die materie vanden vtersten ende vanden sunden en Die materie vanden doechden, Utrecht (Amersfoort), 1445.

Papier; 1 + 196 + 1 bll.; blad en bladspiegel resp. 296 × 210 mm en 210 á 228 × 153 à 166 mm; 2 kol., 45 à 51 rr. per kol. Oude foliëring met rode Romeinse cijfers, moderne potloodfoliëring. Eén hand (littera bastarda). Een opengewerkte blauwe initiaal met rood penwerk; twee opengewerkte rode initialen met zwart penwerk, opgehaald met rood en groen; een rood-blauwe initiaal met rood en paars penwerk, opgehoogd met groen; een rode initiaal met zwart penwerk, opgehaald met rood en groen; rode lombarden, soms opengewerkt; rode titels en zwarte, met rood onderstreepte titels. Op fol. 195v^oa, door de kopiist, maar in een kleiner schrift: Dit boec is gescreuen int iaer ons heren Mcccc ende xlv Ende het is begonnen des manendages na midt vasten Ende gheyndet op sunte marien magdalenen auont; op fol. 1r^o, onderaan, blijkbaar door de kopiist, maar in een

[p. 249]

littera textualis: Dit boec hoert toe den besloten conuent van sunte Agathen tamersfoert Ende is dat boec der materien vanden vtersten ende vanden sunden. Oorspronkelijke bruin kalfsleren band op eiken borden; voor- en achterplat met driedubbele filets; oorspronkelijke rug met nieuw lichtbruin kalfsleer overplakt, op het voor- en het achterplat op de scheiding een koperen latje van 6 mm breed, bevestigd met koperen spijkertjes; twee koperen sloten, waaraan de sluithaken ontbreken.

Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 3 L 6.

Dirc van Herxen, van 1409 tot 1457 rector van het Zwolse fraterhuis, stelde twee Dietse collatieboeken samen, waaruit de broeders van het gemene leven tijdens collaties (gesprekken over godsdienstige onderwerpen) op zon- en feestdagen voor godvruchtige leken, die zich op het geestelijk leven wilden toeleggen, een aantal rubrieken voorlazen en bespraken. Die collatieboeken bestaan uit: 1. excerpten uit Augustinus, Johannes Chrysostomus, Hieronymus, Gregorius, Beda, Bernardus, Henricus Suso, David van Augsburg en anderen en 2. exempelen uit de Vitae patrum, de Dialogi van Gregorius, de Dialogus miraculorum van Caesarius van Heisterbach, het Exordium magnum ordinis Cisterciencis van Koenraad van Eberbach, het Bonum universale de apibus van Thomas van Cantimpré en andere dergelijke werken; bovendien bevat het eerste collatieboek nog traktaten of traktaatachtige stukken, blijkbaar grotendeels door Dirc van Herxen zelf opgesteld, met ruime gebruikmaking van dicta uit de H. Schrift en uit Augustinus, Johannes Chrysostomus, Gregorius en Bernardus. Die collatieboeken zijn van groot belang voor de kennis van de vroomheid van de broeders van het gemene leven: er blijkt uit aan welke werken zij de stof voor hun collaties ontleenden en welke onderwerpen zij daarin behandelden. Het eerste collatieboek is volledig, het tweede slechts gedeeltelijk bewaard gebleven.

Het eerste collatieboek bestaat uit twee delen: Die materie vanden vtersten ende vanden sunden en Die materie van den doechden. Zij bestaan resp. uit 25 en 26 rubrieken. In het eerste deel wordt gehandeld over de zelfkennis, de dood, het oordeel, de hel, de hemel, de drie tabernakelen, het woord Gods, de goede wil, de bekoring, het slechte gezelschap, het goede gezelschap, het verlaten van de ouders om Gods wil, het versmaden van kostbare kleren, de handenarbeid, hoe heilzaam het is zich in zijn jeugd tot God te keren, de zonde, de gulzigheid, de onkuisheid, de gierigheid,

[p. 250]

de traagheid, de gramschap, de nijd, de hoovaardij, de achterklap, het lichtvaardig oordeel; in het tweede deel over de boete, het berouw, de biecht, de penitentie, de aalmoezen, de goede zeden, het spreken, het gebed, de dankbaarheid, de gemeenschappelijke oefeningen, de liefde tot God, de liefde tot de evenmens, de versmading van de wereld, de nederigheid, de gehoorzaamheid, het geduld, de kuisheid, de onderlinge vermaning, de vrede, het lezen van Dietse boeken, het huwelijk en de viering van de feestdagen; bovendien bevat het tweede deel nog een vertaling van vier traktaten van Dirc van Herxen, nl. van de Prologus super orationem dominicam en de Brevis explanatio orationis dominicae per modum orationis secundum sententias sanctorum, twee trak-taatjes over het onzevader, en van de Prefatio super salutationem angelicam en de Explanatio brevis angelicae salutationis, twee traktaatjes over het weesgegroet. Alleen het hier besproken handschrift bevat het eerste collatieboek volledig; het eerste deel komt ook nog voor in hs. Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, B.P.L. 2231. Bovendien bevinden zich nog excerpten uit het eerste collatieboek in de hss. Antwerpen, Ruusbroec-genootschap, 79; Haarlem, Bisschoppelijk Museum, 77; Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Letterk. 251, 336 en 1874; Nijmegen, Oud Archief, XIV 3 en Nijmegen, Universiteitsbibliotheek, 188. De vertaling van de bovengenoemde traktaatjes over het onzevader en het weesgegroet bevindt zich eveneens in hs. Antwerpen, Ruusbroec-genootschap, 79.

Het tweede collatieboek dat slechts gedeeltelijk is overgeleverd, bestond eveneens uit twee delen. In het eerste deel werd er gehandeld over de feestdagen van het tijdeigen, in het tweede over de feestdagen van het feesteigen der heiligen. Zoals blijkt uit Een tafel wat materien gheliken op sonnendage ende hoechtijde te lesen, voorkomend in het hier besproken handschrift, bestond het tweede collatieboek uit 60 rubrieken, waarvan er 28 in het eerste deel en 32 in het tweede deel voorkwamen. Een deel van het tweede collatieboek is in hs. Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, I G 47 bewaard gebleven; verder komen er nog excerpten daaruit voor in de hss. Bonn, Universiteitsbibliotheek, S 2052; Brugge, Groot Seminarie, 197/122; Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 4302-05 en 15.092; Deventer, Athenaeumbibliotheek, 101 E 7 en 101 F 11; Gent, Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, 9; 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 71 H 24,

[p. 251]

73 F 23 en 75 E 13; Haarlem, Bisschoppelijk Museum, 77; Uppsala, Universiteitsbibliotheek, Inc. 35b: 437; Venray, Klooster Jerusalem, zonder signatuur, en Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, 15.416. Ten behoeve van geestelijken heeft Dirc van Herxen nog twee Latijnse collatieboeken geschreven, getiteld Instructio religiosorum ex dictis doctorum en Dicta doctorum de quibusdam festis et sanctis, die in de hss. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, IV 124 en Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 8 E 29 zijn bewaard gebleven.

Het hier besproken handschrift is in 1445, daags vóór het feest van de H. Maria Magdalena, dus op 21 juli, voltooid. Het heeft toebehoord aan het Sint-Agathaklooster te Amersfoort, een tertiarissen-klooster dat in 1458, dus dertien jaar na de voltooiing van dit handschrift, tot de regel van de H. Augustinus overging. In 1911 werd het door de Bibliotheek der Rijksuniversiteit te Utrecht van J.L.G. Gregory (1887-1961), toen theologisch student, gekocht.

W. de Vreese, Sint Augustinus in het Middelnederlandsch. Uit de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta, Miscellanea Augustiniana. Gedenkboek samengesteld uit verhandelingen over S. Augustinus bij de viering van zijn zalig overlijden vóór 15 eeuwen, CDXXX-MCMXXX, [Rotterdam], 1930, p. 352, 356, 361 en 364; herdrukt in W. de Vreese, Over handschriften en handschriftenkunde. Tien codicologische studiën. Bijeengebracht, ingeleid en toegelicht door P.J.H. Vermeeren, Zwolle, 1962, p. 96, 99, 104 en 107; J. Deschamps, De Dietse kollatie-boeken van Dirc van Herxen (1381-1457), rektor van het Zwolse fraterhuis, Handelingen van het 23ste Vlaams Filologencongres, Brussel, 1-3 april 1959, p. 186-193; J. Deschamps, Middelnederlandse vertalingen van Super modo vivendi (7de hoofdstuk) en De libris teutonicalibus van Gerard Zerbolt van Zutphen, Handelingen der Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, 14 (1960), p. 97-108; S. Axters, De zalige Heinrich Seuse in Nederlandse handschriften, Heinrich Seuse. Studien zum 600. Todestag, 1366-1966. Gesammelt und herausgegeben von Ephrem M. Filthaut, Keulen, [1966], p. 369; Vijftien jaar aanwinsten. Sedert de eerstesteenlegging tot de plechtige inwijding van de Bibliotheek, Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 1969, p. 82-83.