Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken

86. Hendrik Herp, Spiegel der volcomenheit

Hendrik Herp, Spieghel der volcomenheit; Traktaat over de H. Eucharistie; Cancellierboeck en kleinere stukken; Limburg (Maastricht), 1466 en ca. 1470.

Papier; 223 bll.; blad 215 × 145 mm; zestiende-eeuwse inktfoliëring met zwarte Romeinse cijfers van I tot C, later met potlood tot CXXXIX voortgezet; twee moderne potloodfoliëringen, de ene in de rechterboven-, de andere in de rechterbenedenhoek. Drie gedeelten. Eerste gedeelte (fol. 1-145): bladspiegel 143 × 92 mm, 31 rr. per kol., één hand (littera bastarda, Jan de Test van Emmerik, 1466), rode initiaal met zwart en rood penwerk, twee opengewerkte rode initialen, een rode initiaal, rode lombarden en paragraaftekens. Tweede gedeelte (fol. 146-175): bladspiegel 155 à 160 × 95 à 100 mm; aantal rr. per kol.: 25 à 30 rr. (fol. 146r^o-165v^o) en 40 à 42 (fol. 166r^o-170v^o); twee handen: de eerste hand (littera cursiva) schreef fol. 146r^o-166r^o, 8ste regel, de tweede (littera bastarda) fol. 166r^o, 9de regel-170v^o; rode initialen, lombarden, titels en paragraaftekens; eigennamen rood onderstreept. Derde gedeelte (fol. 176-223): bladspiegel ca. 150 × ca. 105 mm; 26 à 31 rr. per kol.; één hand (littera bastarda), met correcties door Jan de Test van Emmerik; rode lombarden, titels en paragraaftekens; Latijnse citaten en een aantal woorden rood onderstreept. Op fol. 137v^o door Jan de Test van Emmerik: Jnt iaer ons heren.M^o.CCCC^o. ende .lxvi. op die octaue van onser sueter vrouwen visitacie. Ghescreuen tot maestriecht int conuent der broederen der derder regulen sinte francisci. ouermids die hant broeder jans van Emmerick presbiter. Ende dit boec hoert toe den seluen voerseiden broederen; op fol. 1r^o, in een hand van ca. 1500 (litera bastarda): Dit is dat spiegel der gheystelijker volcomenheyt Ende dat boec vander biechten Ende vanden heyligen sacrament. toe hoerende den broederen vander derder orden sancti francisci der stat van maestriecht wonende in die witmekers straet; daarboven in een hand van ca. 1750: Biblioth. R.P. Beggard. Traiect. Oorspronkelijke bruin kalfsleren band op eiken borden; voor- en achterplat met vierdubbele filets versierd; rug vernieuwd; een koperen slot, waaraan de sluithaak ontbreekt.

Weert, Provinciaal Archief der Minderbroeders, 10.

Het eerste gedeelte van dit handschrift (fol. 1-145) bevat de Spieghel der volcomenheit van Hendrik Herp (ca. 1410-1477) en zeven kleinere stukken o.a. een excerpt uit Schwester Katrei van pseudo-Eckhart. Hendrik Herp was eerst rector van het fraterhuis Sint-Hiëronymus te Delft, daarna van het collatiehuis Sint-Pauwels te Gouda. In 1450 trad hij in de orde der minderbroeders. Her-

[p. 238]

haaldelijk was hij gardiaan van het minderbroedersklooster te Mechelen. Van 1470 tot 1473 was hij vicaris-provinciaal. De Spieghel der volcomenheit, zijn voornaamste werk, schreef hij tussen 1455 en 1460. Dit traktaat bestaat uit vier delen: het eerste deel (kap. 1-12) handelt over twaalf verstervingen, die noodzakelijk zijn om tot vereniging met God te komen; het tweede deel (kap. 13-26) over het werkende leven; het derde deel (fol. 27-58) over het schouwende leven en het vierde deel (kap. 59-65) over het ‘overweselic scouwende’ leven. De twee oudste handschriften, waarin de Spieghel der volcomenheit is overgeleverd, nl. hs. Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Letterk. 1129 en het hier besproken handschrift, dateren resp. van 1462 en 1466. Behalve in die twee handschriften is het werk nog volledig of gedeeltelijk in verschillende codices bewaard gebleven: volledig in de hss. olim Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Ms. germ. quart. 1088; Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 2136 en IV 37; Deventer, Athenaeumbibliotheek, 10 W 7; 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 128 G 18; Kopenhagen, Koninklijke Bibliotheek, Fabricius 96, 8^o; Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 5 L 7; Weert, Provinciaal Archief der Minderbroeders, 3; Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, 15228 en Würzburg, Universiteitsbibliotheek, M. ch. O. 32; gedeeltelijk in de hss. Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, I G 24 (kap. 1-12) en I G 40 (kap. 1-13); Amsterdam, Bibliotheek van de Theologische Hogeschool, Verzameling Warmond, 92 A 10 (kap. 1-26); Brussel, Stadsarchief, 2915 (kap. 1-12); Gent, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 1351 (kap. 60); 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, Bruikleen Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, XXX (kap. 1-12); Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Letterk. 222 (kap. 1-12, 59-65) en 340 (kap. 1-13, 47 en 48) en Rijsenburg, Groot Seminarie, 54 (kap. 1-37). Ripuarische afschriften bevinden zich in de hss. Keulen, Stadtarchiv, G.B. 4^o 120, G.B. 8^o 89 en G.B. 8^o 130. De Spieghel der volcomenheit werd herhaaldelijk uitgegeven: in 1501 bij de Weduwe Roelants van den Dorpe te Antwerpen (Nijhoff-Kronenberg, 1062) en in 1502 en 1512 bij H. Eckert van Homberg te Antwerpen (Nijhoff-Kronenberg, 1063 en 1064); verder, in een gemoderniseerde bewerking door Adriaan van Mechelen, omstreeks 1552 bij Jan Waen te Leuven. Onder de titel Directorium aureum contemplativorum werd hij door de kartuizer Petrus Blomevenna (1466-1536) in het Latijn vertaald. De

[p. 239]

Duitse vertalingen gaan niet terug op de Latijnse vertaling, maar op de oorspronkelijke Middelnederlandse tekst. Omstreeks 1475 verscheen een Duitse vertaling bij Peter Schoeffer te Mainz naar een handschrift uit het kartuizerklooster Salvatorberg bij Erfurt. Verder bestaan er nog twee Middelhoogduitse vertalingen: de eerste werd kort vóór 1469 door Georg Hass, biechtvader van het Sint-Catharinaklooster te Neurenberg, vervaardigd; de tweede kwam tot stand in Zwaben, waarschijnlijk op het einde van de 15de eeuw. Beide laatste vertalingen zijn in verschillende handschriften bewaard gebleven. De Franse, Italiaanse, Spaanse en Portugese vertalingen gaan op de Latijnse vertaling terug.

Het tweede gedeelte van het handschrift (fol. 146-175) bevat een traktaat over de H. Eucharistie dat ook in hs. 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 73 H 30 wordt aangetroffen en een vertaling van de Sermo de duodecim fructibus Sacramenti van Guyard van Laon, die eveneens in hs. 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 70 E 5 voorkomt. Het derde gedeelte (fol. 176-223) bevat het Cancellierboeck, een biechtboek, waarin een vertaling van De conscientia en De tribus dietis van Robert van Sorbon (1201-1274) is opgenomen. De naam Cancellierboeck is ontleend aan een vergelijking van Christus als kanselier bij het laatste oordeel met de kanselier van de Parijse universiteit. Behalve in dit handschrift bevindt zich het Cancellierboeck nog in de hss. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II 2027 en II 2252 en 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 73 H 16; een excerpt uit het Cancellierboeck (kap. 6-9) komt bovendien voor in hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 3026-30. Een andere vertaling van De tribus dietis komt voor onder de titel Dat boeck vanden drien mylen of Die drie dachvaerden in de hss. Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, I G 5 en 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 73 E 24 en 70 H 5.

Het hier besproken handschrift heeft toebehoord aan het begaardenklooster Sint-Bartholomeus in de Witmakersstraat te Maastricht. Het eerste gedeelte (fol. 1-145) is geschreven door Jan de Test van Emmerik († 1503), een priester uit het voornoemde klooster, die bovendien nog de volgende handschriften gedeeltelijk heeft geschreven: Brussel, Bibliotheca Bollandiana, 494; Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II 112; Cambridge, Mass., Library of Harvard University, Sumner 68; 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 73 H 12; Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 5 E 14; Vaalbeek, Bibliotheek der Franciskanen, A 21 en Weert,

[p. 240]

Provinciaal Archief der Minderbroeders, 9 en 12; bovendien schreef hij het oudste gedeelte van het obituarium van het klooster, thans in het Rijksarchief te Maastricht. Het Maastrichtse begaardenklooster werd op 1 september 1796 door de Fransen opgeheven. In het handschrift komen de namen van drie latere bezitters voor; op fol. 223v^o: Christophorus Hulsken; op de bovenste snede, met zwarte drukletters: van den Bosch, en op een schutblad: Caspart Claessens, Nieuw Straat. Wanneer het handschrift in zijn huidige bewaarplaats kwam, is onbekend.

L. Verschueren, Leven en werken van Hendrik Herp, Collectanea Franciscana Neerlandica, 2 (1931), p. 345-393; Hendrik Herp O.F.M., Spieghel der volcomenheit. Opnieuw uitgegeven door L. Verschueren, Antwerpen, 1931, 2 dln. (Text-uitgaven van Ons Geestelijk Erf, 1); A. Kessen, Het cancellierboeck, Leiden, 1932, p. 117-119; P. Verheyden, Boekbanden uit Maastricht, Het Boek, 22 (1934), p. 164; Middelnederlands geestelijk proza, verzameld door C.C. de Bruin en ingeleid door C.G.N. de Vooys, Zutphen, 1940, p. 90-91 en 335, nr. 37; S. Axters, Mystiek brevier. I. Het Nederlandsche mystieke proza, Antwerpen, 1944, p. 77-84, nr. 21 en p. 207-210, nr. 59; P.C. Boeren, De twaalf vruchten van de Eucharistie en het veertigste der Limburgse Sermoenen, Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 71 (1953), p. 260; [J. Deschamps], Tentoonstelling van Middelnederlandse handschriften uit beide Limburgen. Catalogus, Hasselt, Provinciale Bibliotheek, 1954, p. 39, nr. 52; G.I. Lieftinck, Middelnederlandse handschriften uit beide Limburgen. Vondsten en ontdekkingen. Het Lutgart-handschrift, Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 72 (1954), p. 188; E. Sloots, Middelnederlandse handschriften uit beide Limburgen, Bijdragen voor de Geschiedenis van de Provincie der Minderbroeders in de Nederlanden, 19 (1955), p. 50, nr. 52; W. Lampen, Franciscaanse handschriften in Nederland II, Bijdragen voor de Geschiedenis van de Provincie der Minderbroeders in de Nederlanden, 20 (1955), p. 220; J. Deschamps, De herkomst van het Leidse handschrift van de Sint-Servatiuslegende van Hendrik van Veldeke, Handelingen der Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis 12 (1958), p. 68, nr. 17; K. Ruh, Altniederländische Mystik in deutschsprachiger Überlieferung, Dr. L. Reypens-Album. Opstellen aangeboden aan Prof. Dr. L. Reypens s.j. ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag op 26 februari 1964, Antwerpen, 1964, p. 371-375; J. Orcidal, Les traductions du ‘Spieghel’ de Henri Herp en italien ‘portugais et espagnol, Dr. L. Reypens-Album. Opstellen aangeboden aan Prof. Dr. L. Reypens s.j. ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag op 26 februari 1964, Antwerpen, 1964, p. 257-268; K. Ruh, Franziskanisches Schriftum im deutschen Mittelalter, I. Texte, München, 1965, p. 248-264 (Münchener Texte und Untersuchungen zur deutschen Literatur des Mittelalters, 11); B. de Troyer, Bio-bibliographia franciscana Neerlandica saeculi XVI, II. Pars bibliographica, Nieuwkoop, 1970, p. 129-151.