Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken

74. Johannes Cassianus, Collatiën

Johannes Cassianus, Collationes patrum, coll. 16 en 18-24, Zuidnederlandse vertaling, Brabant (klooster Bethlehem te Herent bij Leuven), ca. 1450.

Perkament; 4 + 165 + 3 bll.; blad en bladspiegel resp. 218 × 150 mm en 150 à 155 × 92 à 95 mm; 2 kol., 30 à 33 rr. per kol. Moderne inktfoliëring. Eén hand (littera textualis). Rood-blauwe initialen, afwisselend rode en blauwe lombarden, rode opschriften. Op fol. 165r^ob, door de kopiist: Bidt voer den scriuere die dit boec ghescreuen heeft dat hem onse here een goet salich ynde gheue. amen.;

[p. 210]

daaronder, eveneens door de kopiist: Jnt iaer ons heren doen men screef Dusentich ende driehondert en twe ende tachtentich waren vulmaect dese Collatien vten herden swaren ghewapenden latine te dietschen op dertien auont omtrent noen om Lodewijcs thonijs van bruesele begherte van Janne cassiane monnec ende priestere van marsaeldien gheboren ende in latine van hem ghemaect (datum van vertaling); op de versozijde van het tweede perkamenten schutblad voorin, in een laat-vijftiende-eeuwse hand (littera cursiva): Dit boec hoert toe den gods huys van bethleem bi louen in brabant; daaronder, in een laat-vijftiende-eeuwse hand (littera bastarda): Liber iste pertinet monasterio in Bethleem prope louanium; op fol. 165r^o, onderaan, in een laat-vijftiende-eeuwse hand (littera cursiva): Liber iste pertinet monasterio de bethleem; op de versozijde van het eerste perkamenten schutblad achterin, bovenaan, in een laat-vijftiende-eeuwse hand (littera cursiva): Dit boeck hoert toe den cloester van Bethleem by loeuen. Negentiende-eeuwse bruin segrijnen band op kartonnen borden; op de voor- en de achterzijde resp. het met dubbele filets versierde voor- en achterplat van de oorspronkelijke vijftiende-eeuwse bruin kalfsleren band. Op fol. 1r^o en 165r^o rode stempel van de Bibliothèque Nationale te Parijs.

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 2341.

Johannes Cassianus (ca. 360-430/435), afkomstig uit Scythia minor (Dobroedsja), bracht vele jaren door in een klooster te Bethlehem en onder monniken in Egypte. Hij werd te Constantinopel tot diaken en te Rome tot priester gewijd. In 415 stichtte hij te Massilia (Marseille) een klooster voor mannen en voor vrouwen. In 426-428 schreef hij zijn beroemde Collationes patrum, die op het kloosterleven in het westen een diepgaande invloed hebben uitgeoefend. Het werk bestaat uit 24 gesprekken, die Cassianus en zijn vriend Germanus met 15 Egyptische woestijnvaders over het geestelijk leven van de monniken hebben gevoerd. Die gesprekken, die hebben plaatsgehad, toen Cassianus onder de Egyptische monniken verbleef, werden slechts later door hem neergeschreven. Er bestaan twee Middelnederlandse vertalingen van de Collationes patrum: de eerste vertaling kwam in de Zuidelijke, de tweede in de Noordelijke Nederlanden tot stand. De eerste vertaling werd gemaakt op verzoek van Lodewijc Thonijs, een aanzienlijk Brussels burger, door de ‘Bijbelvertaler van 1360’, waarschijnlijk een monnik uit de abdij van Affligem, en daags vóór Driekoningen, dus op 5 januari, 1382 voltooid; de vertaler liet evenwel de 13de en de 17de collatie, die hij voor ‘sempel menschen’ te moeilijk achtte, onvertaald. De eerste vertaling is weinig verspreid geweest en slechts gedeeltelijk bewaard gebleven. Het hier besproken handschrift bevat de collaties 14-16 en 18-24 en hs. Gent, Minderbroedersklooster, U a 40 de collaties 16 en 18-24. Gelukkig is in het hier behandelde handschrift het kolofon van de vertaler bewaard

[p. 211]

gebleven, waarin de naam van de opdrachtgever en de datum, waarop de vertaling is voltooid, zijn vermeld. Vermeldenswaard is dat hs. Gent, Minderbroedersklooster, U a 40 eveneens de collaties 1-15 en 17 bevat, maar dan in de tweede Middelnederlandse vertaling.

Het hier besproken handschrift heeft toebehoord aan het klooster Bethlehem te Herent bij Leuven, een priorij van reguliere kanunniken van de H. Augustinus, aangesloten bij het Kapittel te Windesheim. Het werd omstreeks 1450, waarschijnlijk in het bovengenoemde klooster, geschreven. Na de opheffing van het klooster Bethlehem in 1784 kwam het handschrift, samen met andere handschriften uit de afgeschafte kloosters, in de lokalen van het Comité de la caisse de religion te Brussel terecht, waar het in 1794 door de Franse commissarissen in beslag werd genomen. Het berustte tot 1815 in de Bibliothèque Nationale te Parijs, in welk jaar het door de Fransen aan België werd teruggegeven en in de Bourgondische Bibliotheek, thans Koninklijke Bibliotheek, te Brussel geplaatst.

J. Van den Gheyn, Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque Royale de Belgique, III, Brussel, 1903, p. 265, nr. 2045; Middelnederlands geestelijk proza, verzameld door C.C. de Bruin en ingeleid door C.G.N. de Vooys, Zutphen, 1940, p. 263-264, nr. 106 en p. 346, nr. 106; C.C. de Bruin, Bespiegelingen over de ‘Bijbelvertaler van 1360’. Zijn milieu, werk en persoon, Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis, Nieuwe Serie, 48 (1967), p. 54.