Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken

75. Johannes Cassianus, Collatiën

Johannes Cassianus, Collationes patrum, coll. 9-17, Noordnederlandse vertaling, Holland of Utrecht, 1419.

Perkament; 106 bll.; blad en bladspiegel resp. 213 × 151 mm en 141 à 150 × 94 à 96 mm; 2 kol., 27 of 28 rr. per kol. Oude foliëring met rode Romeinse cijfers, moderne potloodfoliëring. Eén hand (littera textualis). Rood-blauwe initialen met rood en paars penwerk, opengewerkte blauwe initiaal met rood penwerk, afwisselend rode en blauwe lombarden, rode titels en paragraaftekens, hoofdstukken van de collaties met rode Romeinse cijfers genummerd. Op fol. 105v^ob, door de kopiist: Gheeindet Jnt iaer ons heren .M.CCCC. ende XIX. Op sinte pauwels conuersien auents Bidt voer broeder vrederic den scriuer. Aue Maria. Oorspronkelijke lichtbruin kalfsleren band op afgeschuinde eiken borden, voor- en achterplat met dubbele filets en losse stempeltjes versierd; twee koperen sloten; rug met wit juchtleder overplakt.

Kopenhagen, Koninklijke Bibliotheek, Thott 524, 4^o.

[p. 212]

De Noordnederlandse vertaling van de Collationes patrum bestond reeds in 1419, daar het hier besproken handschrift in dat jaar is geschreven. Waarschijnlijk is deze vertaling in het begin van de 15de eeuw tot stand gekomen en behoorde de vertaler tot de kring van de Moderne Devoten, bij wie de Collationes patrum zeer in trek waren. Zoals uit de bewaarde handschriften blijkt, was deze vertaling in de tweede helft van de 15de eeuw, zowel in de Zuidelijke als in de Noordelijke Nederlanden, zeer verspreid. Behalve in het hier besproken handschrift is deze vertaling nog in de volgende handschriften, meestal gedeeltelijk, bewaard gebleven: Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, I G 3 (coll. 1-12) en V J 1 (coll. 1-9, 11, 12, 14-16, 18, 21-24); Berlijn, Staatsbibliothek der Stiftung Preussischer Kulturbesitz, Ms. quart. 1109 (coll. 1-12); Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 2844 (coll. 14-24), 4448 (coll. 9-16), II 1278 (coll. 1-24), II 6627 (coll. 18-20) en IV 5 (coll. 14-24); Gent, Minderbroedersklooster, U a 40 (coll. 1-15 en 17; de overige collaties in de eerste vertaling); 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 73 H 4 (coll. 1-12), 75 G 5 (coll. 1-10) en 75 G 6 (coll. 1-12); Haarlem, Bisschoppelijk Museum, S.J. 93 (coll. 1-8); Hamburg, Staats- und Universitätsbibliothek, Theol. 1549 in 4^o (nunc Berlijn, Deutsche Staatsbibliothek) (coll. 13-24); Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Letterk. 334 (coll. 9-24), Letterk. 335 (coll. 1-5), Letterk. 2064 (coll. 1-24) en B.P.L. 85 B (coll. 1-13); München, Bayerische Staatsbibliothek, God. germ. 167 (coll. 9-16) en 5916 (coll. 18-24); Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 5 F 19 (coll. 1-15) en 5 E 17 (coll. 1-12); Weert, Provinciaal Archief van de Minderbroeders, 11 (coll. 1-12) en 12 (coll. 13-24) en Wittem, Redemptoristenklooster, 5 (coll. 6-16). Deze vertaling werd in 1506 door Michiel Hillen van Hoochstraten te Antwerpen gedrukt (Nijhoff-Kronenberg, 526); een deel van de oplage van deze druk werd in 1520 met een nieuw titelblad door W. Vorsterman te Antwerpen opnieuw in de handel gebracht (Nijhoff-Kronenberg, 527). Ook buiten het Nederlandse taalgebied was deze vertaling verspreid: Ripuarische afschriften zijn in de hss. Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek, 466 (coll. 1-24) en 989 (coll. 1-12); Trier, Stadtbibliothek, 807 (1337) (coll. 1-24) en Middelnederduitse afschriften in de hss. Berlijn, Staatsbibliothek der Stiftung Preussischer Kulturbesitz, Ms. germ. quart. 1120 (coll. 1-8); olim Hamburg, Staats- und Universitätsbibliothek, Theol. 1055 (coll. 1-24) en olim Lübeck, Stadtbibliothek,

[p. 213]

Ms. theol. germ. 15 (coll. 9-16) en 16 (coll. 17-24) bewaard gebleven. Het hier besproken handschrift is voltooid daags vóór het feest van de bekering van de H. Paulus, dus op 24 januari, 1419. Het is geschreven door Broeder Vrederic, een kopiist, die ons verder onbekend is. Daar het slechts de collaties 9-17 bevat, moet het hebben deel uitgemaakt van een stel van drie handschriften, waarvan de twee andere de collaties 1-8 en 18-24 hebben bevat en waarschijnlijk eveneens door Broeder Vrederic werden geschreven. Het handschrift heeft toebehoord aan G. Schrödter, Hamburger van geboorte, predikant van het Deense gezantschap in Spanje en Frankrijk en later predikant in Glückstadt, wiens bibliotheek in 1724 in Altona werd geveild; aan M. Richey (1678-1761), een Hamburgs dichter en geleerde, wiens handschriften in 1763 te Hamburg onder de hamer kwamen en aan graaf O. Thott (1700-1785), de bekende Deense staatsman en bibliofiel, die zijn handschriften en oude drukken aan de Koninklijke Bibliotheek te Kopenhagen vermaakte.

Cat.-G. Schrödter, Altona, 1724, p. 822, nr. 21; Cat.-M. Richey, III, Hamburg, 1763, p. 414, nr. 54; Cat.-O. Thott, VII, Kopenhagen, 1795, p. 407, nr. 524; Jan de Weert's Nieuwe Doctrinael of Spieghel van Sonden, uitgegeven door J.H. Jacobs, 's-Gravenhage, 1915, p. 51-54.