Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken

[p. 207]

73. Brieven over de H. Hieronymus; Ephraem de Syriër, Preken

Pseudo-Eusebius, Epistola de morte Hieronymi, Middelnederlandse vertaling; Pseudo-Augustinus, Epistola de magnificentiis beati Hieronymi, Middelnederlandse vertaling; Pseudo-Cyrillus, Epistola de miraculis Hieronymi, Middelnederlandse vertaling; Ephrem de Syriër, Sermones (20), Middelnederlandse vertaling, Limburg (Maastricht), ca. 1470.

Papier en perkament, 271 bll.; blad 206 × 142 mm; moderne potloodfoliëring. Twee gedeelten. Eerste gedeelte (fol. 1-117): bladspiegel 147 à 153 × 90 à 100 mm; één kol., 20 à 31 rr. per kol.; één hand (Servaes-kopiist, littera cursiva formata) met correcties door Jan de Test van Emmerik (littera bastarda); een opengewerkte zwart-rode initiaal met rood en zwart penwerk; een opengewerkte rode initiaal met zwart penwerk; een opengewerkte rode initiaal met rood en zwart penwerk; rode lombarden, titels en paragraaftekens. Tweede gedeelte (fol. 118-271): bladspiegel 145 × 82 mm; één kol., 34 rr. per kol.; twee handen (littera bastarda): de eerste hand (Jan de Test van Emmerik) schreef fol. 118r^o-253v^o, de tweede hand fol. 253v^o-271v^o; opengewerkte rode en blauwe initialen; rode lombarden en titels. Op fol. 1r^o, in de bovenste marge: Biblioth. R. PP. Beggard. Traiect. (tweede helft van de 18de eeuw). Oorspronkelijke bruin kalfsleren band op eiken borden; voor- en achterplat versierd met filets en losse stempels; rug vernieuwd; twee koperen sloten, waaraan de sluithaken ontbreken.

Brussel, Bibliotheca Bollandiana, 494.

Het eerste gedeelte van dit handschrift (fol. 1r^o-115v^a) bevat de Middelnederlandse vertaling van de Epistola de morte Hieronymi, de Epistola de magnificentiis beati Hieronymi en de Epistola de miraculis Hieronymi, drie brieven over de dood, de grootheid en de mirakelen van de H. Hieronymus. Deze brieven ontstonden in de 14de eeuw, waarschijnlijk in de Noorditaliaanse heremietenkringen, die de verering van hun patroon wilden bevorderen. Zij zijn gedeeltelijk aan de geschriften van de kerkvaders ontleend en met een aantal wonderverhalen opgeluisterd. Om de inhoud ervan geloofwaardiger te maken werden zij resp. aan de HH. Eusebius, Augustinus en Cyrillus, tijdgenoten van de H. Augustinus, toegeschreven. In het begin van de 15de eeuw werden die brieven in het Middelnederlands vertaald. Die vertaling is, behalve in het hier besproken handschrift, in de volgende handschriften bewaard gebleven: Berlijn, Staatsbibliothek der Stiftung Preussischer Kulturbesitz, Ms. germ. quart. 1006; Bonn, Universiteitsbibliotheek, 723 (315 is in de Tweede Wereldoorlog verloren gegaan); Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 2810-13, II 147 en II 3462; Deventer, Athenaeumbibliotheek, 10 V 1; Gent, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 904; 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 71 G 56,

[p. 208]

73 H 7 en 75 E 18; 's-Hertogenbosch, Centraal Archief der Capucijnen, A.C.H. 259; Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Letterk. 277 en 351 en B.P.L. 2260 en 2383; Londen, British Museum, Egert. 676; Nijmegen, Stadsarchief, 8; Venray, Klooster Jerusalem en Wittem, Redemporistenklooster, 1; bovendien bevat hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 8027 de eerste en de tweede en hs. Deventer, Athenaeumbibliotheek, 101 F 7 de tweede brief en bevinden er zich excerpten in de hss. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 2559-62 en Rotterdam, Gemeentebibliotheek, 96 E 8. In 1490 werd de vertaling door Peregrinus Barmentlo te Hasselt (O.) gedrukt (Campbell, 927). Dat zij ook buiten het Nederlandse taalgebied was verspreid, blijkt uit de hss. Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek, 941 en 984 en Keulen, Historisches Archiv, G.B. fol. 88, die een Ripuarisch afschrift bevatten, en uit de hss. olim Lübeck, Stadtbibliothek, Ms. theol. germ. 11 en Oldenburg, Landesbibliothek, NR 75, waarin een Middelnederduitse bewerking voorkomt. Het tweede gedeelte van het hier besproken handschrift (fol. 118r^o-271v^o) bevat een Middelnederlandse vertaling van een Latijnse bewerking van 20 preken van de Syrische kerkvader Ephrem. Deze vertaling hebben we in geen ander handschrift aangetroffen. Wel bevindt er zich in hs. Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, B.P.L. 2692 een andere vertaling van de Sermo asceticus dan die welke in het hier besproken Brusselse handschrift voorkomt.

Het onderhavige handschrift is door drie kopiisten uit het begaar-denklooster Sint-Bartholomeus in de Witmakersstraat te Maastricht geschreven: het eerste gedeelte door de Servaes-kopiist, zo genoemd, omdat hij de Sint-Servatiuslegende van Hendrik van Veldeke in hs. Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, B.P.L. 1215 heeft geschreven; het tweede gedeelte grotendeels door Jan de Test van Emmerik († 1503). Van beide kopiisten zijn nog andere handschriften bewaard, die zij geheel of gedeeltelijk hebben vervaardigd. De Servaes-kopiist schreef nog geheel de hss. 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 73 H 17, 133 D 29 en 133 E 5; Maastricht, Stadsbibliotheek, 479 en Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 5 E 20 en gedeeltelijk de hss. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II 112; 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 73 H 12 en Weert, Provinciaal Archief der Minderbroeders, 9 en 11. Jan de Test van Emmerik vervaardigde nog gedeeltelijk de hss. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II 112; Cambridge, Mass.,

[p. 209]

Library of Harvard University, Sumner 68; 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 73 H 12; Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 5 E 14; Vaalbeek, Bibliotheek der Franciskanen, A 21 en Weert, Provinciaal Archief der Minderbroeders, 10 en 12; bovendien vervaardigde hij het oudste gedeelte van het obitarium van zijn klooster dat thans in het Rijksarchief te Maastricht berust. Het hier besproken handschrift bleef in het begaardenklooster te Maastricht, totdat dit klooster op 1 september 1796 door de Fransen is opgeheven. Het is niet meer uit te maken, of het handschrift zich onder de manuscripten bevond, die door de kloosterlingen vóór hun vertrek in veiligheid zijn gebracht dan wel onder die welke door de Fransen in beslag zijn genomen. H.A. Defresne (1790-1854), kapelaan van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Maastricht, verwierf het handschrift op 29 december 1841. Nog geen twee jaar later werd het door hem aan de bollandisten te Brussel geschonken of verkocht, want op 10 juli 1843 werd het in de Bibliotheca Bollandiana opgenomen. Het bevond zich dus niet onder de handschriften en boeken van H.A. Defresne, die in 1854 te Maastricht zijn geveild.

P. Verheyden, Boekbanden uit Maastricht, Het Boek, 22 (1934), p. 158; J. Deschamps, De Middelnederduitse vertaling van de Hiëronymusbrieven uit het Middelnederlands overgeschreven, Leuvense Bijdragen, Bijblad, 43 (1953), p. 96; [J. Deschamps], Tentoonstelling van Middelnederlandse handschriften uit beide Limburgen. Catalogus, Hasselt, Provinciale Bibliotheek, 17 juli-25 augustus 1954, p. 38-39, nr. 51; E. Sloots, Middelnederlandse handschriften uit beide Limburgen, Bijdragen voor de Geschiedenis van de Provincie der Minderbroeders in de Nederlanden, 19 (1955), p. 50, nr. 51; L. Stijns, L'exposition des manuscrits limbourgeois à Hasselt, Scriptorium, 9 (1955), p. 125; J. Deschamps, De herkomst van het Leidse handschrift van de Sint-Servatiuslegende van Hendrik van Veldeke, Handelingen der Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, 12 (1958), p. 63-64, nr. 1; [H. Wouters], Catalogus van de tentoonstelling ‘Van pen tot pers.’ Middeleeuwse handschriften en oude drukken uit Maastricht, Maastricht, Bonnefantenmuseum, 5 oktober-20 oktober 1962, p. 20, nr. 46.