Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken

47. Openbaring van Johannes

De Openbaring van Johannes, West-Vlaanderen, ca. 1400; Model Van Een Aflaatbrief, Limburg, ca. 1450.

Perkament; 3 + 25 + 2 bll. Zestiende- of zeventiende-eeuwse foliëring met zwarte inkt in de rechterbenedenhoek van elke rectozijde; moderne foliëring met zwarte inkt. Twee gedeelten. Eerste gedeelte (fol. 1-23): telkens op de rectozijde een grote miniatuur en op de versozijde een hoofdstuk uit de Openbaring; blad 341 à 343 × 248 mm, bladspiegel (afschrijving op de versozijde gemeten) ca. 235 × ca. 175 mm; twee handen (littera textualis): de eerste hand schreef fol. 1-23 (telkens dus slechts de versozijde), de tweede fol. 18v^o; een veelkleurige gehistorieerde initiaal met veelkleurig staaf- en bladwerk; gedecoreerde veelkleurige initialen met veelkleurig bladwerk; 23 grote miniaturen (277 × 185 mm). Tweede gedeelte (fol. 24-25): een dubbel blad, op een papieren strook ingeplakt; blad 331 à 335 × 186 mm; één hand (littera textualis); een opengewerkte blauwe initiaal; afwisse-

[p. 148]

lend rode en blauwe lombarden. Rood marokijnen band uit de jaren 1830-1848 blijkens het zich op de rug bevindende monogram van Lodewijk Filips, koning van Frankrijk, die in die jaren regeerde; voor- en achterplat met gouden filets afgebiesd; rug met verguldwerk versierd.

Pl. 46

Parijs, Bibliothèque Nationale, néerl. 3.

De visioenen in de Openbaring of Apocalyps van Johannes hebben tal van miniaturisten geïnspireerd. Vele miniaturen, die in verluchte Apocalyps-handschriften voorkomen, behoren tot de meesterwerken van de middeleeuwse miniatuurkunst. In dergelijke handschriften is de bijbeltekst telkens naast de miniatuur geplaatst. Het hier besproken Parijse handschrift is een voortreffelijk voorbeeld van een geïllustreerde Apocalyps. De folio's 1-23 hebben aan de voorzijde een miniatuur, aan de keerzijde een hoofdstuk uit de Openbaring. Als een hoofdstuk niet lang genoeg was om een bladzijde te vullen, heeft de kopiist als bladvulling korte teksten gebruikt o.a. het begin van het Evangelie van Johannes (fol. 4v^o), het onzevader (fol. 5v^o), het Credo (fol. 8v^o) en een Bevelinghe (fol. 15v^o), die ook in de hss. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 15.589-623 en 19.588 en 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, Bruikleen Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, XXXVI wordt aangetroffen. De miniaturen zijn van twee meesters afkomstig; de eerste meester overtreft de tweede in bekwaamheid.

Op paleografische gronden dateerde W. de Vreese het hier besproken handschrift omstreeks 1280, later echter begin van de 14de eeuw en niet na 1340; W. Vogelsang en M. Hontoy dateerden het op grond van de klederdracht van de in de miniaturen afgebeelde personages omstreeks 1400. Daar er geen groot tijdsverschil tussen de werkzaamheid van de kopiist en de miniaturisten kan geweest zijn, moet het handschrift van omstreeks 1400 dateren. De vertaling van de Apocalyps, die in het hier besproken manuskript voorkomt, bevindt zich ook in hs. Leningrad, Academie van Wetenschappen, XX.I.LXII, dat omstreeks 1320 is tot stand gekomen. Blijkens de taal van het Leningradse en het Parijse handschrift moet die vertaling in de 13de eeuw in West-Vlaanderen zijn vervaardig. Achterin bijgebonden (fol. 24r^o-25v^o) is een aflaatbrief in een Limburgs getinte taal, geschreven omstreeks 1450, waarin aan de zusters van een niet genoemd klooster door een bisschop, voor wiens naam ruimte is opengelaten, veertig

[p. 149]

dagen aflaat voor allerhande kleine werkzaamheden wordt toegekend. Blijkbaar was hij als een model bedoeld, waarvan de bisschop zich kon bedienen, als hij aflaten wilde uitvaardigen.

O. Behaghel, Zwei deutsche Übersetzungen der Offenbarung Johannis, Zeitschrift für deutsches Alterthum und deutsche Literatur, 22 (1878), p. 97-128; G. Huet, Catalogue des manuscrits néerlandais de la Bibliothèque nationale, Parijs, 1886, p. 10, nr. 3; W. Vogelsang, Holländische Miniaturen des späteren Mittelalters, Straatsburg, 1899, p. 31-36 (Studien zur deutschen Kunstgeschichte, 18); H. van Druten, Geschiedenis der Nederlandsche Bijbelvertaling, Leiden, 1895-1905, p. 178); J. Verdam, Ene bevelinghe, Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde, 16 (1897), p. 309-313; J. Verdam, Een Nederlandsche aflaatbrief uit de 14de eeuw, Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, Nieuwe serie, 1 (1902), p. 115-122; Fragmenten uit Middelnederlandse bijbelvertalingen, uitgegeven door C.H. Ebbinge Wubben, Groningen-Den Haag, 1919, p. 24-32 (Documenten en kleine teksten ten gebruike bij de studie van vaderlandsche geschiedenis, taal- en letterkunde, 3); F. Lyna, De Vlaamsche miniatuur van 1200 tot 1530, Amsterdam, 1933, p. 69-70; W. de Vreese, Paradox over den grooten nood der Nederlandsche philologie, Handelingen en Levensberichten van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden 1932-1933, Leiden, 1933, p. 32; C.C. de Bruin, Middelnederlandse vertalingen van het Nieuwe Testament, Groningen-Batavia, 1935, p. 288-304; C.C. de Bruin, De statenbijbel en zijn voorgangers, Leiden, 1937, p. 36-37; M. Hontoy, Les miniatures de l'Apocalypse flamand de Paris (Bibl. nat. fonds néerl. n^o 3), Scriptorium, 1 (1946-1947), p. 289-309; Flemish Art 1300-1700. Winter Exhibition 1953-54, Londen, 1953, p. 151, nr. 562.