Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken

38. Spieghel der menscheliker behoudenisse

De Spieghel der menscheliker behoudenisse, bewerkt naar het Speculum humanae salvationis, West-Vlaanderen, ca. 1410.

Perkament; oorspronkelijk 122, thans nog 97 bll., bovendien voorin nog 5 moderne papieren bll. met een lijst van de in het handschrift voorkomende tekeningen; blad 266 × 193 mm; 2 kol., 44 rr. per kol. Moderne potloodfoliëring, de 5 papieren bll. meetellend. Eén hand (litera cursiva formata). Oorspronkelijk 196, thans nog 155 genummerde en gekleurde pentekeningen, echter van nr. 100 af erg beschadigd; initialen en lombarden met penwerk; beginletters van de verzen in een aparte kolom; paragraaftekens. Moderne kartonnen band met zwart segrijnen rug en hoeken. Op de binnenzijde van het voorbord het ex-libris van G. Kloss.

Pl. 36

Londen, British Museum, Add. 11.575.

Het Speculum humanae salvationis is een catechetisch werk in 42 hoofdstukken van 100 verzen of 50 rijmparen, dus van 4300 regels, waarin het leven van Christus en de H. Maagd wordt verteld en waarin elk onderwerp, te beginnen met het derde hoofdstuk, door drie voorafbeeldingen uit het Oude Testament of uit de profane geschiedenis wordt toegelicht. Na het eigenlijke Speculum volgen in de meeste handschriften nog drie beschouwingen, elk 208 verzen lang: De septem stationibus passionis Christi, De septem tristitiis beatae virginis Mariae en De septem gaudiis beatae virginis Mariae. In de geïllustreerde codices worden de 42 hoofdstukken met vier, de drie beschouwingen met acht tekeningen verlucht. Het Speculum werd in 1324 door een Zuidduitse dominikaan geschreven. Als bronnen gebruikte hij de Historia scholastica van Petrus

[p. 121]

Comestor, de Legenda aurea van Jacobus de Voragine, de Libri novem factorum dictorumque memorabilium van Valerius Maximus, de Vitae fratrum, de Summa theologica van Thomas van Aquino en het Compendium theologicae veritatis van Hugo Ripelin van Straatsburg. In de 14de en de 15de eeuw was het Speculum een van de meest gelezen boeken. Van het Latijnse origineel zijn niet minder dan 205 handschriften bewaard. Het werk werd in het Duits, het Engels, het Frans, het Nederlands en het Tsjechisch vertaald.

Van het Speculum bestaan er twee Middelnederlandse vertalingen, de ene in verzen, de andere in proza. De berijmde vertaling is alleen in het hier besproken Londense handschrift bewaard gebleven. Zij is in West-Vlaanderen tot stand gekomen, waarschijnlijk in de tweede helft van de 14de eeuw, en telde ca. 17.700 verzen. Daarvan zijn er slechts 14.431 tot ons gekomen, daar er in het handschrift 25 bladen ontbreken. De prozavertaling is bewaard in twee prototypografische drukken (Campbell, 1571 en 1572), in een druk van 1483 door Johan Veldener te Culemborg (Campbell, 1573), alsook in hs. Haarlem, Stadsbibliotheek, Depot Frans Hals Museum, II 17, geschreven in 1468.

Het hier besproken handschrift heeft toebehoord aan G. Kloss (1787-1854), een Frankfurtse geneesheer, geschiedschrijver en verzamelaar, wiens bibliotheek in 1835 te Londen is geveild. In 1840 werd het door het British Museum te Londen aangekocht.

Cat.-G. Kloss, Londen, 1835, p. 341, nr. 4658; List of Additions to the Manuscripts in the British Museum in the Years MDCCCXXXVI-MDCCCXL. Printed by Order of the Trustees, Londen. 1843, jaar 1840, p. 5, nr. 11.575; H. Brugmans, Verslag van een onderzoek in Engeland naar archivalia, belangrijk voor de geschiedenis van Nederland, in 1892 op last van de regering ingesteld, 's-Gravenhage, 1895, p. 413; K. de Flou en E. Gailliard, Beschrijving van Middelnederlandsche en andere handschriften die in Engeland bewaard worden, Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde, 1896, p. 273-294, nr. 50, en 1897, p. 439-463, nr. 14; R. Priebsch, Deutsche Handschriften in England, II, Erlangen, 1896, p. 114, nr. 132; De spieghel der menschliker behoudenisse. De Middelnederlandse vertaling van het Speculum humanae salvationis. Naar het handschrift uitgegeven, ingeleid en toegelicht door L.M. Fr. Daniëls, Tielt, 1949 (Studiën en Tekstuitgaven van Ons Geestelijk Erf, 9); L.C. Michels, Kanttekeningen bij de Spieghel der menscheliker behoudenesse, Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, 1950, p. 171-208, herdrukt in L.C. Michels, Filologische Opstellen, I. Stoffen uit de middeleeuwen, Zwolle, 1957, p. 58-97 (Zwolse Reeks van Taal- en Letterkundige Studies, 2).