Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken

27. Jacob van Maerlant, Spiegel Historiael

Jacob van Maerlant, Spiegel Historiael, Eerste Partie, Derde Partie en Vierde Partie, boek I-III, kap. 24, bewerkt naar Vincentius van Beauvais, Speculum historiale, West-Vlaanderen, ca. 1350.

Perkament; 3 + 258 + 2 bll.; blad en bladspiegel resp. 320 × 233 mm en 253 × ca. 175 mm; 3 kol., 60 rr. per kol. Moderne inktfoliëring. Eén hand (littera textualis). Negentien gehistorieerde initialen met randwerk, 49 miniaturen, 2 opengewerkte rood-blauwe initialen met rood en blauw penwerk; afwisselend rode lombarden met blauw en blauwe lombarden met rood penwerk; rode titels; afwisselend rode en blauwe paragraaftekens; beginletters van de kolommen groot geschreven en met penwerk, soms met grotesken, versierd; beginletters van de verzen in een aparte kolom, maar niet doorstreept. Bruin juchtleren band; voor- en achterplat met filets en losse stempels versierd.

Pl. 29

's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, Bruikleen Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, XX.

Omstreeks 1283 begon Jacob van Maerlant het Speculum historiale van Vincentius van Beauvais, een reuzenwerk in 32 boeken, waarin de geschiedenis van de schepping tot 1250 wordt behandeld, in Dietse verzen te bewerken. Hij verdeelde de stof over vier partieën, die resp. 8, 7, 8 en 8 boeken bevatten. Zelf bewerkte hij de Eerste Partie (ca. 33.000 verzen), de Derde Partie (ca. 40.000 verzen) en de Vierde Partie tot en met kap. 34 van het derde boek (ca. 18.000 verzen). Uit het Speculum historiale liet hij ongeveer de helft weg, maar voegde er nagenoeg 10.000 verzen uit andere bronnen aan toe. Het onvoltooide werk werd door twee jongere tijdgenoten voortgezet: Philip Utenbroeke en Lodewijk van Velthem. Omstreeks 1300 bewerkte Philip Utenbroeke de Tweede Partie (ca. 40.000 verzen) en in 1315 voltooide Lodewijk van Velthem de onafgewerkt gebleven Vierde Partie, waarin hij de geschiedenis niet tot 1250, maar tot 1256 verhaalde (ca. 26.000 verzen). Aan de nu voltooide vier partieën, die door Jacob van Maerlant waren ontworpen, voegde Lodewijk van Velthem nog een Vijfde Partie toe (ca. 30.000 verzen), waarin hij de geschiedenis van 1256 tot 1316 behandelde.

Dit handschrift is het enige dat de Spiegel Historiael, voor zover

[p. 94]

hij door Jacob van Maerlant is bewerkt, volledig bevat. De Eerste Partie is eveneens in de hss. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II 1171 en Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, B.P.L. 1291 bewaard gebleven. Fragmenten van de door Jacob van Maerlant bewerkte gedeelten van de Spiegel Historiael komen o.a. voor in de hss. Brugge, Rijksarchief, Découvertes 351^a en 356; Brugge, Stadsarchief, fragment 1-6; Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 19.578, 19.582 en IV 217; Damme, Maerlant-Museum; Deventer, Atheneumbibliotheek, 11 D 2; Gent, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 1640 en 2541, fragment 1-6; Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Letterk. 176, 1020, 1197, 2 en 1527, 1-5 en 17-18 en B.P.L 911, 1291 en 2552, 33; Keulen, Stadtarchiv, G.B. Kasten A, nr. 47; Oxford, Bodleian Library, Cod. Rawl., D 913, 98; Rotterdam, Gemeentebibliotheek, 96 B 6: 2 en Stockholm, Koninklijke Bibliotheek, Vu 85. Verder komen er nog excerpten uit de door Jacob van Maerlant bewerkte gedeelten voor in de eerste drie boeken van de Brabantsche yeesten van Jan van Boendale (bewaard in de hss. Antwerpen, Stadsbibliotheek, B 15.828; Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 17.012-13 en 19.607 en Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Letterk. 1019), alsook in de hss. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 15.589-623; Gent, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 1374; Groningen, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 405 en Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, 13.708.

Het hier besproken handschrift is in 1782 door J.A. Clignett (1756-1827) te Gent op een anonieme veiling gekocht. Na diens dood kwam het, samen met andere handschriften, die hem hadden toebehoord, in de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen te Amsterdam. In 1937 werd het, samen met de aan de voornoemde academie toebehorende handschriften, incunabelen en postincunabelen, aan de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage in bruikleen gegeven.

Catalogue van eene schoone verzaemelinge Latynsche, Fransche, dog meest Vlaemsche boeken, bestaende in godsgeleerde, regtsgeleerde, philosophische, natuerkundige, medicynsche, poëtische, historische en mengel-werken, naergelaeten door verscheyde overledene, Gent, 1782, p. 28, nr. 267; Spiegel Historiael of Rijmkronijk van Jacob van Maerlant. Met aanteekeningen door J.A. Clignett en J. Steenwinkel, Leiden, 1784-1785, 2 dln.; Spiegel Historiael of Rijmkronijk van Jacob van Maerlant. Derde deel, met aanteekeningen van J. Steenwinkel, Amsterdam, 1812; Spiegel Historiael of Rijmkronijk van Jacob van Maerlant. Vierde deel, [uitgegeven door J.H. Halbertsma], Amsterdam, 1849; Jacob van Maerlant's Spiegel Histo-

[p. 95]

riael, met de fragmenten der later toegevoegde gedeelten, bewerkt door Philip Utenbroeke en Lodewijc van Velthem. Uitgegeven door M. de Vries en E. Verwijs, Leiden, 1863, 3 dln.; D.J.H. ter Horst, Catalogus van de handschriften der Koninklijke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen, in bruikleen in de Koninklijke Bibliotheek, 's-Gravenhage, 1938, p. 14, nr. XX; R. Lejeune en J. Stiennon, La légende de Roland dans l'art du moyen âge, I, Brussel, 1966, p. 320-323, 372-375, afb. LV.