Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken

[p. t.o. 17]

Pl. A. - Belegering van Jerusalem. - Groningen, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 405, fol. 163r^o (Cat. 26).

[p. 17]

Poëzie

[p. 19]

1. Karel ende Elegast

a. Karel ende Elegast, fragment, Zuidoost-Limburg, ca. 1375.

Perkament; dubbel blad, tweede kolom van het tweede blad grotendeels weggesneden; volledig blad 222 à 223 × 166 à 168 mm, onvolledig blad 221 à 222 × 95 mm; bladspiegel van het volledige blad 195 × ca. 135 mm; 2 kol., 40 rr. per kol. Eén hand (littera textualis). Rode lombarden; beginletters van de verzen in een aparte kolom en doorlopend rood doorstreept.

s-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 131 D 5.

b. Karel ende Elegast, fragment, Zuidoost-Limburg, ca. 1390.

Perkament; dubbel blad, bovenste, linker- en rechtermarge met tekstverlies weggesneden; blad oorspronkelijk ca. 205 × ca. 120 mm, thans nog ca. 175 × ca. 75 mm; bladspiegel oorspronkelijk ca. 150 × ca. 70 mm; 1 kol., oorspronkelijk 32 rr. op fol. 1r^o en 34 rr. op fol. 1v^o-2v^o, thans op fol. 1v^o-2v^o de eerste regel geheel en de tweede half weggesneden. Eén hand (littera textualis). Rode lombarden; beginletters van de verzen in een aparte kolom en afzonderlijk rood doorstreept.

Brussel, Stadsarchief, 1645.

c. Karel ende Elegast, fragmenten, Zuidoost-Limburg, ca. 1390.

Perkament; twee dubbele bladen, onderste marges met tekstverlies weggesneden; blad oorspronkelijk ca. 180 × ca. 105 mm, thans nog 140 à 145 × ca. 105 mm; 1 kol., oorspr. 25 rr., thans nog 21 of 22. Eén hand (littera textualis). Rode lombarden; beginletters van de verzen rood doorstreept; beginletters van de kolommen groot geschreven en met zwart penwerk, soms met grotesken, versierd.

Pl. 1

München, Bayerische Staatsbibliothek, Cod. germ. 5249, Nr. 69.

Karel ende Elegast is de enige Middelnederlandse Frankische ridderroman, die volledig bewaard is gebleven. Hij ontstond in de 13de eeuw en telt 1414 verzen. De inhoud ervan kunnen we hier slechts in grote trekken aangeven. In de nacht, voordat hij te Ingelheim aan de Rijn hofdag zal houden, wordt Karel de Grote tot driemaal toe door een engel aangemaand uit stelen te gaan. Tijdens zijn nachtelijke tocht komt hij achter twee dingen: de onvoorwaardelijke trouw van Elegast, een ridder, die hij om een licht vergrijp onrechtvaardig heeft verbannen en het verraad van Eggheric van Egghermonde, zijn zwager, die een samenzwering tegen hem heeft gesmeed. Op de hofdag wordt Eggheric door Elegast gedood. Zijn lijk wordt aan de galg gehangen en de andere samenzweerders worden met de strop gestraft. Elegast wordt in

[p. 20]

eer hersteld en krijgt de weduwe van Eggheric, Karels zuster, tot gemalin.

Een volledig Middelnederlands handschrift van Karel ende Elegast is niet bewaard gebleven. Wel zijn fragmenten van vijf handschriften bekend, die tussen 1835 en 1955 aan het licht zijn gekomen. Die fragmenten zijn in de volgorde, waarin ze werden ontdekt, de volgende: 1. een perkamenten blad, in 1835 door F.J. Mone (1796-1871) in de Stadsbibliotheek te Atrecht ontdekt, thans hs. Atrecht, Stadsbibliotheek, 227/383; 2. een dubbel blad, hierboven beschreven, in 1840 door J.W. Holtrop (1806-1870) in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage ontdekt, thans hs. 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 131 D 5; 3. twee bladen, ontdekt in de Stadsbibliotheek te Namen en in 1873 uitgegeven door J.H. Bormans (1801-1878), thans hs. Namen, Stadsbibliotheek, 196, nr. 19; 4. twee met tekstverlies besnoeide dubbele bladen, hierboven beschreven, in de Königliche Staatsbibliothek, thans Bayerische Staatsbibliothek, te München door G. Gött aan de binnenkant van een zestiende-eeuwse perkamenten band ontdekt en in 1912 door B. Lindmeyer uitgegeven, thans hs. München, Bayerische Staatsbibliothek, Cod. germ. 5249, Nr. 69; en 5. een met tekstverlies besnoeid dubbel blad, in 1955 door P. Gorissen in een register in het Stadsarchief te Brussel ontdekt en in 1955 door P. Gorissen en A.E. Meeussen in het licht gegeven, thans hs. Brussel, Stadsarchief, 1645. Volledig is Karel ende Elegast overgeleverd in een ripuarisch afschrift, voorkomend in de Karlmeinet, bewaard in hs. Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek, 2290, alsook in vijf drukken. Die drukken zijn: 1. een druk van Jacob Jacobsz. van der Meer of Christiaen Snellaert te Delft, verschenen ca. 1486-1488 (Campbell, 971); 2. een druk van Govaert Bac te Antwerpen, verschenen ca. 1493-1500 (Campbell, 972); 3. een druk van Govaert Bac te Antwerpen, verschenen ca. 1496-1499 (Campbell, 973), 4. een Antwerpse druk van ca. 1530 (Nijhoff-Kronenberg, 3166) en 5. een druk van Jan van Ghelen te Antwerpen, verschenen ca. 1550-1608 (Nijhoff-Kronenberg, 0621).

J.W. Holtrop, [Bericht over fragmenten, ontdekt in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage], Algemeene Konst- en Letterbode, 1840, II, p. 180, nr. 5; Beatrijs en Carel ende Elegast. Uitgegeven en toegelicht door W.J.A. Jonckbloet, Amsterdam, 1859; J.H. Bormans, Karel ende Elegast. Deux fragments manuscrits (ensemble 128 vers) du quatorzième siècle, conservés à la Bibliothèque de la ville

[p. 21]

de Namur, Bulletins de l'Académie Royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique, 42 (1873), 2^e série, t. 36, p. 220-226; J. Bergsma, Bijdrage tot de tekstcritiek van den Karel ende Elegast, Groningen, 1890; Karel ende Elegast. Opnieuw uitgegeven door E.T. Kuiper, Amsterdam, 1890; B. Lindmeyr, Neue Fragmente des mittelniederländischen Gedichtes Karel ende Elegast. Programm des Königlichen Maximilians-Gymnasiums für das Schuljahr 1911-1912, München, 1912; P. Faider, Catalogue des manuscrits conservés à Namur (Musée Archéologique, É;vêché, Grand Seminaire, Museum Artium S.J., etc.), Gembloers, 1934, p. 305, nr. 19; P. Gorissen en A.E. Meeussen, Fragment van Karel ende Elegast, vv. 68-99, 101-132, 408-442, 444-476, Verslagen en Mededelingen der Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, 1956, p. 213-223; Karel ende Elegast. Opnieuw uitgegeven door J.J. Bergsma, Zutphen, 1960⁸ (Klassiek Letterkundig Pantheon); Karel ende Elegast. Diplomatische uitgave van de Middelnederlandse teksten en de tekst uit de Karlmeinet-compilatie, bezorgd door A.M. Duinhoven, Zwolle, 1969 (Zwolse Drukken en Herdrukken voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden); Karel ende Elegast. Uitgegeven door R. Roemans en H. van Assche, Antwerpen, 1970⁷ (Klassieke Galerij, 9).