metafrase

Etym: Gr. metaphrasis = het in andere woorden overzetten.

Omschrijving of vertaling, doorgaans van het ‘woordelijke’ type en met verklarende bedoeling.

De term heeft verschillende historische betekenissen, maar wordt daarbij doorgaans tegengesteld aan de verwante parafrase. Het begrippenpaar duikt voor het eerst op in De vita Mosis van Philo van Alexandrië (20 v. Chr. – 50 n. Chr.). De metafrase als een herformulering die de tekst woord-voor-woord verklaart, wordt er geplaatst tegenover de parafrase, die veeleer zin-voor-zin te werk gaat. Dit onderscheid wordt overgenomen door Quintilianus in zijn invloedrijk handboek van de retorica Institutio oratoria (95 n. Chr.), waar hij het heeft over verschillende methodes voor het vertalen van Griekse teksten naar het Latijn en hun pedagogisch nut als oefening voor de redenaar.

In The schoolmaster (1570) maakt de Engelse humanist en pedagoog R. Ascham een enigszins ander onderscheid. Hij definieert de metafrase als een herformulering hetzij van een versttekst in proza, of omgekeerd. De parafrase daarentegen is een herformulering die de originele vorm van de tekst bewaart.

Heel wat beoefenaars van de retorica, taalpedagogie en vertaaltheorie in de renaissance laten zich inspireren door Quintilianus en associëren de metafrase met het woordelijk overzetten of verklaren van een tekst. Zo wordt in de bekende vertaaltheorie van J. Dryden (zie het voorwoord tot zijn vertaling van de Epistles van Ovidius, 1680) de metafrase als een letterlijke vertaling tegengesteld aan de vrije vertaling (‘imitation’ in Drydens terminologie). De parafrase verschijnt hier dan als de gulden middenweg tussen deze twee extremen van slaafs volgen en ongebonden herschrijven. De ‘parafraserende’ vorm van vertalen maakt het mogelijk recht te doen aan de persoonlijke stijl en elegantie van de oorspronkelijke auteur, terwijl Dryden de ‘metafraserende’ vertaler vergelijkt met een koorddanser die met gebonden voeten de overkant moet bereiken: ook wanneer een fatale val vermeden kan worden, zal van enige elegantie in de oefening geen sprake zijn.

In tegenstelling tot zijn tegenhanger ‘parafrase’, is de term ‘metafrase’ meer en meer in onbruik geraakt.

Lit: D. Robinson, ‘Metaphrase’ in M. Baker (red.), Routledge encyclopedia of translation studies (1998), p. 153-154.