Algemeen letterkundig lexicon

translatio imperii et studii

Etym: Lat. translatio = overdracht < trans-ferre = over-brengen; imperium = macht, rijk; et = en; studium = wetenschappelijke ijver, wat men bestudeert.

Latijnse frase (‘overdracht van macht en kennis’) die de middeleeuwse overtuiging samenvat dat er een continuïteit bestaat tussen opeenvolgende grote beschavingen en dat deze doorlopende lijn gezag en legitimiteit verleent aan het meest recente rijk in de reeks. Men geloofde dat gezag (zowel politiek als cultureel) was overgedragen van de Griekse naar de Latijnse, en van daaruit naar de middeleeuwse Europese beschavingen. Verschillende landen (bijv. Engeland tegenover Frankrijk) claimden dan dat ze de rechtmatige erfgenaam waren van deze traditie die terugging tot de oudheid en dat ze zich daarom de allures van een universeel rijk konden aanmeten.

De translatio imperii wijst daarbij meer specifiek op de overdracht van de politieke macht (imperium) als zodanig. In Frankrijk bijv. geloofde men dat er een ononderbroken overdracht van politieke legimiteit was gebeurd van het oude Griekenland, naar het Romeinse Rijk, van daar naar het Heilige Roomse Rijk (Karel de Grote) en vervolgens naar de Franse koningen. De Anglo-Normandische koningen in Engeland na 1066 betwistten deze genealogie en ontwikkelden een alternatieve mythologie om het verloop van de translatio imperii in hun richting om te buigen. De eerste koning van de Britten, Brutus genaamd, zou dan niemand minder geweest zijn dan een kleinzoon van Aeneas, de legendarische stichter van Rome. Dit volledig verzonnen verhaal werd voor het eerst gepresenteerd in de kroniek Historia Regum Brittaniae (1136) van Geoffrey van Monmouth.

De translatio studii betreft de overdracht van christelijke kennis en cultuur, zoals die geboekstaafd was in de geschreven Latijnse teksten en vooral beoefend werd in de kloosters. Deze traditie omvatte de grote werken van dichters als Vergilius en Ovidius (gelezen door christelijke bril; zie allegorese), de geschriften van de Kerkvaders en van de grote middeleeuwse theologen en filosofen. Hier was het de vraag wie zich de rechtmatige beheerder mocht noemen van dit intellectuele patrimonium.

De translatio studii (cultuur) en translatio empirii (macht) waren uiteraard nauw verbonden; reeds in de oudheid gingen het cultureel-pedagogische en het politieke hand in hand. Ze kaderden samen in een nostalgische, lineaire en sterk causale visie op de geschiedenis.

Vermelden we nog dat de term ‘translatio’ als ‘overdracht’ verbonden kan worden met de meer recente en specifieke betekenis ‘vertaling’ (zie ook translatio en Eng. translation). Enerzijds houdt een vertaling een ‘transfer’ of ‘overdracht’ in van betekenissen van de brontekst naar de doeltekst; anderzijds gaan de processen van translatio imperii en vooral translatio studii vaak gepaard met een drukke vertaalactiviteit (bijv. vertaling van Grieks naar Latijn, van Latijn naar Frans en Engels, van de dominante taal naar de kleinere en onderdrukte talen, enz.).

Lit: U. Krämer, Translatio imperii et studii: Zum Geschichts- und Kulturverständnis in der französischen Literatur des Mittelalters (1996).

translatio

translinguaal zie exofonie