Algemeen letterkundig lexicon

semiotisch vierkant

Etym: Gr. sèmeion = teken.

Analysemodel dat vaak wordt toegepast in de narratologie en binnen de context van het structuralisme, m.n. bij het reconstrueren van de logische ‘dieptestructuur’ van teksten en verhalen. Het werd ontwikkeld door de Litouws-Franse taalkundige en semioticus A.J. Greimas in zijn Sémantique structurale (1966).

Het semiotisch vierkant omvat drie types van relaties: Greimas spreekt van contraires, contradiction en implication. In de volgende voorstelling van het vierkant zou men bijv. de termen S1 en S2 kunnen vervangen door resp. ‘mannelijk’ en ‘vrouwelijk’:

 

Op de bovenste horizontale zijde van het vierkant bestaat een complexe relatie van contrariëteit: S1 (mannelijk) en S2 (vrouwelijk) zijn elkaars tegengestelden. Een relatie van contrariëteit bestaat ook op de onderste horizontale zijde, die de neutrale as van het noch-noch is: niet-S2 en niet-S1; niet-vrouwelijk en niet-mannelijk.

De twee diagonalen zijn de assen van de contradictie: men kan niet tegelijk S1 (mannelijk) en niet-S1 (niet-mannelijk) zijn; men kan niet tegelijk S2 (vrouwelijk) en niet-S2 (niet-vrouwelijk) zijn.

De twee verticale zijden van de vierhoek zijn verbindingen die Greimas als implicatie aanduidt: S1 (mannelijk) impliceert niet-S2 (niet-vrouwelijk); S2 (vrouwelijk) impliceert niet-S1 (niet-mannelijk).

Men kan dergelijke vierkantanalyses ook uitwerken voor andere contraires: leven/dood, natuur/cultuur, gebod/verbod, liefde/haat, wit/zwart, enz.

Vaak zullen verschillende vierkanten samen de dynamiek van een verhaal helpen begrijpen. Een vierkant zelf is steeds statisch en abstract, maar het dynamische verloop van het verhaal kan beter begrepen worden als de beginsituatie en de eindsituatie ervan en alle tussenliggende fases met elkaar in verband worden gebracht door het traceren van de posities van de hoofdpersonages binnen de toepasselijke vierkanten.

Lit:  A. Hénault, Narratologie, sémiotique générale. Les enjeux de la sémiotique 2 (1983) • L. Hébert, 'The semiotic square' in Signo. Theoretical semiotics on the Web (online).

semiotiek

semiquinaria zie penthemimeres